Tarix obyektiv təhlil tələb edir

Müstəqillik dövrü, azad mətbuat və nəşriyyatların yazarlar üçün geniş imkanlar açması təqdirəlayiq hadisə hesab edilməlidir. Artıq hər bir vətənpərvər ziyalı insan öz kəndinin, rayonunun tarixi keçmişini, məişət və mədəniyyətini, yaşam tərzini və digər məsələləri əhatə edən kitablar yazır.

Bəzi müəlliflər öz nəslini, soy-kökünü, ata və babasının keçdiyi həyat yolunu gündəmə gətirir, işıqlandırır, nəvə və nəticələrinə sələflərinin kimliyi barədə müfəssəl məlumat verirlər.

Bu baxımdan R.Vəliyev və H.Abbasovun ötən ilin sonunda ərsəyə gətirdikləri “Cavanşir elinin Qərvənd obası ” kitabı diqqəti cəlb edir. Bu kitab müəlliflərin vətənpərvərlik mövqeyindən yazılan Qərvənd kəndinin tarixi keçmişini, kəndin spesifik adət-ənənələrini, oğul və qızlarının dünənini, bu gününü, müasir durumunun səviyyəsini oxuculara çatdırır.

Birmənalı olaraq hər iki müəllif kitabın yazılmasında, müəyyən araşdırmaların aparılmasında böyük zəhmət çəkib. Ramazan və Hüseyn müəllim bu cür araşdırma aparmaqla öz üzərlərinə düşən ziyalılıq borcunu yerinə yetirməyə çalışıb.

Kitab yazmaq ciddi araşdırmalar tələb edir. R. Vəliyev yaxşı bilir ki, əziyyət çəkməyənin, el üçün yanmayanın adı tez unudulur. Təəssüf ki, R. Vəliyevin kitabının girişində dediyi “Qərvəndli öz əsli – nəsli barədə bilgi ala bilməyibsə, babalı həmin şəxsin öz boynuna “ sözləri bizi təmin etmədi. Əgər babal dediyimiz varsa, o bütünlüklə kitab yazanın boynuna düşməlidir. Axı adi və savadsız kəndli araşdırma apara bilmək bacarığında deyil. Bu cür tələsik tezislə apardığı araşdırmanın məsuliyyətini öz üzərindən atmaq, özünü sığortalamaq heç də yaxşı hal deyil.

Kitabda ən çox diqqəti çəkən cəhət arxiv materialları əsasında 1772–ci ildə təsvir olunan 25 oymaqdan biri də “Qərvənd oymağı” adlanır.

1886 – cı ildə axırıncı siyahıyaalınmanın nəticəsi göstərilir. Arxiv materialları əsasında verilmiş müxtəlif illərdəki siyahıya alınmadakı rəqəmlər, kənddə müxtəlif onilliklərdə yaşayan bu və ya digər zümrəyə aid nəsillərin səcərəsi verilir. Bu baxımdan Hüseynalı bəy nəslinin izlənməsi və bu günlər həmin nəslin kənddə daşıyıcılarının kimliyi aşkarlanır. Bütün bu qiymətli axtarışlar ancaq təqdir olunmağa layiqdir. Bir neçə nəslin səcərəsinin sxem və qrafik şəklində verilməsi kitabın ən uğurlu cəhətləri hesab edilə bilər.

Ancaq kitab müəllifləri bir şeyi bilməlidirlər ki, əgər yazdıqları kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulubsa, onun dili sadə və aydın tərzdə olmalıdır. Bu baxımdan həmin illərdəkii arxiv materiallarından bəzi nümunələr gətirmək kifayət idi. Geniş oxucu kütləsi üçün yazılan kitaba çoxlu faktlar yerləşdirmək yolverilməzdir. Burada hər şey Qərvənd obasının ətrafında cərəyan etməlidir. Dönə – dönə başqa kəndlərin və digər yaşayış məntəqələrində nə qədər adamın yaşaması, haqqında danışılan Qərvənd kəndinin tarixi ilə heç bir əlaqəsi olmadığı kimi, geniş təsvir və təfərrüatlara da heç bir lüzum yoxdur.

Kitabda kənd ərazisində verilən toponimlər doğru olaraq adlarına uyğun təhlil olunur, ağlabatan dəlillərlə şərh edilir.

“Kənddə məhəllə və tayfa adları” bölməsində “ Şahsevənlər “ və “ Gəncəlilər “ tayfası haqqındakı fikir və mülahizələr xüsusi maraq doğurur.

Kitabda “Xatalar obası” bölməsində nəsillərin Qərvənddə məskunlaşması ilə bağlı təzadlı fikirlər yer alıb.

Hüseynqulu Rəhimov (atamın dayısı oğlu E.S ) Avdılın oğludur, onun babası isə Ağarəhimdir. Bunu kənddə bilməyən yoxdur. Ancaq müəllif nədənsə tələsikliyə yol verərək ata ilə babanın yerini səhv salıb ( səh 71 ).

“Kənddə kolxoz quruculuğunun tarixi” nə həsr olunmuş bölmə xüsusi maraq doğurur. Ancaq burada kitab müəllifi Qərvənddə kolxozun qurulmasının tarixinin hansı ildən başlamasına hökm verə bilmir. İlk kolxozun adı nə olub ? “Zərbəçi “kolxozunun dəqiq hansı ildən təşkil olunması barədə sənədli bir məlumat yoxdur. Şifahi söhbətlər və ağızdan – ağıza deyilmiş fikirləri kolxozun ilk başlanma tarixi kimi götürmək olmaz.

Kitabda “Kənd məktəbinin tarixi” bölməsində xeyli materiallar öz əksini tapıb. Etiraf etmək lazımdır ki, kənd məktəbinin formalaşmasında Züleyxa və Leyla bacılarının xidmətləri danılmazdır. Seyid Cəfər müəllimin Rus dili müəllimi kimi ciddiliyi və savadlılığının xüsusi vurğulanması bu insanı tanıyanlarda xoş təəssürat doğurur.

Seyid Fatmanın atası Seyid Əlinin Qərvənddə yaşaması qeyd edilir. Kitabda Fatmanın oğlu Oruc müəllim haqqında bəzi yalnış fikirlər yer alıb. O, yəni Oruc müəllim ( E. S.) Biologiya elmlər namizədi, baş elmi işçi kimi fəaliyyət göstərir. O, Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü deyil, nə də İdman İnstitutunu bitirib. O, cavanlıqda SSR idman ustası adına layiq görülüb.

“Niskilli bayatılar” adlı bölmədə kəndin ağbirçəkləri Sərfinaz və Nübar xanımın dilindən nə az, nə çox düz 71 bayatı verilib. Bəli, kənddə belə sinəsi dolu nənələr çoxdur. Ancaq kitab müəllifləri təəssüf ki, təkrarçılığa rəvac vermiş “ Azərbaycan bayatıları” kitabında gedən şeirlərin yenidən tərtib etdikləri kitaba salınmasına imkan vermişlər. Məncə, hər adamdan 5 – 10 orijinal bayatı nümunəsi vermək kifayət idi.

Kitabda “Müəllimlərimiz” bölməsində çoxlu korrektura xətalarına yol verilib. Məsələn , R. Vəliyev öz tərcüməyi halını yazarkən belə cümlə işlədir “ 1947–ci ildə Füzuli rayonunun Qərvənd kəndində 1965–ci ildə Füzuli şəhər X. B. Natavan adına 3 nömrəli məktəbi anadan olub “(səh 122) . Və ya səhvən “ Abbasov İbrahim Biologiya əvəzinə, 1987–ci ildə Filologiya fakultəsini bitirib” getmişdir” (səh 124). 10 ilə yaxındır ki, 15 ci “ali dərəcə” Nazirlər Kabineti tərəfindən ləğv edilmişdir.

Bizi təəccübləndirən bir də odur ki, R. Vəliyev dayı mərhum M. Mirzəyevin tərcümeyi-halını yazarkən də diqqətsizliyə yol verib. “ O, 1953 – cü ildə Qərvənd kəndində anadan olub, 1961 – ci ildə X. B. Natavan adına orta məktəbi bitirib “ ( 133 ). Axı 8 yaşında məktəb bitirmək mümkün deyil.

Bütün bunlarla yanaşı bu kitabı oxuyan səriştəli oxucu belə bir qənaətə gələcək ki, kitab müəllifləri çox böyük vətənpərvərlik təşəbbüsü göstərərək üzərlərinə düşən mənəvi borclarını yerinə yetirmişlər.

Kənddə çox məşhur olan Mirzoğlunun ancaq 1938 – ci ildə tutulması barədə məlumat verilir. Hələ biz uşaqkən həmin bəyin adlı – sanlı olması, çoxlu var – dövləti barədə çox eşitmişik. Yaxşı olardı ki, kitab müəllifi həmin bəyin nəvələrindən ( onlar sağdır ) geniş məlumat toplayıb oxucunun ixtiyarına verəydi. Kənddə Alı uşağı adı ilə məşhur olan Həsən, Qurban, Qoçu barədə kitabda bir kəlmə də söhbət getmir. Halbuki bu tayfanın kənddə xüsusi izi və mövqeyi barədə çox danışıblar.

Kitabda bütün yas mərasimlərində yaxından iştirak edib. Quran oxuyan Seyid Mahmudun xidmətləri işıqlandırsaydı pis olmazdı.

Biz bu misalları çox çəkə bilərik.

Fikrimizi yekunlaşdıraraq demək istəyirik ki, hər hansı bir tədqiqat əsəri və ya kitab yalnız o zaman stolüstü kitaba çevrilə bilər ki, özündə əhatəliyi ehtiva edə bilsin...

Ehtiram Səfərov,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 5 aprel.- S.7.