Alimin elmi-ədəbi, ictimai
dünyası
Azərbaycan
ədəbi fikri və jurnalistika sahəsində bir sıra məhsuldar
və ictimai rəydə öz yeri olan alimlər
sırasında Cahangir Məmmədlinin də adı hörmətlə
çəkilir. Mən bu sətirləri C.Məmmədlinin ədəbi
fikirdə yerini qəsdən jurnalistikadan əvvələ
salıram. Çünki o, uzun müddət ədəbi-bədii
hadisələrə, ədəbiyyatşünaslığa
daha artıq önəm vermişdir. İmperiya
senzurasının Azərbaycanda da tüğyan etdiyi
dövrün müəyyən bir qismi – 1960-1990-cı illər
dövrü C.Məmmədlinin məhsuldar, şüurlu, bir
elm adamı və bir praktik kimi yetişdiyi zamanı əhatə
edir. Belə bir dövrdə mətbuat üzərində
dövlət senzurasının gücü o qədər təsirli
idi ki, demokratik fikirli adamlar öz sözünü az- çox
bədii ədəbiyyatla, bir sıra hallarda isə bu ədəbiyyatı
təhlilə çəkən ədəbi tənqidlə deyə
bilirdi. Ədəbiyyatşünaslıqda
“altmışıncılar” adlandırılan yeni nəslin
nümayəndələrinin, yaratdıqları yeni nəsr
nümunələri Yaşar Qarayev, Aydın Məmmədov,
Kamil Nərimanoğlu, Şamil Salmanov, Kamal Abdulla... kimi ədəbi
tənqid ustalarını ortaya qoydu. Bu adamların heç də
hamısı birbaşa ədəbiyyatçı deyildilər.
Onların bəziləri dilçilikdən tənqidə
keçmişdilər və bunun da səbəbi
yaranmış demokratik ovqat çağında söz demək
imkanının az-çox bədii söz dünyasında
mümkünlüyü ilə bağlı idi. Bu tənqidçilər
sırasında bu gün Məmmədli kimi
tanıdığımız Cahangir Məmmədov da vardı.
Cahangir Məmmədli
1942-ci ildə Ağdamın Novruzlu kəndində doğulub.
Atası onun doğulmasından on gün əvvəl
müharibəyə gedib və geri qayıtmayıb.
Anasını da cəmi altı aylığında itirib.
1942-1960-cı illər arasında aclıq, kasıblıq,
çörək problemi ilə yaşayan
bacılarının, qardaşlarının himayəsində
böyüyüb. Əsgər gedib, qayıtdıqdan sonra
Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika ixtisasına qəbul
olunub. Bu peşəni də elə-belə seçməyib. Hələ
şagird vaxtlarında Ağdam rayon qəzetində, orduda
olanda “Tixookeanskaya vaxta” qəzetində müntəzəm
yazılarla çıxış edib. Bakıda jurnalistika
fakültəsini bitirəndə müəllimi kimi ən
çox söykəndiyi Şirməmməd Hüseynovun
Universitet rəhbərliyinə təkidi ilə universitetdə
qalıb. Baş müəllim, dosent, professor vəzifələrini
tutub. Namizədlik, doktorluq dissertasiyaları müdafiə edib,
10- a yaxın elmi-nəzəri kitabın, beş yüzdən
çox elmi-publisistik məqalənin müəllifidir.
Yuxarıda
qeyd etdiyimiz kimi, C.Məmmədli Azərbaycan bədii söz sənətinə,
xüsusilə müasir nəsrə diqqətlə yanaşan
bir alim kimi bir sıra hallarda ədəbi-bədii
yaradıcılığın bu sahəsini jurnalistikadan, yəni
ilkin peşəsindən qabağa çəkmişdir. Onun
ilk kitabı da “Nəsrimiz: düşüncələr,
axtarışlar” adlanır. Bir az keçəcək və C.Məmmədli
jurnalistikanın nəzəri, praktik sahələrini əks
etdirən neçə-neçə fundamental dərs vəsaitinin,
dərsliyin müəllifi olacaq. Amma axı nədən
özünün ilkin ixtisası olan jurnalistikadan öncə
C.Məmmədli daha çox nəsri tədqiq etmişdir? Onun
əsərlərini oxuduqca, xarakterinə yaxından bələd
olduqca bu suala cavab tapmaq olur. Əsas səbəblərdən
biri budur ki, C.Məmmədli yaranışından demokratik
meyllərə bağlı adamdır. 60-80-ci illərdə isə,
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, sovet mətbuatında senzuranın
sərtliyi azad, açıq, demokratik söz demək çətin
idi, yaxud da heç mümkün deyildi. Azad fikir, azad
yaradıcılıq təfəkkürünün
işartısı, heç olmasa, bədii ədəbiyyatda, ədəbiyyatşünaslıqda
“altmışıncılar” kimi adlandırılan nəslin
nümayəndələrində özünü göstərirdi.
Anarın, Elçinin, Maqsud, Rüstəm İbrahimbəyovların,
Əkrəm Əylislinin, İsi Məlikzadənin, Mövlud
Süleymanlının, Ramiz Rövşənin və bir
çoxlarının yeni nəsri C.Məmmədlinin məqalələrinin,
tədqiqatlarının obyekti idi. Bu nəslin nəsrində
qoyulan milli problemlər onun interpretasiyalarında da təbliğ
olunurdu. Onun o illərdə yazdığı “Sənət və
bədii həqiqət”, “Kiçik janrın böyük
imkanları”, “İnsan qəlbinin dərin qatlarına...”, “Biri
vardı, biri yox”dan üzü bəri...”, “Bir nəsrin
poetikası”, “Zaman və sənətkar mövqeyi” kimi məqalələri
çox zaman ədəbi hadisə kimi qiymətləndirilirdi.
1990-cı ildə onun bədii nəsrimiz haqqında “Sənətkar
gözü, nəsrin sözü” adlı kitabı nəşr
olundu. Bütövlükdə sənətə və tənqidə
çox ciddi yanaşması ilə, saxta, konyuktur ədəbiyyatla
mübarizə aparması ilə də
tanıdığımız yazıçı Elçin Azərbaycan
Yazıçılar Birliyindəki məruzəsində bu
kitaba istinadən C.Məmmədlinin məqalələrini həmişəyaşar,
həmişə aktual əsərlər kimi qiymətləndirmiş
və demişdir: “Cahangir Məmmədovun yeni kitabı bizi
müasir tənqidimizdəki ciddi və səriştəli “nəsr
mütəxəssisi” ilə görüşdürür, onun
elmi-nəzəri mülahizələri, qiymətləri...
lazımi nəzəri-estetik səciyyə daşıyır,
onlar fikir mübadiləsinə, sağlam ədəbi
mübahisələrə çağırır. Kitabın ən
görümlü cəhətlərindən biri budur ki, o, Azərbaycan
nəsrini məhdud coğrafi sərhədlər çərçivəsində
yox, ittifaq, bəzən də dünya ədəbi prosesi
kontekstində araşdırır və bu mənada Cahangirin
özünün yaradıcılıq miqyası genişdir”.
Bu
dünyadan vaxtsız köçən istedadlı tənqidçi
Nadir Cabbarlı C.Məmmədlinin məqalələrində
Azərbaycan ədəbi mühitini dünya ədəbi
mühiti kontekstində təhlil etdiyini xüsusi
vurğulayırdı.
1990-cı
illərin təlatümlü siyasi hadisələri C.Məmmədlini
bədii nəsrimizin tədqiqindən bir müddət
ayırdı. Bu illərdə C.Məmmədli Moskva və
Bakı mətbuatında Qarabağ dərdini yaşayaraq, yeni
yaranan “525-ci qəzet”də özünün bu səpkidə
yüzlərlə yazısını dərc etdirmişdir. Qəzetin
baş redaktor müavini Yusif Rzayev bu dövrü C.Məmmədlinin
”ikinci nəfəsi” adlandırmışdı. Ancaq dünya,
zaman dəyişdikcə, publisistin, alimin mövzu
dünyası da dəyişir. Azərbaycanda da dünya belə
getməyəcəkdi. Belə getmədi də. Hər şey
haçansa arınıb durulduğu kimi, Azərbaycan da
müstəqilliyini qazandı və sənət
dünyası, sənətkarlıq, bədii sözün
gücü özünü yeni təkanla göstərdi. C.Məmmədlinin
özünün çox sevdiyi “Çağdaş Azərbaycan
nəsrinin inkişaf meylləri” kitabı da o zaman – 1998-ci ildə
nəşr olundu. Müasir Azərbaycan povestinin janr
xüsusiyyətlərini, onlarda sosial-mənəvi problemlərin
qoyuluşunu, povestin sənətkarlıq xüsusiyyətlərini,
nəsrin inkişafında ədəbi-tənqidin yerini tədqiq
edən bu əsəri görkəmli ədəbiyyatşünas
və dilçi alim, AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov
belə qiymətləndirirdi: “C.Məmmədlinin indiki
kitabında da Elçinin dəqiq duyduğu keyfiyyətlərlə
rastlaşırıq. Burada da müəllif 1960-1990-cı illər
nəsrimizin tədqiqində o zamankı ümumittifaq, habelə
dünya ədəbi prosesindən çıxış
etmişdir. Metodoloji cəhətdən daha məqbul sayılan
bu istiqamət nəsrimizin otuz illik bütöv bir
çağının panoramını yaratmışdır”.
C.Məmmədlinin nəsrlə bağlı bütün əsərləri
ona verilən bu qiymətlərin dəqiq olduğunu göstərir.
1990-cı
illər də sona yetir və Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin
yeni mətbuat konsepsiyası – senzuranın birdəfəlik ləğvi,
mətbuat azadlığı, müstəqil mətbuat,
müstəqil jurnalistika ideyaları tam gerçəkləşir.
Bu zaman C.Məmmədli artıq Azərbaycanda yeni
jurnalistikanın yaradıcıları sırasında
dayanır. “Yeni nəsil” Jurnalistlər Birliyinin sədri Arif Əliyev,
Azərbaycan Jurnalistlərini Müdafiə Komitəsinin sədri
Əflatun Amaşov, “Ayna”, “Zerkalo” qəzetlərinin Baş
redaktoru Elçin Şıxlı, “525-ci qəzet”in Baş
redaktoru Rəşad Məcid, görkəmli telejurnalist
Mirşahin Ağayev... kimi yeni jurnalistlər nəslinin
arasında yaşca onlardan xeyli böyük olan bu adamın
öz yeri, öz bəhrəsi oldu. Belə bir vaxtda artıq
azad sözü, müstəqil düşüncəni
birbaşa mətbuatda demək imkanı yarandı və bu
prosesin nəzəri əsaslarına ehtiyac duyuldu. Yeni
jurnalistika yeni yanaşma tələb edirdi və bu zaman C.Məmmədli
özünün “Jurnalistikaya giriş” dərs vəsaitini və
“Müasir jurnalistika” adlı dərsliyini ortaya qoydu. 2005-ci ildə
nəşr olunan “Müasir jurnalistika” Azərbaycan jurnalistika təhsili
sahəsində ilk dərslik oldu.
“Müasir
jurnalistika” dərsliyi C.Məmmədlinin fundamental əsərləri
sırasındadır və bu kitab indi Azərbaycanın
jurnalistika ixtisası tədris edilən bütün universitetlərində
tələbələrin köməyinə çatır. Bu
kitab mətbuatın yaranması, onun inkişaf mərhələləri,
yeni dövrün mediasının əsas xüsusiyyətləri,
jurnalistikanın beynəlxalq nəzəri konsepsiyaları,
kütləvi informasiya vasitələrinin ictimai institut
xarakteri, peşənin etik və hüquqi aspektləri,
KİV-in tipologiyası, jurnalistikanın beynəlxalq
standartları, televiziya, radio
yaradıcılığının problemləri və bir
sıra digər sənətkarlıq, peşəkarlıq cəhətlərini
tələbələrə öyrədir.
Cahangir Məmmədli
doktorluq dissertasiyasını öz elmi imkanları
müqabilində çox gec müdafiə edib. O, hələ
1975-ci ildə Moskva Dövlət Universiteti jurnalistika fakültəsinin
ədəbi tənqid kafedrasının doktorantı
olmuşdur. MDU jurnalistika fakültəsi kollektivinin
yaxşı tanıdığı C.Məmmədli məşhur
dissident yazıçı Andrey Belının qızı, həm
də Puşkin adına Dünya Ədəbiyyatı
institutunun şöbə müdiri Qalina Belayanın məsləhəti
ilə bu mövzunu az qala işləyib bitirmişdi. Lakin
zamanın dəyişməsi, mətbuat
azadlığının gerçəkləşməsi,
yuxarıda dediyimiz kimi, C.Məmmədlinin tədqiqatçılıq
istiqamətini jurnalistikanın nəzəri problemlərinə
çevirdi. C.Məmmədli, əslində üç dəfə
doktorluq dissertasiyası yazmış, ancaq sonuncunu- 2000-ci illərdə
işlədiyi “Azərbaycanda jurnalistikanın inkişaf meylləri”
mövzusunu müdafiə etmişdir.
“Doktor
olmaq üçün gərək elmi, ədəbi-ictimai
mühitdə sənin aydın yerin ola. Təkcə gərək
doktorluq dərəcəsinə görə deyil,
bütövlükdə elmi dünyagörüşünə
görə qəbul ediləsən.” Bu fikir C.Məmmədlinin
gəldiyi nəticədir. Və özünün dediyinə
görə, əməkdaşlıq etdiyi, həmmüəllifi
olduğu, tərtib etdiyi çap məhsullarında bir
çox hallarda onu “elmlər doktoru” kimi göstərmişlər
və o da “əlacsız qalıb” nəhayət ki,
doktorluğunu rəsmiləşdirmişdir. Onun doktorluq
dissertasiyasını akademik İsa Həbibbəyli, akademik
Vasim Məmmədəliyev, akademik Tofiq Hacıyev, professor Əli
Həsənov, professor Rəbiyyət Aslanova kimi elmi ictimaiyyətdə
yaxşı tanınan alimlər yüksək qiymətləndirmişlər.
Akademik
İsa Həbibbəyli dedim, onun bir fikri yadıma
düşdü: Naxçıvan Dövlət Universitetində
jurnalistika şöbəsi açılanda kadr
qıtlığı vardı. O zaman İ. Həbibbəyli
C.Məmmədlini bizim universitetdə dərslərə dəvət
etdi. Bir neçə il Cahangir müəllim müntəzəm
olaraq hər semestrdə iki dəfə Naxçıvana dərsə
gəldi. Universitetimizdə tədrisin, hətta jurnalist müəllimlərin
formalaşmasına kömək etdi. İndi Naxçıvan
Dövlət Universitetinin jurnalistika şöbəsində
böyük bir istedadlı müəllim kollektivi
çalışır. Ancaq İ.Həbibbəyli C.Məmmədlinin
jurnalistika şöbəsinə dəstəyini daim yüksək
qiymətləndirir və onun bu fəaliyyətini vətəndaşlıq
ləyaqəti hesab edir.
C.Məmmədli
Naxçıvanda olarkən həm də yeni
yaradılmış Özəl Universitetlə də əlaqə
saxlamağa vaxt tapdı. Burada da tələbələrə,
müəllimlərə əməli köməklik etdi. Diplom
işlərinin yazılmasında tələbələrə
lazımi köməkliyini əsirgəmədi.
Bütövlükdə
Naxçıvanda jurnalistika sahəsində kadrlar
hazırlanmasında, dissertasiya yazılmasında və
müdafiə olunmasında yaxından iştirak etdi və etməkdədir.
Mən
Cahangir müəllimlə Naxçıvana səfər
günlərindən birində tanış olmuşam. Aradan 15
ilə qədər vaxt keçib. Bu uzun müddətdə həm
Naxçıvanda, həm də Bakıda görüşlərimizdə
Cahangir Məmmədlinin bir alim, müəllim, ziyalı kimi həm
elmi səviyyəsini, həm də şəxsi keyfiyyətlərini
dərindən öyrənmişəm.
Sadəlik,
səmimilik, təvazökarlıq onun şəxsiyyətini
ucaldan, ləyaqətini ilk baxışdan göstərən məziyyətlərdir.
C.Məmmədli
Bakı Dövlət Universitetində Jurnalistikanın nəzəriyyəsi
və təcrübəsi kafedrasının müdiridir.
Ömrünü bu universitetə, bu fakültəyə
bağlayıb. Ümumuniversitet Elmi Şurasının
üzvüdür. Fakültə Metodşurasının sədridir.
Yazılarından, müsahibələrindən
görünür ki, Bakı Dövlət Universiteti onun
üçün müqəddəs bir yerdir.
Mən C.Məmmədli barədə bu qeydləri yazarkən araşdırdığım materiallar içində onun 65 yaşının kafedranın balaca, darısqal bir otağında fakültə müəllimlərinin iştirakı ilə qeyd edilən anların videokaseti əlimə keçdi. Görüntülərdə belə bir səhnə var. Cahangir müəllimin dostları oturub, balaca qəşəng bir məclisdir. Birdən qapı açılır və Universitetin rektoru, akademik Abel Məhərrəmov özünün ətrafında olan bir neçə rəhbər heyətlə içəri girir. Hiss olunur ki, deyəsən, heç kim rektorun bu gəlişini gözləmirmiş. Ancaq Abel müəllim gəlir, xeyli oturur, təbriklərini, hədiyyələrini təqdim edir və mən Abel müəllimin aşağıdakı sözlərini oxucuya çatdırmağı lazım bilirəm: “Mənim hər belə ildönümünə gəlməyə vaxtım olmur. Ancaq mən Cahangir müəllimin 65 yaşını təbrik etmək üçün bu gün bura gəlməyə bilməzdim... Bəzən adamlar, kollektiv daim yanında olan şəxsiyyətlərə elə öyrəşirlər ki, onun böyüklüyünü, gərəkliliyini o qədər də dərk etmirlər... Gəldim kollektivin üzvlərinə bildirəm ki, onlar kimin yanında olduğunu, kiminlə bir yerdə işlədiklərini dərk etsinlər”. Bu sözlər 20 minlik kollektivə rəhbərlik edən bir başçının bu 20 minin içində seçdiyi və dərin hörmət bəslədiyi Cahangir müəllimə böyük sayğının ifadəsi idi.
C.Məmmədli jurnalistdir, ədəbiyyatşünasdır və həm də ictimai xadimdir. 2005-ci ildə Azərbaycan dövlətinin iradəsi və Prezidentin xüsusi qayğısı ilə yaradılan İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkəti bu gün ölkədə aparıcı telekanal imici qazanmışdır. Bu telekanal hələ texniki cəhətdən yaranmamışdan əvvəl Cahangir müəllim onun qanununun formalaşmasında Milli Məclisdə ekspert kimi iştirak etmiş, sonra bu televiziyanın Yayım Şurasına sədr seçilmiş, telekanalın kadr potensialının formalaşması işində ayrıca rolu olmuşdur.
Azərbaycan jurnalistikası sahəsində xüsusi xidmətlərinə görə Prezident təqaüdü ilə təmin edilmiş C.Məmmədlinin 70 yaşı tamam olur. Amma o, 60, 65 illik yaş tamamlarında olduğu kimi 70 yaşını da sakitcə bir guşədə – çox sevdiyi kafedrasında və nəvələrinin arasında keçirmək fikrindədir. Səssiz-küysüz, sakit bir ailə ocağında.
Ədəbiyyatımızın, jurnalistikamızın, bütövlükdə ədəbi-ictimai mühitimizin yaxşı tanıdığı bu adamın 70 yaşını birinci təbrik etməkdən məmnunuq.
Yavuz Axundlu,
filologiya elmləri doktoru,
professor
525-ci qəzet.- 2012.- 26 yanvar.- S.4.