ORALARDA KİMLƏR VAR: VALERİ MARÇENKO-3

KƏDƏRLİ VƏ UNUDULMAYAN BİR HEKAYƏT

Vpervıe eta statya izvestnoqo ukrainskoqo diplomata Ö. Koçubeya napeçatana qazeta “Bakinskiy raboçiy”, v 1992 qodu ona bıla perepeçatana v “Literaturnoy Ukraine”. Eyo avtor emko i obcemno oxarakterizoval jiznennıy put i dostijeniya izvestnoqo svoey lyubovyu k Azerbaydjanu ukrainya Valeriya Marçenko.

Vusloviyax “soyuznoqo”, tolko deklariruemoqo, internaionalizma Valeriy Marçenko stal nastoyahim borüom za vozrojdenie kulturnoqo boqatstva i duxovnoqo vzaimooboqaheniə ukrainev i azerbaydjanev. Za çto i postradal vposledstvii, no ne pokorilsa, daje v laqere osobo stroqoqo rejima zanimaes perevodami s azerbaydjanskoqo.

On ne edinstvennıy, koqo sudili za “dvoynoy naionalizm” – “ukrainskiy i azerbaydjanskiy”.

Vladimir Krilovski

ABŞ-da yaşayan ukraynalı yazar

Azərbaycanda və Ukraynada milli hərəkatın və eyni zamanda Ukraynada şərqşünaslığın təbliği üçün mühakimə olunub sovet zindanlarında məhv olan ukraynalı bender VALERİ MARÇENKOnun ağrılı həyat hekayəti. Ukrayna Yazarlar Birliyinin üzvü,diplomat .Y. Qoçubəyin bilgiləri əsasında.

Tofiq Abdin

Şayət, bu yazını üçüncü yazı hesab etsək, bununla da öz işimizi nisbətən bitmiş hesab edə bilərdik.( Amma belə olmadı).Belə ki, oxucu kütləsini də nəzərə alıb ayrı bir ölkənin mübariz vətəndaşı,dissidenti və alimi haqqında bir neçə yazı vermək təbii ki, bir az etiraz doğura bilər.Amma Valeri Marçenko haqqında yazıya davam edərkən, içimin necə rahatladığını sizə izah etmək çox çətindi.Bu acıdan mən hər zaman böyük bir təəssüf içində yaşamışam : nədən, axı nədən, o böyük fırsatlar əldən qaçıb,-deyə.Heç şübhəsiz, elə bir imkan olub ki, Valeri ilə şəkil çəkdirmək kimi bir an da ələ düşüb və mən özündən çox razı birisi olaraq, bunu eləməmişəm, amma baxmışam ki, hətta özü böyük bir qələm sahibi olan insanlar kiminsə qoltuğuna girib şəkil çəkdirib, bunu da reklam eləməyi özünə rəva bilib.Mənim əlimə çox böyük fırsatlar keçib dediyim kimi, indi bunun altını çəkirəm və Valeri ilə olan imkan da, bax o sıradandı.Bir həqiqət də var : mən özüm də o zamanlar buna çox böyük bir olay kimi baxmamışam vəya açığını deyim ki, bəlkə də başım da az çıxıb gedişatdan.Bu da var.Sadəcə lovğalanmaq gərək deyil.Ona görə də başqa bir yazını da oxuculara təqdim etməklə bunu rica edərdim : Azərbaycan Yazarlar Birliyi Valeri Marçenkonun xatirəsini yad etmək üçün kiçik bir addım olsa da atsın və bunu sayın Abbas bəy Abdulla Nacaloğluya həvalə etsin.

İndi isə Valeri Marçenko haqqında böyük bir kitab yazan Vladimir Krılovskinin əsərindən bəzi kəsikləri oxuculara çatdırıram.

lll

Vladimir Krılovski.Valeriy Marçenko. Bir qəsdin xronikası.

( Nə vaxtsa yazılacaq kitabdan notlar)

lll

VLADİMİR KRILOVSKİ KİMDİ:

Vladimir Krılovski 60-cılar nəslinə məxsus yaradıcılardandır. Rejissor və sənədli filmlər ssenari müəllifi; “Memorial” Cəmiyyətinin üzvü (üzvlük biletinə Saxarov imza atmışdır) durğunluq illərində Azad Jurnalistlər Həmkarlar İttifaqının üzvü, 1989–1990-cı illərdə Moskva şəhərindəki Taqanka rayonu azad seçicilər klubunun həmsədri,SSRİ Ali Sovetin seçkilər zamanı müşahidə komitəsinin insan hüquqları təşkilatı,Ümumittifaq şaxtaçıların etiraz mitinqlərində birləşdirici təşkilatın üzvü.

1992-ci ildən sonra Amerikada yaşayır.Jurnalistika ilə məşğuldur.Amerikanın bir çox şəhərlərində çıxan rus dilli qəzetlərdə insan huqüqları haqqında yazılar yazır. 2002-ci ildə Çeçen müharibəsi haqında Ukraynada çıxan “Saat” qəzetində “Yalanın texnologiyası” yazısı ilə diqqəti çəkib.Daha sonra Ukraynada həftəlik yazılar yazan jurnalistlər arasında ən yaxşı müəllif sayılıb.

lll

“Bu itki bizə yalnız mənəvi bir təsəlli ola bilər.Nəticə fəxr ediləsidi: Artyom əyilməyərək öldü. Əbədi xatirəmizdə qalacaq”.

(Valeri Marçenkonun Artyom Yuskeviçin vəfatı münasibətiylə teleqramı

lll

“İTK-nın rəisi mayor Pimenov N.V-ya

...Hörmətli rəis yoldaş!

Bu ilin iyul ayının 22-də mən sizin adınıza bir bonderol göndərmişəm ki, onun içində lazarette yerləşən oğlum Marçenko Valeri üçün dərmanlar vardı. Bu günə qədər mən həmin dərmanların oğluma çatıb çatmaması haqqında heç bir məlumat almamışım.

Mən ona görə çox narahatam ki,həmin dərmanlar ona çox vacib lazımdı bunu gecikdirmək olmaz.Nevroloji həkimlərin bildirdiklərinə görə Valeri təcili müalicə almalıdı.Belə olmasa, o daha qorxulu xəstəliklə – qipoizostenurieylə üzləşə bilər və mənim gördərdiyim dərmanlar arasında bu da nəzərə tutulub.(Valerinin anası N.M. Smujanitsa... (1974-cü ilin avqustun əvvəlləri).

Valerinin anasına deyirlər: mənim gördərdbiyim dərmanlar arasında bu da nəzərə tutulub gecikdirmək olmaz.

“Oğlunuzu xilas etmək üçün bu sizin axırıncı şansınızdır! Başqa yaxşı heç nə gözləməyin və olmayacaq”.

Və Valeri ilə növbəti görüşdə ana ürəyi dözmür: “Valera!-deyir. Tövbə yaz.Görürsənki hamı yalan danışır, sən də danış”.

O anasına heyrətlə baxır!

Və çox əsəbi anasından uzaqlaşır.Ancaq həmin günlərdə yatdığı kameradan anasına yazdığı məktubda aşağıdakılar yer alır : “...mən istəmirəm ki, o insanlardan olum ki, əzablara dözməyib öz məqsədindən və əxlaqından əl çəkir və bunu da bəhanə eləyir ki, yaxşı mən tək deyiləm ki... Mən heç kəsi dinləmək borcunda deyiləm,mən istəmirəm ki,ana uşağı olum və yaşamaq üçün gəlib onun tumanının altında gizlənim”.

O istəmirdi ki, onun anası ( Valeri otuz yaşı olmasına baxmayaraq mənən hələ o zaman da son dərəcə anasına bağlı bir gənc olub ) kədər dolu gözlərlə, daha doğrusu it gözlərinin həsrəti ilə xəstə olan oğlunun gözlərinin içinə baxsın və bu nə gündü biz yaşayırıq deyib sızlasın və başını bulasın”.

“Anacığım, mən inanmıram ki, sən mənə bu həyatı arzulayırsan. Və istəmirəm ki,sən düşünəsən :oğlum necə çəkir bunları?”

Kiyevdə onu 6 ay saxlayırlar.Ardından yenə də onu lagerə aparırlar. Anası düşünür ki,Valeriyə təklif olunan KQB ilə əməkdlaşlıq məsələsinə rədd cavab verilməsi onun axırı demək idi.Və onlar onu heç zaman bağışlamayacaqlar. “...Türməyə qayıtdığımdan bir neçə gün sonra mənə məlum oldu ki, mən bura əbədilik düşmüşüəm.Bu sürgün uzun... uzun... çox uzun çəkəcək. Bu sürgün həyatında mən ayda 75 manat maaşa bir gül yetişdirilən sahədə qarovulçu düzəldim.Bu işi tapana qədər mən 20 yerə müraciət etmişdim”.

...Valeri Marçenko ilə prokurorun arasında olan sorğu-sual sənədindən.Burada ümumiyyətlə bir neçə sənəd üzrə iş aparılır ki,ona görə də müraciətdə yalnız bir yazının adı çəkilmir.

– Sovet dövlətinin əleyhində olan bu yazıları yazmaqla və onları yaymaqla sizin məqsədiniz nədir?

–İnsanlara həqiqəti anlatmaq.

– Siz inanırmısınız bu yazdıqlarınız hamısı həqiqətdi?

– Şübhəsiz.

– Yaxşı, bu sənəd necə olub ki. İTL-dən qırağa çıxıb?

– Demərəm.

– Niyə?

– Ona görə ki, siz həmin adamları o saat türməyə basacaqsınız.Sizə həqiqət lazım deyil.Siz insanları ancaq həbs edə bilirsiniz.

– Marçenko başa düş, necə olardı, hər bir vətəndaş ağlına gələni yazsın və onu da İttifaqdan qıraqlarda yaysın?

–O zaman biz əsl demokratik bir ölkədə yaşamış olardıq.Bu olardı əsl demokratiya..

...Valeri Marçenkonun sürgün həyatından yalnız bir fakt qeyri-məqbul hesab olunub : “BU ADAM DÜZƏLMƏK İSTƏMİR”.

Ancaq Valerinin məhkəməsində şahidlik eləyən İTL və KQB-nin əməkdaşları bəzi sənədləri göstəriblər ki,həmin sənədlərdə Valerinin həbsxanada ikən yenə də yazı işi ilə məşğul olmasını təsdiqləyir.

Bu şahidlərdən biri düşərgənin- lagerin rəisi Polyakov olub.Bu həmin Polyakovdu ki,həmişə Valerinin anasına deyirmiş ki, oğluyla hər şey qaydasındadı. Və müalicəsi gedir. Bir dəfə də olsun dilinə gətirməyib ki, Valeri 3- cü dərəcəli əlildi.O heç zaman verilən işi başa çatdıra bilməyib və buna görə də hər dəfə cəzalandırılıb.

Anası deyir ki,onu inandırırdılar ki, “ məhz düşərgənin qayda- qanunların riayət eləmədiyinə onu müalicə olunmaq üçün qospitala göndərmirlər,onu müalicə eləmirlər və dərman-zad gətirməyə dəyməz.Onsuz da qəbul eləməyəcəklər.Əslində isə həm Valeridən,həm də onun anasından insanlığa sığmayan addımlar tələb edirdilər.

Valeri Marçenko son sözündə: (bu sözlər onun anasının və xalasının yaddaşında qalan sözlərdi ki, kitaba daxil edilir).

“Mən universitetə qəbul olunanda başa düşdüm ki, 5 milyon ukrain öz istəkləriylə öz ana dilindən imtina edib.O dildən ki,çox gözəldi və çox varlıdı,o dildən ki,bu onların özündən asılı olmadan ana dilləridi... Öz ana dilindən uzaqlaşdırma olan bu qeyri-təbii bir gəlişim haqqında mən hələ 1973-cü ildə iki məqalə yazmışdım : – “Za paravanom ideynosti” və “Kiyevskiy dialoq”.Bu məqalələr təəssüflər olsun ki,heç zaman işıq üzü görmədi və heç kəsin bunlardan xəbəri də olmadı. Bu məqalələrə görə Kiyev vilayəti məhkəməsi məni 8 il azadlıqdan məhrum etdi”.

(Davam edəcək)

Tofiq ABDİN

525-ci qəzet.- 2012.- 28 yanvar.- S.23.