Dilçiliklə döyünən
şair ürəyi
Şair
Rafiq Yusifoğlu poeziyasının özünəməxsusluğu,
obraz rəngarəngliyi, mövzu müxtəlifliyi ilə
bağlı xeyli yazılar yazılıb, şeirlərindəki
ən səciyyəvi cəhətlər müxtəlif bucaqlar
altında təhlil süzgəcindən keçirilib. Təqdirəlayiq
haldır ki, şairin yaradıcılığı bu gün də
ədəbi tənqidin diqqət mərkəzindədir...
Müəllifin “Göyərçin” jurnalında “Ana dilim”
başlığı altında çap etdirdiyi (2007) şeirləri
və “Könül səltənəti” (2012) adlı
kitabını son günlərdə oxumuşam.
Açığını desəm, R.Yusifoğlu poeziyası
barədə söz deməyimə, yazı yazmağıma səbəb
onun zövqlə, həm də zərgər dəqiqliyi ilə
yaratdığı “Ana dilim” şeirlər silsiləsi oldu. Bu
şeirləri oxuduqca ilk olaraq “Dədə Qorqud kitabı”nda
dilçilik elminin prinsiplərinə əməl olunma ilə
bağlı müəyyənləşdirdiyim detallar göz
önünə gəldi:
ikidilli lüğətlər üçün səciyyəvi
hesab edilən prinsiplərə əməl olunma (“hərami”
sözünün məna yükü “Kitab”da poetik şəkildə
ifadə edilir: “Yol kəsdi, adam aldı, böyük hərami
oldu”. Bu cümlənin semantik yükü “Ərəb və
fars sözləri lüğəti”ndə (1985) “hərami”
sözü ilə bağlı verilmiş izahla əsasən
üst-üstə düşür: haram mala əl uzadan; yolkəsən,
soyğunçu... Yaxud “Gah bir hərf süqutilə qılur
nadiri nar, Gah bir nöqtə qüsurilə gözü kur eylər”
– beytinə görə M.Füzulini həm də böyük
bir dilçi statusunda təqdim etdiyimi istər-istəməz
xatırlamalı oldum.
Maraqlıdır ki, mətnin poetik strukturu və
semantikasına istinadən dəqiqləşdirdiyim bu cəhətlər
R.Yusifoğlu poeziyasında açıq-aydın şəkildədir.
Şairin “Əlifba”m, “Fonetika”, “Nitq hissələri”, “Cümlə
üzvləri” və s. başlıqlar altında verdiyi
şeirlərdə dilçiliklə poeziya vəhdətdədir,
sanki bu şeirlərin hər birində dilçi
R.Yusifoğlu ilə şair R.Yusifoğlu çiyin-çiyinədir,
biri digərini bütün parametrlərinə görə
tamamlayacaq səviyyədədir.
“Əlifba”m
başlığı altında verilmiş bəndlərdə
oxumaq və yazmaq vərdişləri ilə bağlı ən
mühüm cəhətlər qabardılır:
“Əlifba”m,
ay “Əlifba”m,
Bir
sehrli açarsan.
Elmin
qapılarını
Üzümüzə
açarsan...
Qalın
və incə saitlərin, eləcə də samitlərin bir
sıra səciyyəvi cəhətlərinin poeziyaya gətirilməsi,
şeir dili ilə ifadəsi və bu tip şeirlərin “Fonetika” başlığı
altında təqdimi ümumtürk ədəbiyyatında nadir
hadisələrdəndir. Şair danışıq səsləri
ilə bağlı nəzəri məlumatları
uşaqların, daha dəqiqi, ibtidai sinif şagirdlərinin
başa düşə biləcəyi bir dillə, həm də
obrazlı şəkildə canlandırır.
Morfologiyanın
ən qabarıq cəhətləri “Nitq hissələri”
bölməsinə daxil edilmiş şeirlərdə
obrazlı şəkildə ifadə edilir. Konkret desək, ən
azı hər bir nitq hissəsinin tərifi poetik bir dillə
canlandırılır: Hər şey, hər şey isimdi,
İsim addı, mən adam... (isim); Sifətəm, hər
şeyin, Əlaməti mənəm, mən... Qara mənəm,
bəyaz mənəm... Hər şeyin rəngi mənəm...
(sifət); Həm miqdar, həm sıranı, Bildirirəm, sayam mən... (say); Neçə
nitq hissəsini, Əvəz edə bilirəm... Əvəzliyəm,
əvəzlik, Mənim əvəzim yoxdu (əvəzlik); Felin
sırasındayam, Hərəkətin tərziyəm... (zərf);
Feləm, mən də feləm, Əbədi hərəkətəm
mən, Xeyirəm, bərəkətəm mən... (fel);
Sözlərə qoşularaq, Məna yaradıram mən
(qoşma); Cümlələrin, sözlərin, Arasında
körpüyəm (bağlayıcı); Sözlərin mənasını,
Artıra bilirəm mən... (ədat). Bu misralarda dilçilik
elminin nəzəri müddəaları
ilə silahlanan, pedaqogikanın sirlərinə yetərincə
bələd olan həssas qəlbli şair qələminin
özünəməxsusluğu aydın şəkildə
görünür.
R.Yusifoğlu
“Cümlə üzvləri” bölməsinə daxil etdiyi
şeirlərdə baş və ikinci dərəcəli
üzvlərin ən qabarıq cəhətlərini ifadə etməyə
çalışıb: Xəbərə sirdaşam mən.
Mübtədayam, mübtəda, Başlanğıcam, başam
mən... (mübtəda); Xəbərəm, xəbərçiyəm,
Hər tərəfdən, hər yandan, Xəbər gətirirəm
mən... (xəbər); Vasitəliyəm, yönlük, Yerlik,
çıxışlıq halda, Təsirlik haldayamsa, Vasitəsizəm
demək... (tamamlıq)... Müəllif bəzən cümlə
üzvlərini nitq hissələri ilə müqayisəli
şəkildə təqdim edir
ki, bu da olduqca təbii qarşılanır.
M.Kaşğarinin
“Divanü lüğat-it-türk”
əsərində işlənən süd
qardaşı anlamlı “əmikdəş” sözünü,
Qazi Bürhanəddinin “Divan”ındakı
qıpqırmızı anlamlı “qıpqızıl”
sözünü (Qıpqızıl oldı olamı ki, xəcildir
totağun), bir də 1723-28-ci illərdə Osmanlı məmurları
tərəfindən tərtib edilmiş “Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis”
adlı topludakı Qorqud Mirzə oğlu, Bədirxan Qazan
oğlu, Nəbi Dondar oğlu, Bamsı Cayam oğlu kimi şəxs
adlarının “Dədə Qorqud kitabı” ilə səsləşməsini
təhlil edərkən sevincmin hədd-hüdudu
olmamışdı (həmin sözləri 2010-cu ildə
çap etdirdiyim “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası” dərsliyinə
ən dəyərli nümunələr kimi daxil etmişəm).
Qəribə də olsa, R.Yusifoğlunun “Dilimizin
sözləri” silsiləsinə daxil olan şeirlərini
oxuyarkən bu sevinci yenidən yaşamalı oldum. Çünki şair müasir ədəbi dilimiz
üçün səciyyəvi olmayan sadaq (ox qabı), sapand
(yundan toxunan, içərisinə daş qoyulub atılan uzun
qollu silah), koğa (qarmaq) kimi sözlərin leksik-semantik
tutumunu obrazlı şəkildə ifadə etməklə
onların hər birinə yeni nəfəs vermiş, əbədiyaşarlığını
təmin etməyə çalışmışdır.
Burada cəmi bir nümunəni təqdim etməklə kifayətlənirik:
Tamam boşaldı sadaq.
Məndən
xahiş elədi:
Olum sənə
sadağa!
Get
oxları gətir yığ,
Ox
qabına – sadağa...
R.Yusifoğlunun “Könül səltənəti”
kitabındakı şeirlər rəngarəngliyi,
orijinallığı, təbiiliyi, cəlbediciliyi ilə fərqlənir. Bu şeirlərin
hər biri könül səltənətinin zövq
oxşayan nadir inciləridir. Heç şübhəsiz
ki, bu sırada şairin sevgi duyğusundan, qəlb
çırpıntısından yoğrulmuş şeirləri
birinci yerdə durur. Həmin şeirləri belə səciyyələndirmək
olar: şairin lirik “mən”i hər qaragözlüyə meyil
salan deyil, gözündə şeh gülən gülü sevəndir;
əbədi ayrılıq şairin lirik “mən”ini
didib-parçalayır, onun mürgülü vicdanı “dil
açır”, gizli duyğuları üsyana qalxır... Bu
kontekstdə bir həqiqəti vurğulamaq lazım gəlir:
real eşqin tərənnümü şairin “Könül səltənəti”ndən
leytmotiv kimi keçir, məsələn, yaratdığı
aşiq obrazlarından biri bulaq kimi
çağladığından sevgilisini təpədən
dırnağa kimi öpüb qoxulamaq, ən əsası isə
ruhunu qovuşdurmaq istəyində israrlıdır:
Qəlbində
əbədi sevgi,
Saçlarında dən olaram.
Ruhum
ruhuna qovuşar,
Başdan-başa
sən olaram...
Şairin
poeziyasında təbiətin əsrarəngiz gözəlliyinin
tərənnümü xüsusi yer tutur: bu şeirlərdə
ay, ulduz, günəş, duman, yağış, qar, meşə,
çiçək kimi təbiət varlıqlarının hər
biri poetik
şəkildə canlandırılır; şair gecələr
meşənin yuxusunun qaçmasını, çəmənlərin
mehdən məst olmasını, güllərin şehdən
sırğa taxmasını, ulduzların
sayrışmasını, çayların nəğmə
oxumasını, yağışın xalça
toxumasını, bir də ləpələrin dil açıb
danışmasını elə ifadə edir ki, ruhlar dinməyə
bilmir:
Ulduzlar mənimçün
sayrışır sanki,
Çaylar mənim üçün nəğmə
oxuyur.
Ləpələr
dil açıb danışır sanki,
Yağış mənim üçün xalça
toxuyur.
Yeri gəlmişkən, bu misraların semantik
yükü “Yer geydi qəbayi-xizrpuşan, cümlə dilə
gəldi ləbxəmuşan”, – deyən Şah İsmayıl
Xətainin şeirləri ilə səsləşir. Bu da təsadüfi
deyil. Çünki R.Yusifoğlu
özünəqədərki ədəbiyyatımızı
bütövlükdə canına, qanına, ruhuna hopduran sənətkarlarımızdandır.
R.Yusifoğlu
“Qar yağacaq” şeirində modernist bir şair kimi
çıxış edir: sevgililərin qəlbinə vurulan həsrət
dağı qar altında qalır; qarın
ağlığı onları saflaşdırır;
ömürlərinin bəyaz günləri, yəni gözəl,
mənalı günləri başlanır, çünki
şairin lirik “mən”i yağan qara bənzətdiyi ağ
libaslı sevgilisini öz sinəsi üstündə təsəvvür
edir (burada istər-istəməz “Dədə Qorqud
kitabı”ndakı “Qar üstünə qan dammış tək
al yanaqlım!” müraciəti yada düşür):
Məhəbbətin
nur saçacaq ay kimi,
Uzaqlardan göz dikəcəm sənə mən.
Qar
yağacaq, göydən gələn pay kimi
Ağ
libasda enəcəksən sinəmə...
“Qan
ağlayır işğal altındakı
torpağımızın hər qarışı”, – deyən
şair dərdli, kədərlidir, çünki canından
artıq sevdiyi Qarabağ quduz ermənilərin tapdağı
altında inildəyir:
Ürəyimin
başında
Yurd həsrəti ağlayır.
Mənim
ilham bulağım
Gecə-gündüz çağlayır.
Coşqun
təbiətli şair təkcə Azərbaycanımızın Qoşqar, Şahdağ, Savalan kimi
dağlarını, Araz və Kür kimi
çaylarını, Göygölünü, Xəzər dənizini
yox, həm də Bodrumu, Egey dənizini, Türkiyəni sonsuz məhəbbətlə
tərənnüm edir. Hətta “Mən Xəzərdən Egeyə,
Bol-bol salam apardım”, – deyərək Azərbaycanla Türkiyənin
əbədi birliyini, sarsılmaz dostluq və
qardaşlığını Xəzər və Egey dənizləri
kontekstində canlandırır:
Bir əlim
bu dənizdə,
Bir əlim o dənizdə.
Doğmadı
bu dəniz də,
Doğmadı o dəniz də.
Türk dünyasına sevgidən yoğrulmuş bu
parça (dörd bənddən ibarət “Xəzər-Egey”
şeirinin ikinci bəndidir) semantika və poetik struktur
baxımından zəngindir. Bəzi detallara diqqət yetirək:
türk birliyi vəsf olunan bənddə şair
özündən asılı olmayaraq, yalnız türk mənşəli
sözlərdən istifadə edib (bir, əl, bu, dəniz,
doğma, də). Fikrimcə, bu cür assosiativlik yüksək
bilik və intellektə deyil, gen yaddaşına söykənir;
mübaliğə və anaforalar silsiləsinin birlikdə təzahürü
ilə bəndin ahəngdarlıq və
melodiyalılığı təmin olunub, poetik mənası
qüvvətləndirilib; qarşılaşdırmalar
kontekstində yaradılmış bənddəki birinci və
ikinci, eləcə də üçüncü və
dördüncü misraları yalnız bu, o işarə əvəzliklərinin
işlənmə məqamlarına görə fərqləndirmək
mümkündür. Bu isə o deməkdir ki, həmin
bənddəki poetik struktur sintaktik mühitə tam
uyğunlaşdırılmış vəziyyətdədir.
R.Yusifoğlu poeziyasının dili olduqca səlis,
şirin və canlıdır, onun poeziyasında
obrazlılığa xidmət etməyən, emosionallıq və
ekspressivlik yaratmayan dil vahidi tapmaq çətindir. Bu da səbəbsiz deyil:
birincisi, ona görə ki, şair özünəqədərki
şifahi və yazılı ədəbiyyatımızın
incəliklərini yaxşı mənimsəyib; ikincisi,
şairin özünün də dediyi kimi “...Səməd
Vurğun, Şəhriyar, Məmməd Araz və başqa bu
kimi sənətkarlarımızın əsərlərində
Azərbaycan dili dağ şəlaləsi kimi
çağlayır”. Heç şübhəsiz
ki, bu zənginlik şairin poeziyasından da yan ötməyib;
üçüncüsü, R.Yusifoğlu filologiya üzrə
elmlər doktoru, professordur. Bu da onun dilinin səlisliyinə
istər-istəməz müəyyən qədər təsir
etmişdir; dördüncüsü, şairin dilindəki
kamillik onun poetik təfəkkürünün zənginliyi ilə
bağlıdır.
Rafiq Yusifoğlu poeziyası geniş və sistemli şəkildə
tədqiqini gözləyir. Biz isə həssas qəlbli
şairə yeni-yeni yaradıcılıq uğurları diləyirik.
Əzizxan TANRIVERDİ,
filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor
525-ci qəzet.-
2013.- 4 aprel.- S.7.