Yamanlığa yaxşılıq

(“İncil”-“Quran” aydınlığında)

Müqəddəs Müjdədə oxuyuruq: “Düşmənlərinizi sevin, sizə nifrət edənlərə yaxşılıq edin. Sizə lənət oxuyanlara xeyir-dua verin və sizə əziyyət verənlər üçün dua edin. Bir yanağına vurana o birini də çevir və üst paltarını aparandan köynəyini də əsirgəmə. Səndən bir şey diləyən hər kəsə ver və sənin malını aparandan geri istəmə. İnsanların sizinlə necə rəftar etməyini istəyirsinizsə, siz də onlarla eləcə rəftar edin... (Luka, 6:27-31).

Bu deyilənlərdə xristian əxlaqının zaman-zaman daha çox təbliğ edilən keyfiyyətləri sıralanır. Belə görünə bilər ki, sadalanan xeyirxahlıqların məzmununda şərə müqavimət prinsipinin üstündən ümumiyyətlə xətt çəkilir. Kitabın “Mattaya görə” variantında da oxuyuruq: “Pisliyə müqavimət göstərmə” (5:39).

Bütün bu alicənablıqlar siyahısını aid olduğu kontekstdən kənar və mütləq mənada tutduğumuzda deyilənlər həyatilikdən məhrum, gəlişi gözəl sözlər təsiri bağışlayır. Təbii ki, şərə müqavimətsizlik xeyrin qələbəsinin mümkünlüyünü olduqca mücərrəd və xəyali bir şey edir ki, bu da Tanrı istəyi ola bilməz. Tanrı istəməz ki, toplumda cəzasızlıq, özbaşınalıqlar baş alıb gedə. Müqəddəs Müjdənin çeşidli variantlarından, eləcə də müqəddəs Oxunun ilahi zəmanətlə dəyişməz qalan (15, 9) nüsxəsindən öyrəndiyimiz Tanrı istəyi hər şeydən öncə budur ki, yaxşılıqlar, saleh əməllər bütün müstəvilərdə – övlad-valideyn, kişi-qadın, insan-toplum münasibətlərində aparıcı dəyərlərə çevrilsin.

Günahlardan keçən, bağışlayan, tövbələri qəbul edən Tanrı bu gözəllikləri bəndələrinə aşıladığında Onun siyasətində belə bir maraqlı “taktika” da müşahidə olunur. Tövbə ilə sonuclanmayan yamanlığı bəzən yaxşılıqla cavablamaq təlqin edilir imanlı şəxslərə. Çünki bu cür davranış yaxşılıqlar seriyasına yeri gələndə əlavə bir yaxşılıq olayı da gətirə bilir. Rəbbimiz buyurur: “Yaxşılıqla yamanlıq bərabər deyil. Yamanlığı daha gözəl nəsnə ilən dəf elə. Baxarsan ki, aranızda düşmənçilik olan kəs ipisti bir dost olub. Təkcə səbr yiyəsinə veriləndi bu, təkcə böyük savab yiyəsinə veriləndi bu” (41, 34-35).

Ayədə açıqca bildirilir ki, yamanlığın yaxşılıqla aradan qaldırılması hər kəsə nəsib olan iş deyil. Bu, böyük ruh yiyələri, peyğəmbər xislətli şəxsiyyətlərin qismətinə düşəndir. Nəzərdə tutduğu davranışı Rəbbimiz hamıdan öncə belələrindən umur. Peyğəmbərə ünvanladığı müraciətləri də bu kontekstdə: “Hələ də xəyanət görürsən onların bir çoxundan. Ancaq necə olsa da əfv et, bağışla onları. Allah sevər gözəl davrananları” (5, 13); “Əfv eləmək yolunu tut, bağışla, yaxşı əməllər buyur, cahillərdən üz çevir” (7, 199).

Müqəddəs Müjdədən gətirdiyim ifadələrin subyektləri Kitab mətninin bütünlüyü fonunda araşdırıldıqda görünür ki, imana gələnlərin bir qismidir, peyğəmbər İsa Məsihin şagirdləri və ona ilkin tapınmışlardır. Bunlar küfrün meydan suladığı bir mühitdə sayca xeyli azlıq təşkil edərək təktanrılığın o zamana görə yeni yaranan elitasına daxil şəxslər. Və bu elitaya aid qeyri-adi davranış tərzi, şərə müqavimət göstərməməklə yaxşılıqlarda ifrata varmağın nümayişi əslində yaxşılıq dəyərlərinin zavala uğradığı, gerçək yəhudiliklə saxta din arasında rəqabətin ikincinin xeyrinə çözüldüyü şəraitdə bir cihad-mübarizə forması idi. Belə bir cihad-mübarizə forması xeyirlə qıcıqlandırıcı təsirindən başqa faktiki, ziyansız və ilk baxışda iddiasız məzmun daşıdığından İsa peyğəmbərin təlimini yaymaq işində vacib rol oynayırdı.

Missionerlər könüllərində Tanrı-İsa sevgisi hər cür məhrumiyyətlərə dözməli, nəhayətsiz ölçüdə səbr sərgiləməli və Allahın sevimli “oğullarına” (Matta, 5:45), yəni peyğəmbər xislətli bəndələrinə çevrilməli idilər. Şübhəsiz ki, ilk mücahid missionerlərin, bu fədakar insanların, böyük ruh sahiblərinin tarixdə şərəfli yeri var. Ancaq bu da nəzərə alınmalıdır ki, şərə müqavimət göstərməmək müddəası xristian toplumlarında təbii olaraq kütləviləşə bilməmiş, tapınılan dəyərlər iyerarxiyasının başında dayanmış, dindarlar kütləsindən kənarda yaranan elitar dəyərlər mətbəxinə aid olaraq qalmış.

Haşiyə çıxaraq qeyd edim ki, müqəddəs Oxunun orijinal mətnində Kitabımızın başqa adlarından biri “Furqan”, yəni haqqı batildən “ayırd edən” Kitab. Və bu Kitabda yəhudilərə, xristianlara, eləcə də müsəlmanlara birmənalı münasibət deyilən şey yox. Müqəddəs Oxu “Ayırd” olaraq ayrı-ayrı tarixi dönəmlər və səviyyələrdə təktanrılığa bu tapınmışların öz içlərində də təsnifat aparır, bunları imanlarında səmimiyyət dərəcələrinə görə dəyərləndirir.

Güman ki, yuxarıda dediyimiz həmin o “elitar” qrupları nəzərdə tutaraq Rəbbimiz deyir: “İman gətirənlərə ən çox sevgi bəsləyən insanlar arasında “bizlər xristianlarıq” deyənləri tapacaqsan. Çünki keşişlər və rahiblər var bunların arasında. Təkəbbürlük etməz onlar” (5, 82).

Müqəddəs Oxu xristian kilsə institutlarının basqısı altında təhrifə uğramış iman əsaslarına aid görüşləri (məsələn, Ata-Oğul-Müqəddəs Ruh üçlüyünə tapınma), formal olaraq İsa ardıcılları siyahısında sayılan yolsuzları, fitnəkarları yetərincə tənqidə tutursa belə, bu dinin içində qalaraq elitar yaxşılıq dəyərlərilə, Tanrıya gerçəkdən bağlılıq impulsları ilə yaşayanları da gözəl bir şəkildə təqdim edir, onları cənnətlə müjdələyir.

Yamanlığa yaxşılıq hərəkətini ayrıca bir Müjdə prinsipi kimi dəyərləndirmək, zənnimcə, doğru olmazdı. Bu müqəddəs Kitabın bizə çatan nümunələrində səmavi səltənət məfhumu ədalət ölçülərinə hər mənada riayət edilən müqəddəs bir dərgahdır. İlkin qavrayışda səmavi səltənət yalnız axirətə aiddir elə bil. Yəni Tanrı axirətdə təkcə yaxşı əməlləri mükafatlandıracaq deyə insan yamanlığa qarşı da yaxşılıq sərgiləməyə şirnikləndirilir ki, əvəzində savab qazana. Və pisliklərə qarşılıq vermə səlahiyyəti Tanrıya aid bilindiyindən bu mənada Onun işinə qarışmaq olmaz və s. və i. Bir daha deyim ki, məsələnin bu cür qavranılması elə bilirəm səthi yanaşma, mətnlə yarımçıq tanışlıq sonucunda meydana çıxa bilər.

Müqəddəs Müjdə ifadələrində “səmavi səltənət”in ədalət meyarları dünya həyatından gətirilən məsəllərlə izah edilir. Bu məsəllərin birində Tanrı-insan münasibətləri camaat üçün daha anlaşıqlı bir müstəviyə – hökmdar-qul müstəvisinə köçürülür. Qulun hökmdara on min talant (gümüş pul vahidi) borcu varmış. Ağası ilə hesablaşma zamanı ondan tələb olunur ki, arvad-uşağını, əmlakını satmaqla borcunu qaytarsın. Ağasından səbrli olmağı diləyir, möhlət istəyir. Hökmdar bəndəsinin halına acıyır, hətta borcundan da keçir. Həmin bu qula bir başqasının da borcu varmış. Onu görər-görməz boğazlayır ki, borcunu qaytarsın. Borclu yalvararaq möhlət istəyir, ancaq yalvarışı cavabsız qalır. Həmin qul bu adamı borcunu qaytarmadığına görə zindana saldırır. Xəbər hökmdara çatır. O da qəzəblənərək öncə mərhəmətə layiq görülə-görülə sonradan başqası ilə mərhəmətsiz davranmış qulunu işgəncələrə məruz qoyur. Əhvalata belə bir ifadə sonluq vurur: “Hər biriniz qardaşlarınızın təqsirlərini ürəkdən bağışlamasanız, səmavi Atanız (yəni Rəbbiniz) da sizə elə edər” (Matta, 18:24-35). Yəni Tanrının edəcəyi bir hərəkətin bənzəri dünya həyatındaca həyata keçirilir və buna haqq qazandırılır. Dünyəvi cəza səmavi səltənət meyarlı ədalət prinsipini rəhbər tutmaqla verilir.

Şagirdlərinə ilahi qanunları anlatmaq üçün İsa peyğəmbərin gətirdiyi həmin məsəldə güdülən məqsəd ilk növbədə qüsurların bağışlanmasına təşviqdir. Ancaq burada həmçinin cəzasızlıq mühitinin əngəllənməsinə, özü də pisliyə öz qədərincə qarşılıq verməklə əngəllənməsinə bir tələbatın da nəzərə çatdırılması var.

Müqəddəs Müjdənin Matta variantında İsa peyğəmbərin həbsilə bağlı gedən epizodda belə bir hərəkət oxucu diqqətindən yayınmır. Tərəfdarlarından biri qılıncını çəkir, peyğəmbəri həbs etməyə göndərilmiş kölələrdən birinin – baş kahinin qulunun qulağını üzüb yerə salır. İsa Məsih deyir: “Qılıncını qınına qoy, qılınc tutanlar qılıncdan həlak olacaqlar” (26:52). Müqavimətin faydasızlığı anında İsa tərəfdarlarının silaha əl atması sadəcə emosional bir hərəkətdir. Burada qınanan mətləb emosionallıq, yaxud situasiyaya görə ağılsız hesab edilən hərəkət deyil. Peyğəmbər konkret situasiyadan haşiyə çıxır və səmavi səltənətin buyurduğu ədalət meyarına car çəkir. Bu meyara görə, cəzasızlıq absurd bir şeydir. Tanrı həm bağışlayan, həm də cəza verəndir.

Və yenə deyim ki, məhz cəza məsələsində ədalət prinsipi mütləq şəkildə gözlənilir, yəni yamanlıqlar öz həcminə, ölçüsünə, məzmununa görə qarşılıq alır – nə az, nə çox. Bunun daha aydın və həyatı təfərrüatlarına müqəddəs Oxuda rast gəlirik: “Kim ki, sizə təcavüz eyləmişsə, təcavüz eyləyin ona eləcə, sizə necə təcavüz eyləmişsə” (2, 194); “Pislik eləyən bir kimsənin cəzası elədiyi pisliyinin misli ilə verilər” (42, 40).

Maraqlı cəhət burasındadır ki, yamanlıqlardan fərqli olaraq yaxşılıqlara əvəz verərkən Tanrı mütləq ədaləti, yaxud deyək, ədalətdə mütləqliyi pozmuş kimi davranır bəndələrilə. Verilən qarşılıqlar yaxşılıqların həcminə görə deyil: “Allaha gözəl bir borc versəniz, qat-qat artıq qaytarar o borcunu, keçər suçlarınızdan” (64, 17); “Yaxşılıq eləyənin haqqı on qat artıq qaytarılar özünə. Pislik eləyənsə yalnız cəzalandırılar elədiyi pisliyinin misli ilə” (6, 160). Qat-qat artıq əvəzlə ilahi həvəsləndirmə insan mənəviyyatını yaxşılıq dəyərlərinə alışdırmaq siyasətidir.

Tanrı siyasətində yamanlığa yaxşılıq məsələsinin də maraqlı incəlikləri var. Yuxarıda yazmışdıq ki, bu cür davranış keyfiyyəti yalnız peyğəmbərlərə və başqa böyük ruh sahibləri şəxsiyyətlərə aid edilir. Rəbbimiz nisbətən sıravi iman yiyələrinin üzərinə bunu əlahiddə bir davranış norması kimi yükləmir. Birincisi, o səbəbdən ki, yamanlığa yaxşılığın əhali və ayrı-ayrı fərdlər üçün müsbət sonuclanması ilə bağlı effekt məhz qeyd olunan şəxsiyyətlərin nümunəsində lazımi və təsirli ölçüdə əldə oluna bilir. İkincisi, Tanrı istəmir ki, Ona inananların böyük kütləsi içərisindəkilər kənar şəxslər tərəfindən aldıqları mənəvi-maddi-fiziki zərbələrin ədalətsizliyindən, rəzalətə düşməkdən iztirab çəksinlər. Bu məzmunda çəkilən iztirabın psixoloji bir hal olaraq iman duyğusunu hansısa ölçüdə zədələməsi ehtimalını da nəzərə alır Rəbbimiz. Onu da nəzərə alır ki, insan fitrətində Yaradanın Özünün kodlaşdırdığı dəyərlərdə ədalətə meyllilik duyğusu başlıca yer tutur. İmanlı şəxslərdə daha həssas olan bu duyğu tapdanmış ədaləti bərpa etmək tələbatını şərtləndirir. İnsanın təbii iç tələbatını Tanrı nəinki əngəlləmək istəmir, hətta ödəmək üçün belə ayələrdə konkret təlimatlar verir. Və yamanlıqlar toplumun sıravi dediyimiz fərdləri səviyyəsində neytrallaşdırıldıqca küfrün, imansızlığın yayılışı önündə də məhdudiyyətlər yaranır, şərə müqavimət məsələsi çözülür.

Beləliklə, yamanlığa yaxşılığı “öncüllərə”, yamanlığa yamanlığı isə “sıravilərə” yükləməklə Tanrı yürütdüyü mənəviyyat siyasətinin cizgilərini bizlərə gözəl bir şəkildə tanıtdırır.

Bu siyasətin dinamikasında o da var ki, “sıravilər” “sıraviliyində” qalmaya bilərlər və zatən qalmamalıdırlar. İnsanın imanı kamilləşdikcə şəxsiyyəti dolğunlaşır və ucalmaq, yaxşılıqlardan feyz almaq, Tanrıya yaxınlaşmaq şanslarını haqq etmiş, qazanmış olur. İman kamilliyinə aparan yollardan biri “yamanlığa yamanlıq” və “yamanlığa yaxşılıq” arası ikinciyə doğru keçidlə də təmin edilir. Müqəddəs Oxu ayələrinin aydınlığında bu yol belə görünür: “Cəza vermək istəsəniz bir kəsə sizə vermiş əzabı qaytarın onun özünə. Əgər səbr göstərsəniz, bu daha yaxşı. Səbr xeyir gətirər səbr yiyələrinə” (16, 126); “Bir pisliyin cəzası bu pisliyin misliylədir, bağışlayan, barışan kimsənin əcrinisə Allah verər. Zalımları sevməz O” (42, 40).

Müqəddəs Oxuda inananların qisas haqqından söz açır Rəbbimiz (2, 178). Bununla belə, Tanrı qisasdan vaz keçməyi uca tutduğunu da açıqlayır. Müqəddəs Törəyə böyük dəyər verən Oxu ayələrində (5, 43-44) də Rəbbimiz qisas məsələsinə toxunaraq deyir: “İntiqam almağı yazdıq onlara o Kitabda – cana can, gözə göz, buruna burun, qulağa qulaq, dişə diş və yaraya yara. Kim qisasdan əl çəkərsə, bu öz suçlarının yuyulması deməkdir” (5, 45).

Oxuda yəhudilərə məsləhət görülür ki, öz məsələlərini müqəddəs Törənin işığında həll etsinlər. Yəni imanlı yəhudilərin qisas haqqı bir ilahi yazı kimi tanınır. Oxuda isə Törədəkinin davamı olaraq qisasdan əl çəkməyi daha uca tutduğunu bəyan etməklə Rəbbimiz yəhudilərə iman kamilliyinə nail olmaq üçün də şans verir. Beləliklə, “yamanlığa yamanlıq” və “yamanlığa yaxşılıq” arası iman kamilliyinə keçid Törə – Oxu arası Tanrıya aparan yol özəlliyini də qazanır.

Bu yolda müqəddəs Müjdə məsafəsi var: “Gözə göz, dişə diş” deyildiyini eşitmisiniz. Mən isə sizə deyirəm: pisliyə müqavimət göstərmə” (Matta, 6:38-39). Əsasən din elitasına ünvanlanan bu ifadədə inananların qisas haqqından istifadə etmələrini də bir gerçəklik olaraq görməmək olmur. Onu da görməmək mümkün deyil ki, yamanlığa yaxşılıq xüsusiyyətinin istər ayrıca dindar əxlaqında, istərsə də bütövlükdə toplumda təsdiqinin gerçək mexanizmi məhz Oxu məntiqində üzə çıxır. Başqa sözlə, Müjdədə bəyan ediləni Oxu həyata keçirir.

Maraqlıdır ki, pisliklərə fərdi səviyyələrdə müqavimət göstərməməyi təlqin edən müqəddəs Müjdədə bunların qarşısını ictimai səviyyədə daha qəddar tədbirlərlə almaq tövsiyə olunur. Oxuyuruq: “Allah buyurmuşdur “atana, anana hörmət et” və “atasını, anasını yamanlayan şəxs qoy öldürülsün” (Matta, 15:4).

Valideynə hörmət Oxunun bir çox ayələrində inananlara fərz olaraq təlqin edilir, hörmətsizlik qınansa da, buna görə dünya həyatında hər hansı fiziki cəza tədbiri tanınmır. Ölüm cəzası Oxuya görə yalnız məqsədli şəkildə həyata keçirilən qətlin qarşılığı ola bilər. Rəbbimiz qatildən qan bahası almaqla onun üzərindən ölüm cəzasını götürmək səlahiyyətini də verir qətlə yetirilənin yaxınlarına və bu səlahiyyətdən istifadəni təqdir də edir (2, 178). Hər hansı xəta üzündən baş vermiş ölüm hadisəsinə görə, ölüm cəzası isə, ümumiyyətlə, nəzərdə tutulmur (nəzərdə tutulan yüngülləşdirici təfərrüatlar üçün bax: 4, 92).

Təbii ki, müqəddəs Müjdədəki “atasını, anasını yamanlayan şəxs qoy öldürülsün” hökmü bu ilahi Kitabın öz məntiqilə uyğun sayıla bilməz. Həmin məntiqin əsasında başlıca olaraq “səmavi səltənət”in ədalət meyarlarını açıqlayan və İsa peyğəmbər tərəfindən camaata nəql edilən məsəllər, əhvalatlar durur ki, yuxarıda bunların birindən söz açmışdıq.

Bu kontekstdə anlaşılmayan başqa bir Müjdə ifadəsinə da diqqət çəkmək istərdim. İsa peyğəmbərin dilindən deyilir: “Kim mənə inanan bu kiçik kimsələrdən birini büdrədərsə (pis yola çəkərsə), boynundan dəyirman daşı asılmalı, dənizin dibinə atılmalı. Belə daha yaxşı olar onun üçün (Mark, 9:42).

Təəssüf ki, bu qəbildən ifadələr, eləcə də müqəddəs Oxuda yer almayan, ancaq İslam şəriət qanunlarında tarixən əksini tapmış bəzi hökmlər xalis din dəyərlərinə kölgə salır. İlahi məntiq gərəkçələrindən kənara çıxanda dözümlülük fanatizmlə, ibadət terrorla, mərhəmət qəddarlıqla əvəzlənə bilir. Bu da Tanrı hikmətlərinə sayğısızlığın bir növ cəza əvəzi.

Biz Oxuya inandığımız qədərincə Müjdəyə və Törəyə də inanırıq. Tanrının göndərdiyi Yazılardır. Öncəkiləri təsdiq olaraq Oxunu nazil buyuran Rəbbimiz bu sonuncuya “Ayırd” adını da vermiş. Vermiş ki, insan və zamanın redaktəsinə məruz qalan bəzi hökmlərə Oxu işığında baxaq. Bu cür baxdığımızda gözlərimiz daha çox aydınlıqlara açılır və müqəddəs Kitablar arasında ilahi bir varislik bağlarını ayırd edirik. Necə ki, “yamanlığa yaxşılığın” tədqiqi fonunda sanıram bu varislik bağlarından birini görə bildik. Alqış Tanrıya, aləmlərin Rəbbinə. İşığımızı bol elə, İlahi!

Nəriman QASIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2012.- 20 yanvar.- S.13.