Dialoq – sözü anlama məqamı

Dəyərli yazarlar Salam Sarvan və Etimad Başkeçidin Azərbaycanın görkəmli yazıçısı və alimi Kamal Abdullanı söhbətə çəkdiyi “məclisi-üns” indiki kimi yadımdadır. Bir məclisdə əlüstü başlayan bir ədəbiyyat məqamı tədricən 15 məqamlı, geniş “profilli” kitaba çevrildi. “Məqamlar” adlanan dialoqun 16-cı məqamı (önsözü) istedadlı şair Aqşin Yeniseyə məxsusdur.

Kamal Abdulla o yazıçılardandır ki, onun bütün bədii mətnlərini (hekayə, pyes, roman) bilmədən onun dünyasına daxil olmaq çətindir.

Əlbəttə, mətn öz yaradıcısından kənarda yaşayır və təhlil zamanı müəllif şəxsiyyəti bir o qədər də vacib olmur, ancaq əsər ətrafında “ümumi” situasiyanı dəyərləndirmək bacarığı təhlili asanlaşdıra bilər. Üç yazarın ünsiyyəti Kamal Abdulla yaradıcılığı ətrafında situasiyanı anlamağa xeyli imkan verir.

Böyük rus filoloqu M.M.Baxtin deyirdi ki, bir düşüncənin işləməsi üçün başqa bir düşüncəyə, mətnin-mətnə, mədəniyyətin başqa bir mədəniyyətə ehtiyacı var. Salam Sarvan, Etimad Başkeçid və Kamal Abdullanın “Məqamlar” kitabı məhz bu ehtiyacdan doğulub. Kitab Azərbaycan ədəbiyyatını sevənlərə, onun təəssübünü çəkənlərə və faciəli surətdə həlak olmuş unudulmaz yazıçımız Rafiq Tağının ruhuna ünvanlanıb.

Dialoq o zaman mümkündür ki, həmsöhbətlər fərqli dünyagörüşünə, üsluba və yaş təbəqəsinə malik olsalar da, onların mövqeyindən gələn səslər, deyimlər bütövdür və üst-üstə düşür. Onlar (Kamal Abdulla, Salam Sarvan, Etimad Başkeçid) bir-birinin üzünə baxaraq, bir-birinin səsini, sözünü eşidərək, özgə mövqeyi ilə qane olurlar. Dialoq mexanizmi, ünsiyyət səmimiliyi hər birinə öz sözünü deməyə imkan verib.

Salam Sarvan bu söhbəti “dərdləşmək” məqamı kimi səciyyələndirir, söhbəti “ruhən doğma olan adamların iç-iç oturub dərdləşmək ehtiyacı” kimi təqdim edir. Doğrudan da söhbətin mövzu dairəsinin genişliyi, çağdaş ədəbi məkanın qayğıları, həllini gözləyən məsələlər bu ehtiyacın nə qədər gərəkli olduğunu göstərir. Bunu dialoq iştirakçılarından biri də etiraf edir: “Ədəbi imperiyalar, əsgərlər, generallar, savaşlar, ideallar, şan-şöhrət, “həyat, ya ölüm”, şüar-çağırışlar... Doğrudan da, biz sizinlə çox dərdli və xəstə ədəbi məkanın övladlarıyıq” (Kamal Abdulla)

Kamal Abdulla bu dialoqların baş qəhrəmanıdır. Onun obrazı üç ipostasda – yazıçı, alim və oxucu kimi təqdim olunur, onun nüfuzlu yazıçı sözü və kulturoloji mövqeyi qabardılır. Məsələn: “bizim mədəniyyətin vahid müstəqil bütövlüyə qovuşması prosesi hələ başa çatmayıb. Çağdaş Azərbaycan mədəniyyətinin, bədii-estetik fikrinin eklektik xarakteri hədəflərimizin dürüst bir şəkildə müəyyənləşməsini əngəlləyir”.

Məqamların bir önəmli cəhəti dialoqda, sual-cavablarda intellektual səviyyənin axıracan saxlanılmasıdır. Məişət pafosunun mətnin toxumasına girməsinə imkan verilmir. Mətnin içindən qırmızı xətlə Azərbaycan ədəbiyyatının gələcəyinə, gənclərin yaradıcılıq axtarışlarına ümid və nikbinlik var, ağsaqqal narazılığına, nə bilim, cavanlara yuxarıdan aşağı baxma pozasına yer yoxdur. Əksinə, bu ümid, bu inam kitabda ədəbi ləyaqət məsələsi ilə şərtlənir: “O nəslin ədəbi ləyaqəti daha yüksək olacaq, onlar özlərindən əvvəlkilərin çiyninə adam kimi, qabiliyyətlə çıxacaqlar”

Kamal Abdulla suallara cavablarında maraqlı, gözlənilməz ümumiləşdirmələr edir: “Barrikadanın bu biri tərəfindəkilər (Anar və başqaları ona görə uzağı görə bilirlər ki, onların dayaqlandıqları, söykəndikləri mənəvi sütunlar var və onlar bu sütunları öz mənəvi sələfləri saymaqdan usanmırlar. Anar heç nə etməyib, ancaq Üzeyir bəy haqda o filmi çəksəydi belə, mənəvi çəkisi indikisindən qətiyyən az olmayacaqdı”. Ədəbiyyatın inkişaf dialektikası ilə bağlı fikrini aforistik ümumiləşdirmə ilə təqdim edir:“Normal adamlar başqalarının çiyninə ona görə çıxmırlar ki, saçını yolsunlar, başının yumruqlasınlar, təpikləyib məhv eləsinlər, ona görə çıxırlar ki, uzağı görə bilsinlər”

Kitabın ən maraqlı məqamlarından biri 10-cu məqamdır – “Dilimizin imkanları və təfəkkürün sərhədləri”. “Azərbaycan dilinin potensialında yazıram” deyən yazıçının (Kamal Abdullanın) dilin fəlsəfəsi, ana dili, ədəbi dil haqqında fikirləri təsəvvürləri dəyişdirir. Ancaq Kamal Abdulla deyəndə ki, “bu dil millətin yaratdığı dəyərlər sistemində normal bir bəndənin hamıdan gizlənə biləcəyi ən birinci və yaxud ən sonuncu mənəvi məkandır” – bu, məni müəyyən qədər inandırır. (Poststrukturalistlər (Y.Kristeva) kimi, mən düşünürdüm, dil varlığın evsizliyidir. Biz dilin içində didərgin kimi yaşayırıq...)

Əlbəttə, “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Yarımçıq Əlyazma” romanı ilə bağlı düşüncə məqamının bu kitabda ayrıca yeri var. “Kitabi-Dədə Qorqud” (yunan mifləri ilə yanaşı) Kamal Abdullanın ən çox sevdiyi və inandığı mətndir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” mətnindən kənar gerçəkliyin bərpası onun sevdiyi ədəbi priyomlarından biridir. Öz dili ilə desək “hər boyla bağlı öz assosiativ, virtual məkanı var”. Bu assosiativ, virtual əlaqə ona qəhrəmanların “tale mətnini” yaratmağa imkan verib. Adsız personajları (məsələn, casus obrazı) ad mövqeyinə çıxardır, ikinci dərəcəli personajların qəribə “şəxsiyyət tarixini” yazır. Alp Rüstəmin, Bügdüz Əmənin, Qısırca Fatmanın – hər birinin tarixi mifdir. Oğuz elinin bədii obrazı bir bütövlük kimi Kamal Abdulla üçün təsvir etdiyi dövrdə xeyirlə şər, günahkarla günahsız arasında münasibətlərin mifoloji işarəsi olur. Kamal Abdullanın assosiativ-virtual məkanı mifoloji adlara və etnik mədəniyyətə genetik bağlı potensial simvolik mənalarla zənginləşir.

Bu kitabın bir diqqət çəkən fərqi də mövzunu təqdimetmə üslubundadır. Bədii fəlsəfi ümumiləşdirmələr oxucuya kulturoloji esse, ədəbi traktat təsiri bağışlayır. Bu üslub dialoq vasitəsi ilə Kamal Abdullanın orijinal dünyasına daxil olma imkanlarını göstərir və bir həqiqəti təsdiq edir: “Dialektika dialoqdan doğulur ki, yüksək səviyyədə (şəxsiyyətlərin dialoqu) dialoqa yenidən qayıtmaq mümkün olsun” (M.Baxtin)

Rüstəm Kamal

525-ci qəzet.- 2012.- 28 yanvar.- S.22.