Sirli-soraqlı qitə

Belə bir qənaətdəyəm ki, dünyada təsadüfi heç nə yoxdur. Hər təsadüf, əslində zərurəti meydana çıxarmaq üçün bir vasitədi... Səhərin alatoranında Xəzərin sahilində gəzişəndə yenicə bura ayaq açan bir insanla – Qəzənfərlə tanış oldum. Özü mənə yanaşdı, uzun illər Qubadlıda, Gədəbəydə milis rəisi işləyən İliç Kərimovla qohumluq əlaqəmi soruşdu. Dedim ki, İliç Kərimov mənim doğmaca dayımdı, onu haradan tanıyırsan? Qəzənfər dedi ki, sənin dayın mənim ən yaxın qohumum İsfəndiyar Cəbrayılovla yaxın dost, həm də yaxın qonşu idi. Onunla Qubadlıda və Laçında çoxlu görüşlərimiz olmuşdu...

Söz sözü çəkdi. Söhbət şair Malik Fərruxdan düşdü. Gənclik illərimizin bir yerdə keçdiyini bilən Qəzənfər xahiş elədi ki, Malik haqda bir yazı yazım. Sən demə, Qəzənfər Malikin yaxın qohumu və dostu imiş, tələbəlik illərində Bakıda onunla bir otaqda qalırmışlar...

Dənizdən evə qayıdanda yol boyu Maliki xatırladım. Yadıma düşdü ki, ikimiz də eyni ildə – 1966-cı ildə orta məktəbi bitirib Bakıya gəlmişik. O, Laçından, mən Qubadlıdan. Malik indiki Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinə qəbul olunmuşdu, mən isə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültəsinə. Rayonlarımız da ayrı idi, təhsil aldığımız universitetlər də. Ancaq bizim ikimiz də eyni bir “universitet”in – “Ulduz” jurnalının “tələbələr”i idik. Bu jurnalın redaksiyasında tanış olmuşduq. Günümüzün çoxu “Ulduz”da keçirdi. Məmməd Araz, Cabir Novruz, Tofiq Bayram, İsi Məlikzadə, İsa İsmayılzadə, Abbas Abdulla, Yasif Nəsirli, Əhəd Muxtar bu redaksiyada işləyirdilər. Sonra tənqidçi Akif Hüseynovla, o dövrün tanınmış şairi Əhməd Cəmillə də görüşmək, söhbətləşmək qisməti var imiş taleyimizdə. Daha sonra Yusif Səmədoğlu “Ulduz” jurnalının baş redaktoru oldu.

Bu redaksiyada o dövrün görkəmli şair və yazıçılarından kimləri görməmişdik, kimlərin söhbətini dinləməmişdik, İlahi? Doğrudan da, “Ulduz”un redaksiyası biz cavanlar üçün bir məktəb idi, şeir-sənət məktəbi... İsi Məlikzadənin “Əli müəllim, Siz tərəflərdən bir cavan şair var, boy-buxunda eynən Sizə oxşayır” sözlərini eşidən Əli Vəliyevin hirslə qapıdan çıxıb yenidən geri qayıtması, “İsi, hər yoldan ötəni mənə oxşatma” söyləməsini indi də təbəssümlə xatırlayıram... Ancaq Malik tezliklə sübut elədi ki, o, yoldan ötən deyil, sənət dünyasının əsl yolçularından biridir. 1968-ci ildə “Ulduz” jurnalının yeddinci nömrəsində Malik Fərruxun “Qartallı dağlar” şeirini oxuyanda çoxumuz ona qibtə edirdik.

Göylərə ucalıb yolu dağların,

Yuyunan buludlar saçı olubdur.

Hökmdar dağların, ulu dağların

Qartallar başının tacı olubdur.

Dostunun yolunda düşəndə dara,

Çoxu bu dostluqdan bezər dünyada.

Dağlarda gurlayan ildırımlara

Qartallar dayanıb dözər dünyada.

Bir qartal yaranda göyün qatını,

Gözləri yol çəkər, düşünər dağlar.

Ana təbiətin mükafatımı,

Yığıb qartalları başına dağlar?

Qartal qanad çalıb uçanda qıyla,

Dərələr boğular harayda, səsdə.

Dağın tarixini caynaqlarıyla

Qartallar yazıbdır qayalar üstə!

Şeirin sonrakı bəndlərindəki “Dağların belində yastı Yamaclar qartal qanadını ütüləyirlər”, “Dar gündə qartalın caynaqlarında Hər qaya bir sapand daşına dönər”, “Dağdırsa, qartalsız yaşaya bilməz” kimi misralar hamının xoşuna gəlirdi. Özü də bu şeiri Tofiq Bayram bəyənib təqdim eləmişdi baş redaktora. O Tofiq Bayram ki, ona şeir bəyəndirmək çox müşkül bir məsələ idi. Tanınmış şairlər belə, Tofiqə şeir oxumaqdan çəkinərdilər.

İndi istəməsin, Tofiq bizi çox istəyərdi, istedadımıza inandığı üçün həmişə şeir-sənət haqqında söhbət edər, bizi mütailəyə həvəsləndirərdi. Biz isə maraqla onu dinləyərdik. Redaksiyaya gətirilən şeirləri Tofiq Bayram özü oxuyardı. Səsindən, üzündəki ifadədən yazını bəyənib-bəyənmədiyini o saat hiss edərdik. Tofiq Bayramın səsində çox-çox gözəl şeirlər dinləmişdik o vaxt.

Malik yaşda məndən böyük idi. Bir dəfə necə oldusa, Tofiq müəllim mənim Malikdən böyük olduğumu söylədi. Onun sözünə hamımız güldük. Bu mövzuda “Yaşım az olsa da” adlı bir şeir də yazmışdım o vaxt...

Malik çox sakit, təmkinli bir oğlan idi. Şeirlərini oxuyanda adam təəccüblənirdi ki, belə gözəl şeirləri yəni bu sakit, laqeyd cavan yazıb? Ancaq əslində bu sakit oğlanın ürəyində ata itkisinin yanğısı, ilk sevgi oxu daşa dəyən həssas bir cavanın ürək göynərtisi yuva salmışdı...

Qərib tək boylandım yollara sarı,

Sandım ki, arxanca Laçın da köçdü.

O saf əllərimin ilk sığalları

Qara tellərində, saçında köçdü.

Bu gün gəlin köçdün, yollar yuxaldı,

Bir çinar göz yaşı tökdü o ki var.

Arxanca çırpındı, sonra yox oldu

O ilk görüş yeri, o qızartılar...

İlk eşqi anaram, elə çağlaram...

O ki, bir görünməz əl idi, getdi.

Sevdalı günlərim, gözəl çağlarım

“Vağzalı” səsində əridi, getdi...

Qəribədi, Maliki göynədən o “Vağzalı” səsi indi də mənim qulaqlarımdadı. Qəribəlik bir də ondadı ki, o hadisələrin mərkəzində olan, Laçından şəhərə gəlin aparanların sırasında mən də var idim o vaxtlar...

...Malik bütün dünyaya, kainata doğulduğu Laçın dağlarının gözü ilə baxırdı elə bil. Laçın dağları elə bil ki, onun gözəllik meyarı idi.

A doğma cığırlar, a Qızıl qaya,

Danış o yerlərdə keçən çağımdan,

Tutdunuz əlimdən, qoca dünyaya

İlk dəfə boylandım Laçın dağından...

Orda boy atdıqca mən yavaş-yavaş,

Könlümə bir dünya dolurmuş demə.

O layla, o muğam, o torpaq, o daş

Dönüb Azərbaycan olurmuş demə.

A doğma torpağım, mən də bir quşam,

Qalıbdır arxanca gözüm mənim də.

Bu dağlar qoynunda qanad açmışam,

Bu dağlar qoynudur son mənzilim də.

Ayrı səmalara baxa bilmirəm,

Göylər qaralsa da haray səsimdən.

Ha qanad çalsam da, çıxa bilmirəm

Bu doğma torpağın cazibəsindən...

“Bu doğma torpağın cazibəsindən çıxa bilməyən” Malik Fərrux “Laçın yallısı”, “Gecənin bir aləmi” şeirində təbiət gözəlliyinə heyrətini obrazlı misralarla əks etdirməyi, “Nəbi qeyrətli, Həcər birçəkli” dağları şairanə bir dillə vəsf etməyi bacarmışdı. O şeirlərin təsbeh dənələri kimi qırılıb yaddaşıma düşən misraları indi də qulaqlarımda səslənib məni xəyalən o yerlərə aparır: “Nəhəng nağaraya döndü qəflətən, Şimşək çubuqlarla döyüldü göylər”; “Ay aman, çiynimdən daş əllər tutub, Deyən, qoşulmuşam yallıya mən də”; “Çəmənlər döşənib ayaqlarıma, Şümşürük oynayır başımın üstə”; “Bir dağ biləyimi elə sıxdı ki, Gözlərim yaşardı, qolum göynədi”; “Düşmüşəm Laçına bu gecə vaxtı, Düşmüşəm illərin yorğunluğundan”...

Aranda gördüyü dağı xəyalən Laçın dağları ilə müqayisə edən şairin düşüncələri də çox maraqlıdır: “Ürəyi yanana bir içim suyun Yoxdursa, ta sənin haran dağ oldu?”; “Barı bir ağac da yetirməmisən, Gələnə, gedənə kölgəlik ola”; “Dağ boyu verincə təbiət sənə, Gərək dağ taleyi bağışlayaydı”... Şeiri oxuduqca adam qəribə duyğular keçirir. Elə bil ki, dağ olmaq arzusu gözündə qalan Aran dağına şairin yazığı, rəhmi gəlir “Aran dağı” şeirində.

Malikdə vətən sevgisi, yurd sevgisi böyük idi. Nə yaxşı ki, bu sevgi onun “Vətən nəğməsi”, “El havası”, “Bir payız günü”, “Dağların təsbehi”, “Cıdır düzü”, “Qartallı dağlar”, “İlk eşqimin yuvası” və s. şeirlərinə hoparaq bir əbədiyyət qazanıb. Ancaq nə yazıqlar ki, son mənzilini dağların qoynunda görmək istəyən istedadlı şairimizin bu arzusu onun gözündə qaldı...

Malik Fərrux ilk nəzərdə bəlkə laqeyd görünən bir insan olsa da, əslində qətiyyən belə deyildi. Malikin öz daxili dünyasını əks etdirən şeirlərində onun bədii portretini tamamlayan cizgilər çoxdur. Bu şeirləri oxuyanda bayram günü aşsız qalıb anasını xatırlayan övladın (“Bayram aşı”), “Balaca bir otaqda övladlarının gülüşünün Yer kürəsini fırlatmasına” əmin olan bəxtiyar atanın, sevgi şeirlərini oxuyanda dərin məhəbbətlə sevsə də, istədiyinə qovuşa bilməyən bir gəncin ürəyinin göynərtilərini görürük. “Ad günümün qonaqları” şeiri isə elə bil sadə, təmtəraqsız bir ömür yolu sürən şairin portretinin son akkordlarıdır:

Bu nədir, yaxına gəlir uşaqlar,

Göylər birdən-birə niyə dəyişdi?

İlk ayaq izlərim düşən o dağlar

Dənizdənmi çıxır, bu necə işdi?

Yəqin ad günümə gəlir dağlarım,

Dağlar ağır-ağır tərpənir elə...

Xəzərin üstündən gəmi dağlarım

Gəlir çiçək-çiçək təpələriylə...

Bu dağlarda keçən uşaqlıq illəri lirik qəhrəmanın gözləri önündən gəlib keçir və daxili dünyasında qəribə duyğular oyadır.

Malik Fərrux öz taleyinin şairidi. O heç zaman ürəyinə yatmayan mövzularda əsər yazmayıb. İndi onun Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Sərdar İmrəliyevə həsr etdiyi “Torpağın inamı” adlı poemasını oxuyanda xəyal məni yenə uzaq illərə, “Ulduz” jurnalının redaksiyasına aparır. Jurnalın baş redaktoru Əhməd Cəmil cavan şairləri öz kabinetinə çağırıb söhbət eləyir, onları əmək mövzusunda əsərlər yazmağa həvəsləndirirdi. O zaman Əhməd müəllimin hüzurunda əyləşib onu dinləyənlərin sırasında Malik də, mən də var idik. Bax, “Torpağın inamı” poeması da bu söhbətdən sonra yaranmışdı. Ancaq ən maraqlısı bu idi ki, Malik Fərrux quru istehsalat mövzusuna da poetik bir nəfəs, poetik bir ruh gətirə bilmişdi.

Malik Fərruxun ilk və son iş yeri Azərbaycan Dövlət Televiziyası idi. Son görüşümüz də elə bu televiziyanın həyətində olmuşdu. Bir zaman həmin televiziyada şöbə müdiri işləyən bir adam kimi tam əminliklə deyə bilərəm ki, Malikin az şeir yazmasının, az çap olunmasının br səbəbi də elə bu idi. Günü ayrı-ayrı rayonlarda, kəndlərdə keçirdi. Baməzə söhbətləri dillərdə gəzirdi, ara şeirləri dillərdən düşmürdü. İndi də səhərlər dəniz sahilində gəzişəndə Malikin duzlu lətifələri, həcvləri ilə dostlarımın əhval-ruhiyyəsini qaldırır, onları gözləri yaşaranacan güldürürəm.

Malik Fərruxun cəmi-cümlətanı ikicə kitabçası işıq üzü görüb: “Pəncərədən qızlar baxar” və “Bir payız günü”. İlk kitabı 1977-ci ildə çap olunub, son kitabı isə 1985-ci ildə işıq üzü görüb. Birinci kitabda cəmi 14 şeir və bir poema, ikinci kitabda isə vur-tut 33 şeiri çap olunub şairin. Özü də bu şeirlərin bəziləri ikinci kitabda təkrar gedib. Ancaq inanıram ki, Malikin işıq üzü görməyən şeirləri də var. Çox arzu eləyərdim ki, qələm dostum Malik Fərruxun bütün şeirlərini bir kitabda görüm, bir kitabda oxuyum.

Malik Fərruxun tələbə dostlarına həsr elədiyi “Bir günəşin zərrələri” adlı şeirində belə bir bənd var:

Səssiz boy atırıq hər saat, hər gün,

Nə həsəd, nə də ki, qibtəyik hələ.

Nə vaxt kəşf olarıq? –

Bu dünya üçün

Bir sirli-soraqlı qitəyik hələ...

Malik Fərruxun poeziyası da sirli-sehrli bir qitədir elə bil. Bu qitəni kəşf eləyən yeni nəsil heç nə itirməyəcək, əksinə çox şey qazanacaq. İnanıram ki, Malik Fərruxun səmimi şeirləri onların qəlbində gözəllik duyğusu, həyat eşqi oyadacaq...

29 dekabr 2011-ci il

Rafiq YUSİFOĞLU

şair, filologiya elmləri

doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2012.- 20 yanvar.- S.22.