Yamanlığa
yaxşılıq
(“İncil”-“Quran”
aydınlığında)
Müqəddəs Müjdədə oxuyuruq: “Düşmənlərinizi sevin, sizə nifrət edənlərə yaxşılıq edin. Sizə lənət oxuyanlara xeyir-dua verin və sizə əziyyət verənlər üçün dua edin. Bir yanağına vurana o birini də çevir və üst paltarını aparandan köynəyini də əsirgəmə. Səndən bir şey diləyən hər kəsə ver və sənin malını aparandan geri istəmə. İnsanların sizinlə necə rəftar etməyini istəyirsinizsə, siz də onlarla eləcə rəftar edin... (Luka, 6:27-31).
Bu deyilənlərdə xristian əxlaqının zaman-zaman daha çox təbliğ edilən keyfiyyətləri sıralanır. Belə görünə bilər ki, sadalanan xeyirxahlıqların məzmununda şərə müqavimət prinsipinin üstündən ümumiyyətlə xətt çəkilir. Kitabın “Mattaya görə” variantında da oxuyuruq: “Pisliyə müqavimət göstərmə” (5:39).
Bütün bu alicənablıqlar siyahısını aid olduğu kontekstdən kənar və mütləq mənada tutduğumuzda deyilənlər həyatilikdən məhrum, gəlişi gözəl sözlər təsiri bağışlayır. Təbii ki, şərə müqavimətsizlik xeyrin qələbəsinin mümkünlüyünü olduqca mücərrəd və xəyali bir şey edir ki, bu da Tanrı istəyi ola bilməz. Tanrı istəməz ki, toplumda cəzasızlıq, özbaşınalıqlar baş alıb gedə. Müqəddəs Müjdənin çeşidli variantlarından, eləcə də müqəddəs Oxunun ilahi zəmanətlə dəyişməz qalan (15, 9) nüsxəsindən öyrəndiyimiz Tanrı istəyi hər şeydən öncə budur ki, yaxşılıqlar, saleh əməllər bütün müstəvilərdə – övlad-valideyn, kişi-qadın, insan-toplum münasibətlərində aparıcı dəyərlərə çevrilsin.
Günahlardan keçən, bağışlayan, tövbələri qəbul edən Tanrı bu gözəllikləri bəndələrinə aşıladığında Onun siyasətində belə bir maraqlı “taktika” da müşahidə olunur. Tövbə ilə sonuclanmayan yamanlığı bəzən yaxşılıqla cavablamaq təlqin edilir imanlı şəxslərə. Çünki bu cür davranış yaxşılıqlar seriyasına yeri gələndə əlavə bir yaxşılıq olayı da gətirə bilir. Rəbbimiz buyurur: “Yaxşılıqla yamanlıq bərabər deyil. Yamanlığı daha gözəl nəsnə ilən dəf elə. Baxarsan ki, aranızda düşmənçilik olan kəs ipisti bir dost olub. Təkcə səbr yiyəsinə veriləndi bu, təkcə böyük savab yiyəsinə veriləndi bu” (41, 34-35).
Ayədə açıqca bildirilir ki, yamanlığın yaxşılıqla aradan qaldırılması hər kəsə nəsib olan iş deyil. Bu, böyük ruh yiyələri, peyğəmbər xislətli şəxsiyyətlərin qismətinə düşəndir. Nəzərdə tutduğu davranışı Rəbbimiz hamıdan öncə belələrindən umur. Peyğəmbərə ünvanladığı müraciətləri də bu kontekstdə: “Hələ də xəyanət görürsən onların bir çoxundan. Ancaq necə olsa da əfv et, bağışla onları. Allah sevər gözəl davrananları” (5, 13); “Əfv eləmək yolunu tut, bağışla, yaxşı əməllər buyur, cahillərdən üz çevir” (7, 199).
Müqəddəs Müjdədən gətirdiyim ifadələrin subyektləri Kitab mətninin bütünlüyü fonunda araşdırıldıqda görünür ki, imana gələnlərin bir qismidir, peyğəmbər İsa Məsihin şagirdləri və ona ilkin tapınmışlardır. Bunlar küfrün meydan suladığı bir mühitdə sayca xeyli azlıq təşkil edərək təktanrılığın o zamana görə yeni yaranan elitasına daxil şəxslər. Və bu elitaya aid qeyri-adi davranış tərzi, şərə müqavimət göstərməməklə yaxşılıqlarda ifrata varmağın nümayişi əslində yaxşılıq dəyərlərinin zavala uğradığı, gerçək yəhudiliklə saxta din arasında rəqabətin ikincinin xeyrinə çözüldüyü şəraitdə bir cihad-mübarizə forması idi. Belə bir cihad-mübarizə forması xeyirlə qıcıqlandırıcı təsirindən başqa faktiki, ziyansız və ilk baxışda iddiasız məzmun daşıdığından İsa peyğəmbərin təlimini yaymaq işində vacib rol oynayırdı.
Missionerlər könüllərində Tanrı-İsa sevgisi hər cür məhrumiyyətlərə dözməli, nəhayətsiz ölçüdə səbr sərgiləməli və Allahın sevimli “oğullarına” (Matta, 5:45), yəni peyğəmbər xislətli bəndələrinə çevrilməli idilər. Şübhəsiz ki, ilk mücahid missionerlərin, bu fədakar insanların, böyük ruh sahiblərinin tarixdə şərəfli yeri var. Ancaq bu da nəzərə alınmalıdır ki, şərə müqavimət göstərməmək müddəası xristian toplumlarında təbii olaraq kütləviləşə bilməmiş, tapınılan dəyərlər iyerarxiyasının başında dayanmış, dindarlar kütləsindən kənarda yaranan elitar dəyərlər mətbəxinə aid olaraq qalmış.
Haşiyə çıxaraq qeyd edim ki, müqəddəs Oxunun orijinal mətnində Kitabımızın başqa adlarından biri “Furqan”, yəni haqqı batildən “ayırd edən” Kitab. Və bu Kitabda yəhudilərə, xristianlara, eləcə də müsəlmanlara birmənalı münasibət deyilən şey yox. Müqəddəs Oxu “Ayırd” olaraq ayrı-ayrı tarixi dönəmlər və səviyyələrdə təktanrılığa bu tapınmışların öz içlərində də təsnifat aparır, bunları imanlarında səmimiyyət dərəcələrinə görə dəyərləndirir.
Güman ki, yuxarıda dediyimiz həmin o “elitar” qrupları nəzərdə tutaraq Rəbbimiz deyir: “İman gətirənlərə ən çox sevgi bəsləyən insanlar arasında “bizlər xristianlarıq” deyənləri tapacaqsan. Çünki keşişlər və rahiblər var bunların arasında. Təkəbbürlük etməz onlar” (5, 82).
Müqəddəs Oxu xristian kilsə institutlarının basqısı altında təhrifə uğramış iman əsaslarına aid görüşləri (məsələn, Ata-Oğul-Müqəddəs Ruh üçlüyünə tapınma), formal olaraq İsa ardıcılları siyahısında sayılan yolsuzları, fitnəkarları yetərincə tənqidə tutursa belə, bu dinin içində qalaraq elitar yaxşılıq dəyərlərilə, Tanrıya gerçəkdən bağlılıq impulsları ilə yaşayanları da gözəl bir şəkildə təqdim edir, onları cənnətlə müjdələyir.
Yamanlığa yaxşılıq hərəkətini ayrıca bir Müjdə prinsipi kimi dəyərləndirmək, zənnimcə, doğru olmazdı. Bu müqəddəs Kitabın bizə çatan nümunələrində səmavi səltənət məfhumu ədalət ölçülərinə hər mənada riayət edilən müqəddəs bir dərgahdır. İlkin qavrayışda səmavi səltənət yalnız axirətə aiddir elə bil. Yəni Tanrı axirətdə təkcə yaxşı əməlləri mükafatlandıracaq deyə insan yamanlığa qarşı da yaxşılıq sərgiləməyə şirnikləndirilir ki, əvəzində savab qazana. Və pisliklərə qarşılıq vermə səlahiyyəti Tanrıya aid bilindiyindən bu mənada Onun işinə qarışmaq olmaz və s. və i. Bir daha deyim ki, məsələnin bu cür qavranılması elə bilirəm səthi yanaşma, mətnlə yarımçıq tanışlıq sonucunda meydana çıxa bilər.
Müqəddəs Müjdə ifadələrində
“səmavi səltənət”in ədalət meyarları
dünya həyatından gətirilən məsəllərlə
izah edilir. Bu məsəllərin birində Tanrı-insan
münasibətləri camaat üçün daha
anlaşıqlı bir müstəviyə – hökmdar-qul
müstəvisinə köçürülür. Qulun
hökmdara on min talant (gümüş pul vahidi) borcu
varmış.
Ağası ilə hesablaşma zamanı ondan tələb
olunur ki, arvad-uşağını, əmlakını satmaqla
borcunu qaytarsın. Ağasından səbrli
olmağı diləyir, möhlət istəyir. Hökmdar bəndəsinin halına acıyır, hətta
borcundan da keçir. Həmin bu qula bir
başqasının da borcu varmış. Onu
görər-görməz boğazlayır ki, borcunu
qaytarsın. Borclu yalvararaq möhlət istəyir,
ancaq yalvarışı cavabsız qalır. Həmin qul bu adamı borcunu qaytarmadığına
görə zindana saldırır. Xəbər
hökmdara çatır. O da qəzəblənərək
öncə mərhəmətə layiq görülə-görülə
sonradan başqası ilə mərhəmətsiz
davranmış qulunu işgəncələrə məruz
qoyur. Əhvalata belə bir ifadə sonluq vurur: “Hər biriniz
qardaşlarınızın təqsirlərini ürəkdən
bağışlamasanız, səmavi Atanız (yəni Rəbbiniz)
da sizə elə edər” (Matta, 18:24-35). Yəni
Tanrının edəcəyi bir hərəkətin bənzəri
dünya həyatındaca həyata keçirilir və buna haqq
qazandırılır. Dünyəvi cəza
səmavi səltənət meyarlı ədalət prinsipini rəhbər
tutmaqla verilir.
Şagirdlərinə ilahi qanunları anlatmaq
üçün İsa peyğəmbərin gətirdiyi həmin
məsəldə güdülən məqsəd ilk növbədə
qüsurların bağışlanmasına təşviqdir. Ancaq burada həmçinin
cəzasızlıq mühitinin əngəllənməsinə,
özü də pisliyə öz qədərincə
qarşılıq verməklə əngəllənməsinə
bir tələbatın da nəzərə
çatdırılması var.
Müqəddəs Müjdənin Matta variantında
İsa peyğəmbərin həbsilə bağlı gedən
epizodda belə bir hərəkət oxucu diqqətindən
yayınmır. Tərəfdarlarından biri
qılıncını çəkir, peyğəmbəri həbs
etməyə göndərilmiş kölələrdən
birinin – baş kahinin qulunun qulağını üzüb yerə
salır. İsa Məsih deyir: “Qılıncını
qınına qoy, qılınc tutanlar qılıncdan həlak
olacaqlar” (26:52). Müqavimətin
faydasızlığı anında İsa tərəfdarlarının
silaha əl atması sadəcə emosional bir hərəkətdir.
Burada qınanan mətləb emosionallıq, yaxud
situasiyaya görə ağılsız hesab edilən hərəkət
deyil. Peyğəmbər konkret situasiyadan
haşiyə çıxır və səmavi səltənətin
buyurduğu ədalət meyarına car çəkir. Bu meyara görə, cəzasızlıq absurd bir
şeydir. Tanrı həm
bağışlayan, həm də cəza verəndir.
Və yenə
deyim ki, məhz cəza məsələsində ədalət
prinsipi mütləq şəkildə gözlənilir, yəni
yamanlıqlar öz həcminə, ölçüsünə,
məzmununa görə qarşılıq alır – nə az, nə çox. Bunun daha aydın və həyatı
təfərrüatlarına müqəddəs Oxuda rast gəlirik:
“Kim ki, sizə təcavüz eyləmişsə, təcavüz
eyləyin ona eləcə, sizə necə təcavüz eyləmişsə”
(2, 194); “Pislik eləyən bir kimsənin cəzası elədiyi
pisliyinin misli ilə verilər” (42, 40).
Maraqlı cəhət burasındadır ki,
yamanlıqlardan fərqli olaraq yaxşılıqlara əvəz
verərkən Tanrı mütləq ədaləti, yaxud deyək,
ədalətdə mütləqliyi pozmuş kimi davranır bəndələrilə. Verilən
qarşılıqlar yaxşılıqların həcminə
görə deyil: “Allaha gözəl bir borc versəniz, qat-qat
artıq qaytarar o borcunu, keçər
suçlarınızdan” (64, 17); “Yaxşılıq eləyənin
haqqı on qat artıq qaytarılar özünə. Pislik eləyənsə yalnız cəzalandırılar
elədiyi pisliyinin misli ilə” (6, 160). Qat-qat
artıq əvəzlə ilahi həvəsləndirmə insan
mənəviyyatını yaxşılıq dəyərlərinə
alışdırmaq siyasətidir.
Tanrı siyasətində yamanlığa
yaxşılıq məsələsinin də maraqlı incəlikləri
var. Yuxarıda yazmışdıq ki, bu cür davranış
keyfiyyəti yalnız peyğəmbərlərə və
başqa böyük ruh sahibləri şəxsiyyətlərə
aid edilir. Rəbbimiz nisbətən sıravi iman yiyələrinin
üzərinə bunu əlahiddə bir davranış
norması kimi yükləmir. Birincisi, o səbəbdən
ki, yamanlığa yaxşılığın əhali və
ayrı-ayrı fərdlər üçün müsbət
sonuclanması ilə bağlı effekt məhz qeyd olunan şəxsiyyətlərin
nümunəsində lazımi və təsirli
ölçüdə əldə oluna bilir. İkincisi, Tanrı istəmir ki, Ona inananların
böyük kütləsi içərisindəkilər kənar
şəxslər tərəfindən aldıqları mənəvi-maddi-fiziki
zərbələrin ədalətsizliyindən, rəzalətə
düşməkdən iztirab çəksinlər. Bu məzmunda çəkilən iztirabın psixoloji
bir hal olaraq iman duyğusunu hansısa ölçüdə zədələməsi
ehtimalını da nəzərə alır Rəbbimiz. Onu da nəzərə alır ki, insan fitrətində
Yaradanın Özünün kodlaşdırdığı dəyərlərdə
ədalətə meyllilik duyğusu başlıca yer tutur.
İmanlı şəxslərdə daha həssas
olan bu duyğu tapdanmış ədaləti bərpa etmək
tələbatını şərtləndirir.
İnsanın təbii iç tələbatını
Tanrı nəinki əngəlləmək istəmir, hətta
ödəmək üçün belə ayələrdə
konkret təlimatlar verir. Və yamanlıqlar
toplumun sıravi dediyimiz fərdləri səviyyəsində
neytrallaşdırıldıqca küfrün,
imansızlığın yayılışı önündə
də məhdudiyyətlər yaranır, şərə müqavimət
məsələsi çözülür.
Beləliklə,
yamanlığa yaxşılığı “öncüllərə”,
yamanlığa yamanlığı isə “sıravilərə”
yükləməklə Tanrı yürütdüyü mənəviyyat
siyasətinin cizgilərini bizlərə gözəl bir şəkildə
tanıtdırır.
Bu siyasətin dinamikasında o da var ki, “sıravilər”
“sıraviliyində” qalmaya bilərlər və zatən
qalmamalıdırlar. İnsanın imanı kamilləşdikcə
şəxsiyyəti dolğunlaşır və ucalmaq,
yaxşılıqlardan feyz almaq, Tanrıya yaxınlaşmaq
şanslarını haqq etmiş, qazanmış olur. İman kamilliyinə aparan yollardan biri “yamanlığa
yamanlıq” və “yamanlığa yaxşılıq” arası
ikinciyə doğru keçidlə də təmin edilir.
Müqəddəs Oxu ayələrinin
aydınlığında bu yol belə görünür: “Cəza
vermək istəsəniz bir kəsə sizə vermiş əzabı
qaytarın onun özünə. Əgər səbr
göstərsəniz, bu daha yaxşı. Səbr
xeyir gətirər səbr yiyələrinə” (16, 126); “Bir
pisliyin cəzası bu pisliyin misliylədir,
bağışlayan, barışan kimsənin əcrinisə
Allah verər. Zalımları sevməz O”
(42, 40).
Müqəddəs Oxuda inananların qisas haqqından
söz açır Rəbbimiz (2, 178). Bununla belə,
Tanrı qisasdan vaz keçməyi uca tutduğunu da
açıqlayır. Müqəddəs Törəyə
böyük dəyər verən Oxu ayələrində (5,
43-44) də Rəbbimiz qisas məsələsinə toxunaraq
deyir: “İntiqam almağı yazdıq onlara o Kitabda – cana can, gözə göz, buruna burun, qulağa
qulaq, dişə diş və yaraya yara. Kim
qisasdan əl çəkərsə, bu öz
suçlarının yuyulması deməkdir” (5, 45).
Oxuda yəhudilərə məsləhət
görülür ki, öz məsələlərini müqəddəs
Törənin işığında həll etsinlər. Yəni
imanlı yəhudilərin qisas haqqı bir ilahi yazı kimi
tanınır. Oxuda isə Törədəkinin davamı
olaraq qisasdan əl çəkməyi daha uca tutduğunu bəyan
etməklə Rəbbimiz yəhudilərə iman kamilliyinə
nail olmaq üçün də şans verir. Beləliklə,
“yamanlığa yamanlıq” və “yamanlığa
yaxşılıq” arası iman kamilliyinə keçid Törə
– Oxu arası Tanrıya aparan yol özəlliyini də
qazanır.
Bu yolda
müqəddəs Müjdə məsafəsi var: “Gözə
göz, dişə diş” deyildiyini eşitmisiniz. Mən isə sizə deyirəm: pisliyə müqavimət
göstərmə” (Matta, 6:38-39). Əsasən
din elitasına ünvanlanan bu ifadədə inananların qisas haqqından
istifadə etmələrini də bir gerçəklik olaraq
görməmək olmur. Onu da görməmək
mümkün deyil ki, yamanlığa yaxşılıq
xüsusiyyətinin istər ayrıca dindar əxlaqında, istərsə
də bütövlükdə toplumda təsdiqinin gerçək
mexanizmi məhz Oxu məntiqində üzə
çıxır. Başqa sözlə,
Müjdədə bəyan ediləni Oxu həyata keçirir.
Maraqlıdır ki, pisliklərə fərdi səviyyələrdə
müqavimət göstərməməyi təlqin edən
müqəddəs Müjdədə bunların
qarşısını ictimai səviyyədə daha qəddar
tədbirlərlə almaq tövsiyə olunur. Oxuyuruq: “Allah buyurmuşdur
“atana, anana hörmət et” və
“atasını, anasını yamanlayan şəxs qoy
öldürülsün” (Matta, 15:4).
Valideynə hörmət Oxunun bir çox ayələrində
inananlara fərz olaraq təlqin edilir, hörmətsizlik
qınansa da, buna görə dünya həyatında hər
hansı fiziki cəza tədbiri tanınmır. Ölüm cəzası
Oxuya görə yalnız məqsədli şəkildə həyata
keçirilən qətlin qarşılığı ola bilər. Rəbbimiz qatildən
qan bahası almaqla onun üzərindən ölüm cəzasını
götürmək səlahiyyətini də verir qətlə
yetirilənin yaxınlarına və bu səlahiyyətdən
istifadəni təqdir də edir (2, 178). Hər hansı xəta
üzündən baş vermiş ölüm hadisəsinə
görə, ölüm cəzası isə, ümumiyyətlə,
nəzərdə tutulmur (nəzərdə tutulan
yüngülləşdirici təfərrüatlar
üçün bax: 4, 92).
Təbii ki, müqəddəs Müjdədəki
“atasını, anasını yamanlayan şəxs qoy
öldürülsün” hökmü bu ilahi Kitabın öz məntiqilə
uyğun sayıla bilməz. Həmin məntiqin əsasında
başlıca olaraq “səmavi səltənət”in ədalət
meyarlarını açıqlayan və İsa peyğəmbər
tərəfindən camaata nəql edilən məsəllər,
əhvalatlar durur ki, yuxarıda bunların birindən söz
açmışdıq.
Bu kontekstdə anlaşılmayan başqa bir Müjdə
ifadəsinə da diqqət çəkmək istərdim. İsa peyğəmbərin
dilindən deyilir: “Kim mənə inanan bu kiçik kimsələrdən
birini büdrədərsə (pis yola çəkərsə),
boynundan dəyirman daşı asılmalı, dənizin dibinə
atılmalı. Belə daha yaxşı olar onun
üçün (Mark, 9:42).
Təəssüf
ki, bu qəbildən ifadələr, eləcə də müqəddəs
Oxuda yer almayan, ancaq İslam şəriət qanunlarında
tarixən əksini tapmış bəzi hökmlər xalis din
dəyərlərinə kölgə salır. İlahi
məntiq gərəkçələrindən kənara
çıxanda dözümlülük fanatizmlə, ibadət
terrorla, mərhəmət qəddarlıqla əvəzlənə
bilir. Bu da Tanrı hikmətlərinə
sayğısızlığın bir növ cəza əvəzi.
Biz Oxuya inandığımız qədərincə
Müjdəyə və Törəyə də
inanırıq. Tanrının göndərdiyi
Yazılardır. Öncəkiləri təsdiq
olaraq Oxunu nazil buyuran Rəbbimiz bu sonuncuya “Ayırd”
adını da vermiş. Vermiş ki, insan
və zamanın redaktəsinə məruz qalan bəzi
hökmlərə Oxu işığında baxaq. Bu cür baxdığımızda gözlərimiz
daha çox aydınlıqlara açılır və müqəddəs
Kitablar arasında ilahi bir varislik bağlarını ayırd
edirik. Necə ki, “yamanlığa
yaxşılığın” tədqiqi fonunda sanıram bu
varislik bağlarından birini görə bildik.
Alqış Tanrıya, aləmlərin Rəbbinə.
İşığımızı bol elə, İlahi!
Nəriman QASIMOĞLU
525-ci qəzet.- 2012.-
20 yanvar.- S.13.