Məhəmməd Əmin Rəsulzadə- Əsərləri

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi

IV cild (1917-aprel 1918)

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil VƏLİYEV, elmi işçi Samir MİRZƏYEV

Buxara ilə Xivədə

Rusiya çarizmi (yəni padşah istibdadı) Avropada istibdad jandarmı idisə, Asiyada da hürriyyət cəlladı idi. İran məşrutəsi bu cəllad əlində qanlara boyanmış və nəticə etibarilə əqim buraxılmışdı. Midhət Paşa hürriyyəti də yenə Moskov istibdadına qurban edilmişdi.

Fəqət köhnə istibdadın ən böyük cəlladlığı Türkistan həqqində vaqe olmuşdu. Türkistan tarimar edilmiş, Avropa mədəniyyəti naminə qanlara, atəşlərə tutulmuş, istiqlalından, hürriyyətindən uzaqlaşdırılmışdı. Rusiya təhti-tabeiyyətinə keçən Türkistan vilayətlərindən ötrü Rusiya istibdadının tərəqqi və mədəniyyət naminə heç bir şeyi etmədigi məlum. Fəqət çarizm bununla qalmıyor, yarım müstəqil halında bulundurduğu Buxara ilə Xivədə qəsdən çürük Asiya istibdadını himayə edərək həşəmətli Türkistanın bu iki bəqiyyətül-sifətini öylə fəlc və fasid bir halda saxlatdırıyordu ki, Rusiya istibdadı altında inləyən sair Türkistan oraya baxınca özünü məsud ədd ediyor, halına sənaxan oluyordu. İstibdad türkistanlıları yaxşı və mətlub bir halə qoymaqla degil, gözləri qabağında daha bərbad, daha fəna və rüsva bir idarə bulundurmaqla razı salmaq siyasətini iltizam ediyordu. Bir növ zəbani-hal ilə diyordu ki, “bax, azad olsanız, özünüz-özünüzə buraxılsanız Buxara kibi olacaq, Xivədən o yana keçə bilməyəcəksiniz”. Halbu Xivə ilə Buxaranı islah etmək fikrində olan “cədid”lər daima Rusiya istibdad agenti tərəfindən təzyiq olunuyor və hər növ islahat mən olunaraq əski çürük fikirli adamlar təşviq olunuyordu.

Hürriyyət günəşinin doğması ilə gündoğuş ikən qaranlıqlara örtülən Şərq, o qəhrəman Türkistan da işıqlandı. Şəbi-yeldai-zülm səhərə bədəl olaraq dan yeri ağarmış oldu. “Cədid”çilərə bir ruh və ümid gələrək səslərini yüksək qaldırdılar. Cəlladın aradan götürüldügünü görən Buxara və Xivə məhkumları dar ağaclarını yığmaqa başladılar. “Hürriyyət istəriz!” sədası bülənd oldu. Türkistandan Kuropatkinin əzli xəbərini gətirən simlər bir gün sonra Buxara ilə Xivədə tam mənası ilə məşrutiyyət elan olunduğunu bildirdilər. Bu xəbər Rusiya inqilabi-əzimənin həqiqi qiymətini dərk edənlərcə qeyri-müntəzər degildi. Böylə olacaqdı. Çünki bütün dünyaya təsiri-hətmi olacaq bu böyük hərəkət şübhəsiz hər şeydən əvvəl himayəsində bulunan istibdadları yıxacaqdı. Çünki məlum işdir ki, cümhuriyyət binasına dayanan bir məmləkət qüruni-vüsta dərəbəgligindən ibarət rüsva bir istibdada himayət edəmiyəcəkdi. Bunu Buxara ilə Xivə xanları haman dərk etdilər. Cədidçilərin tələbi üzərinə Əmir Buxaraya məşrutiyyət verdi. Köhnə vəzirlər dəgişdi. Tazələri təyin olundu. Fəqət gözlərinə girən həqiqəti görəməz Buxara “mollaları” bu qaranlıq gecəyə ögrənmiş şəbpərələr başlarının ağrısını bilmiyorlar. Müsəlləh olaraq xan qapısına gəlib də hürriyyət degil, “şəriət” istiyorlar. Zavallı şəriət, nə qanmaz, nə müfsid hamilərin var. Hər yanda qaragüruh taqımı səni əldə alət ediyor. Qara məqsədlər ardından gedərkən ayrı şey degil, “şəriət istəriz!” – deyirlər. Teleqraf diyor ki, Buxaraya qoşun gətirilmişdir. Məlum işdir ki, bu qoşun rus qoşunudur. Bugünki rus qoşunu artıq ağ padşahın degil, qırmızı hürriyyətin qoşunudur. Bunu Buxara üləması əvvəlcə dərk edə bilməmişsə bu idraksızlığı kəndisinə bahaya otura bilər.

Dünki sayımızda cədidçilər naminə Buxara əskilərinə xitabla bir məqalə vardı. Bu məqalə nə yanıqlı bir lisanla yazılmışdı. Bu yanıqlı ürəklə ortaya çıxan millətçiləri qara qəlbli əskilər bilməlidirlər ki, tərəqqini məğlub edəməzlər. Əsl şəriət tərəfdarı olanlar cədidçilərdir. Həqiqət də onlar tərəfindədir.

Şəbpərələr günəşə baxa bilməzlərsə, günah günəşdə degildir.

Şəbpərələr, özünüzə yazığınız gəlsin, yanar, yaxılarsınız. Cədidlər, naümid olmayınız, qeyrət və himmətinizi artırınız, əsr cədidlərindir.

M.Ə.Rəsulzadə

“Açıq söz”, 13 aprel 1917, №449

Əqim – səmərəsiz

Bəqiyyə – qalıq, dağılmış

Fasid – pozuq

Sənaxan – mədh edən, tərifləyən

Şəbi-yəlda – ilin ən uzun gecəsi

Qüruni-vüsta – orta əsrlər

Şəbpərə – gecəquşu, yarasa

Qafqasiya qurultayı

Yarın Bakı, Qafqasiya müsəlman həyatında Azərbaycan türkünün ömründə görünməz bir gün görüyor.

Qafqasiya müsəlman ictimai açılıyor. Biz bu ictimaə – və bu kibi ictimailərə – qurultay adı vermək meylindəyiz. Rusiya müsəlmanlığının az istisna ilə hamısını təşkil edən türk-tatar millətinin tarixi ilə aşina olanlar rusların “veçe”sinə bənzər əski zamanlarda türklərdə qurultay olduğunu bilərlər. (Qurultay qurulur xan göstərərdi, yəni seçərdi).

İstibdad, bu Şərqdə hürriyyət cəlladı olan çar istibdadı hürriyyətpərvər Rusiya cəmaətlərinin qeyrətli zərbəsi ilə sərnigün olduqdan sonra bütün vətəndaşların, tamam millətlərin əl-qollarındakı zəncirlər açıldı; hər kəs, hər heyət, hər sinif və millət qüvvəti yalnız birləşməkdə, bərkişməkdə görüb toplaşmaya başladı. Qafqasiya müsəlmanları, Azərbaycan türkləri də bunu hiss etdilər. Qurultay qurmaq istədilər.

İştə, bu şərəf Bakının hissəsinə düşüyor. Bu gün birinci Qafqasiya qurultayı qurulur.

Bu qurultay bütün Qafqasiya müsəlmanlarının ovzai-hazirə münasibəti ilə keçirdikləri hal və hissiyyatə tərcüman olub onun siyasi, milli və mədəni ideallarının baş mətləblərini aydın surətdə elan etməlidir.

Şübhəsiz ki, bu günlərin hökmündə yığılan bütün ictimailər kibi birinci Qafqasiya qurultayının tərtib və dəvətində qüsurlar ola bilər. Fəqət bu qüsur onu hər halda müsəlman hal və hissiyyati-siyasiyyəsini göstərəcək bir müəssisə olmaqdan salamaz.

“İsmailiyyə” binasında yüksələcək səslər şübhəsiz ki, millətin arasındakı əfkari-həyatinə tərcüman olacaqdır. Qoy o səslər millətin bilaistisna hamı sinif və cərəyanlarının kamil bir səlahiyyətlə söylənilmiş sözü olmasın. Hər halda təxminən olsa da, onun diləklərini, istəklərini və keçirməkdə olduğu hal və hissiyyatını göstərəcəkdir. Bu nöqteyi-nəzərdən belə qurultayın qiyməti böyükdür. Onun alacağı qərarlar mənən bütün Qafqasiya müsəlmanlarının rəyi tələqqi olunacaq. Buna görə də ümid edilir ki, bu böyük məclisdə söz söyləyəcək millətdaşlar zaman və məkanı ətraflıca vəzn edərək mətləblərini mütəntən və cəsarətlə bəyan edəcək. Amali-siyasiyyə və milliyyələrini nümayiş etdirməklə bərabər siyasətdə əsl olan üsul və misal əndişəligindən də uzaqlaşmayacaqlar. Azərbaycan türkünün rüşdi-siyasinə Qafqasiya müsəlmanının mədəniyyətcə yetişməsinə bağladığımız ümidi biz bu xüsusda əmin edə biləriz.

Əvət, bu gün Qafqasiya qurultayı hər şeydən əvvəl bizə hürriyyət bəxş edən qəhrəmani-hürriyyətə bəyani-şükran edəcək, hürriyyət nigahbanlarına etimad və etibarını bildirəcək. Azad Rusiyanın yalnız millətlərin azad bir surətdə vaqei-etilaf və yarışmaları sayəsində paydar ola biləcəgini də qüvvəti-qəlb və imanla söyləyəcəkdir.

Yaşasın millətlərin hüquqi-mədəniyyə və siyasiyyəsini təmin edən cümhuriyyəti-ənam tərəfdarı olacaq Qafqasiya qurultayı!

M.Ə.Rəsulzadə

“Açıq söz”, 14 aprel 1917, №450

Qafqasiya müsəlman qurultayında siyasi-milli məqsədlər

Bu mövzu Qafqasiya müsəlman qurultayının ruznameyi-müzakiratında əvvəlinci idi. Qurultay sair məsələlər kibi bu məsələni də əvvəlcə bilatərəf mübahisə olunmaq üçün şöbəyə vermiş idi. Bu məsələyə məşğul olan birinci şöbəyə üç-dörd cür cərəyana mənsub müqtədir nümayəndələr daxil olmuşlardı. Üç gün davam edən müzakiratdan sonra birinci şöbə naminə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən aşağıdakı məruzə qurultayın 4-cü iclasına təqdim edildi:

Millətdaşlar! Siyasi-milli məqsədlər həqqindəki nəzərlərə baxmaq üçün seçdiginiz şöbənin bütün əfradı arasında gələcək Rusiya üsuli-idarəsinin mütləqa cümhuriyyəti-ənam olacağında danışıq belə olmadı. Bunun böylə olacağı bir əmri-təbii idi. Bir adamın keyfi ilə idarə olunan Rusiyadan hər bir millətdən ziyadə müsəlmanlar zülm görmüşlərdi. Buna görə də bunlar cümhuriyyəti-ənamdan başqa bir idarəyə meyl göstərə bilməzlərdi. Onlar bilərlərdi ki, məşrutiyyət əsası üstündə dayansa da, padşah daima cəmaət əleyhinə hərəkət edən sünufi-məxsusə əlində olacaq və padşah dərbarı məmləkət həyatını zəhərləyən bir mənbə olub qalacaq, orada cücərən mikroblar Rusiya vücudunu təkrar istibdadla azarlamaq təhlükəsinə sala biləcəkdir. Bu mülahizələr şöbə əzasını təşkil edən bütünümüzcə gün kibi aşkar və dəlil istəməz aydın bir həqiqət olduğu üçün cümhuriyyəti-ənamdan başqa bir üsuli-idarə kimsənin xatirindən belə keçmədi.

Bütün şöbənin ittihadı ilə qəbul olunub üstündə iki rəy olmayan ikinci bir məsələ də var idi ki, o da Rusiya böyüklügündə, Bəhri-Mühiti-Şimalidən tutub İrana, Saxalindən başlayıb Qara dənizə qədər sərilən və dünyanın altıdan birini təşkil edib müxtəlif millətlərə malik olan böyük bir məmləkətin bir nöqtədən, bir mərkəzdən idarə olunması mümkün olmadığı idi. Hamısı qəbul ediyordu ki, bu məmləkət gərəkdir ədəmi-mərkəziyyət üsulu ilə idarə olunsun.

İştə, burada şöbə əzası arasında iki rəy görülüyor, nəzərlər ayrılıyordu. Ədəmi-mərkəziyyəti bir qismi coğrafiya, məişət, ticarət və sənaətcə bir halda olan vilayətlərə məxsus geniş səlahiyyətli idareyi-məhəlliyə şəklində başa düşüyor, digər qismi isə Rusiyayı muxtariyyətlər (federasiya) üzərinə qurulu müttəfiq bir dövlət şəklində təsəvvür ediyordu.

Məlumdur ki, muxtariyyət ilə geniş idareyi-məhəlliyə arasında əsaslı bir fərq vardır. İdareyi-məhəlliyədə o məhəllin idarəsinə aid olan bəzi məhəll xozaystvosuna (alış-veriş, şosse yolları, kənd işləri, sənaət və ticarət xüsusları) məxsus səlahiyyətlər aşkar olunur. Yerdə qalan dövləti işlərin hamısı isə mərkəzi hökumət əlində qalıyor. Halbuki muxtariyyətlər üzərinə qurulan müttəfiq dövlətlərdə iş bunun əksinədir. Orada mərkəzi hökumətin görəcəgi işlər təyin olunub, o təyin xaricində nə varsa hamısı daxili işlərində muxtar olan hökumətlərə mühəvvəl olunur. Məsələn, dava elan eləmək, sülh imzalamaq, quruda, dənizdəki hərb qüvvətlərini idarə etmək, gömrük, sövqəlceyş nöqteyi-nəzərindən çəkilən dəmir yollar, sikkə, xarici ticarət qanunları, əmələyə aid qanunlar, müxtəlif muxtariyyətlər arasında çıxan ixtilafların həlli, bütün məmləkətdə siyasi azadlıqların təmini, məmləkət qanuni-əsasiyyəsinin mühafizəsi kibi ümumi işlər həp bütün muxtariyyətlər tərəfindən seçilmiş ümumi məclisə və bu ümumi məclisdən ayrılan ümumi hökumətə aiddir. Burasını ayrıca qeyd etmək istiyoruz ki, muxtariyyətlərdən heç birisi ümumi qəvainin-əsasiyyəcə təyin və təmin olunan azadlıqlardan heç birisini fəsx və ya ilğa etmək həqqinə malik degildir. Yuxarıda sayılan xüsuslardan əlavə nə qədər işlər varsa hamısı muxtariyyətlərə tapşırılır ki, öz aralarından seçdikləri məclislərində onlar həqqində qanunlar qoyub öz hökumətləri tərəfindən idarə olunurlar. Bütün milli, mədəni, məhəlli və ədli qanunlar muxtariyyətlərin öz əllərində olur.

Muxtariyyət hanki mənada olsun və məhəlli nə kibi əlamətlərlə cızılsın üstündə də qurultayın birinci bölgüsündə (şöbəsində) iki rəy vardır. Rəylərdən birisi muxtariyyətlərin hüdudunu milliyyət üzərinə təyin etməyi təklif edib, o birisi isə bu hüdudun iqtisadi və coğrafi əlamətlərlə təyinini tələb ediyordu.

Milliyyət zərurətini iləri çəkənlər diyorlardı ki, mədəni bir dövlət azad fərdlərin azadlığına vaqe olan ittifaqından əmələ gələr. Dövlət mədəni bir surətdə birləşə bilmək üçün vətəndaşlarını tamamilə müstəqil ediyor, yəni ayırıyor. Bir şəxs həqqində mövcud olan nəzəriyyə, bir ailə, bir millətə dəxi aiddir. Çünki millət bir şəxsiyyəti-mənəviyyədir. Rusiya azad və qüvvətli bir dövləti-mədəniyyə olmaq istərsə birər şəxsiyyəti-mədəniyyə təşkil edən millətlərin hər növ hüquqi-bəşəriyyə və siyasiyyəsini təmin etməlidir. Bu isə yalnız məhəlli milli prinsip üzərinə qurulan muxtariyyət və bu muxtariyyətlərin ittifaqından ibarət olan muxtariyyətli cümhuriyyət əsası ilə hasil olur. Bu nəzəriyyəyi müdafiə edənlər dünyanın ən mədəni və mütərəqqi məmləkətlərindən olan İsveçrə, Amerika və Almaniya dövlətlərinin haman federasiya əsası üzərinə qurulduğunu və dünya istiqbalının dəxi bu əsasda olduğunu iddia ediyorlardı. Onlar hətta diyorlardı ki, böyük müslihlərin təsvir elədigi ictimaiyyət, o səadəti-bəşər dəxi bu yol ilə hasil olacaq və dünya böyük bir səltənət şəklində qurulacaq. Bu səltənət mütləqa millət əsası üzərinə qurulmuş federasyondan ibarət olacaqdır.

Milliyyət məfhumunun mənasına gəlincə yenə rəylər ayrılırdı. Bir tərəf diyordu ki, milliyyət dil birligi, tarix, adat və ənənat şərikligi ilə təyin olunur. Buna görə də Rusiyada yaşayan müsəlmanlar əksəriyyət etibarilə türkdürlər. Bu türklük əsası dəxi iləri tutulmalıdır. Sair Dağıstan millətləri kibi müsəlman olan xırda millətlər isə, öz xahişləri ilə olmazsa mütləqa türk olan müsəlmanların təmsilinə məruz qalmayıb milliyyətlərini mühafizə etmək surətilə türk olan müsəlman muxtariyyətləri cüzinə daxil olurlar. Rusiya türklügünə gəlincə hər bir xüsusda təbii yoldan çıxmaq istəməyən bu cərəyan bütün dünyanın ittihadını ayrılmaq surətilə birləşməkdə gördügü kibi türklərin ittihadını da o vasitə ilə təmin etmək istiyordu. Diyordu ki, türklər bir gün gələcək müttəhid olacaqlar. Fəqət bu ittihad müxtəlif şivələri, ayrıca xüsusiyyətləri boğmaq surətilə olmayacaq. Azərbaycanlı bir türk Füzulisindən, Nəvaisindən, Mirzə Fətəli Axundovundan əl çəkə bilməyəcəgi kibi, tatar da öz mətbuatı, ədəbiyyatı, Abdulla Tuqayevindən sərf-nəzər edə bilməyəcəkdir. Öylə də qazax (qırğız) “Alaşı” ilə “qazax”ını iləri çəkəcəkdir. Bunları mən etmək nə faidəlidir, nə də lazım. Qoy hər kəs öz şivəsi, öz xüsusiyyəti dairəsində tərəqqi eləsin. İbtidai məktəblərdə doğma dilləri və yazıları ilə tərbiyə olunsunlar. Böylə ayrı bir xüsusiyyət üzrə tamamilə birləşib mədəni bir qüvvət təşkil etdikdən sonra türklük ittihadı bittəbii daha sühulətlə hasil olar. Necə ki alman ittihadı hasil olmuş, necə ki slavyanlıq ittihadının imkanı o surətlə təsəvvür edilməkdədir. Bundan ötrü də türkçülər Azərbaycan ilə Dağıstan, Türküstan, Qırğızıstan və Başqırdıstan üçün ayrı muxtariyyətlər istiyorlardı. Mədəni və milli məsələlərdə ümumtürkləri birləşdirmək qəsdilə isə türk muxtariyyətləri arasında ümumi bir türk şurası təsisini lazım görüyorlardı, türk ittihadını böylə təsəvvür edən türkçülər ittihadi-islamı da böylə anlıyorlar. Onlar diyorlar ki, islamiyyət bir milliyyət degil, beynəlmiləliyyət vücuda gətiriyor. İslama daxil olan millətlərə göz örtüb də hamı millətləri bir şəklə qoymaq və onları bir milləti-vahidə təsəvvür eləmək məhaldır. Millətlər ibtidai halda bulunduqları zaman milliyyətlərini din şəklində hiss edirlər və bu hiss kəndilərini din ətrafında birləşdirə bilər. Fəqət bir millət tərəqqi etdikcə milliyyət hissi də tərəqqi edər, o zaman din ilə cinsiyyətin ayrı-ayrı qüvvətlər olduğu anlaşılır. Avropa millətləri bu halı çoxdan keçirmiş, müsəlmanlar isə imdi milli duyğularla hislənməgə başlamışlardır. Hər bir müsəlman milləti öz dili, tarixi, adat və ənənatı ilə birləşib, mədəni bir qüvvət təşkil etməli. Hər bir müsəlman milləti özü-özlügündə bir milliyyət “yaşağı” vücuda gətirməli, tainki islamiyyət “dərz”i asanlıqla bağlana bilsin. İslamiyyət hər din kibi öz mədəniyyətlərində bir növ ümumilik tərbiyə ediyor ki, bu da millət degil, beynəlmiləliyyətdir. Xristian beynəlmiləliyyəti olduğu kibi müsəlman beynəlmiləliyyəti var. Fəqət Almaniya, Fransa və yainki rus millətinə qarşı qoyulacaq müsəlman milləti, müsəlman dili yoxdur.

lll

Buna cavab olaraq müsəlmanlığı bir millət kibi tələqqi edənlər diyorlardı ki, islam başqa dinlərə bənzəməz. Başqa dinlər yalnız ibadət qisminə aiddirlər. Halbuki dini-islam müsəlmanların dini və dünyəvi hər bir xüsusiyyatını tənzim ediyor. O müamelatə də, ticarətə də, dünya işlərinə də qarışıyor, müsəlmanın hər bir hərəkətini qaidə altına alıyor. Buna görə onda öylə bir qüvvə vardır ki, müsəlmanlar hanki milliyyətə mənsub olsalar da onlara bir növ milliyyət rəngi veriyor. Odur ki, hanki müsəlmana sorsanız, türkəm degil, müsəlmanam der. Demək ki, bu tövr müsəlmanlar özlərini bir kütləyə mənsub olmaq üzrə hiss edirlər. Bu hiss isə hamımızın bir millət olmasını göstərməgə kafidir. Bunun üçün də Rusiyada yaşayan müsəlman millətlərinə ayrı-ayrı muxtariyyətli idarələr lazım olmayıb bu muxtariyyətlər ancaq müsəlmanlıq əlaməti üzərinə təyin olunmalıdır.

Bu iki əsas fikir arasında üçüncü bir fikir dəxi vardı ki, o da dünyanın tərəqqisini iki cəhətində görüyordu. Biri milli və ruhani amildə, digəri də iqtisadi tərəqqiyatda. Dünyanın iqtisadi tərəqqiyyatını tezləşdirmək üçün bu cərəyan məmləkətlərin, muxtariyyətlərin milliyyət hüdudu ilə ayrılmalarını müvafiq görmüyordu. Çünki 2 parçalanmaların böyük sinif mübarizəsinə mane olacağını düşünüyordu. Bunun üçün muxtariyyətləri geniş idareyi-məhəlliyə şəklində tələqqi edərək onu milliyyət əlaməti ilə degil, əhvali-iqtisadiyyə və məişət cəhəti ilə təyin etmək istiyordu. Milli və mənəvi cəhətlərin təmini cəhətinə gəlincə milli şəxs muxtariyyət əsasını məqbul görüyordu. Şəxsiyyətçilərcə milliyyət toprağa mərbut degildir. Millət əfradı hər yanda olursa öz həqqi-milliyyətini təmin edə bilməlidir. Buna görə bütün Rusiya müsəlmanlarından ötrü qanun qoymaq səlahiyyətinə malik bir ümumi məclis əmələ gətirilməlidir ki, o məclis və o məclisin məhəllərdəki şöbəsi vasitəsilə bütün Rusiya müsəlmanlarının milli və ruhani işlərinə baxılsın. Buna qarşı isə milli məhəlli muxtariyyət istəyənlər diyorlardı ki, milliyyət yalnız mədəni və ruhani xüsuslarda degil, hüquqi və idari cəhətlərdə də muxtar olmalıdır. Çünki bunsuz hakimiyyəti-milliyyə bərqərar olamaz və onsuz da muxtariyyəti-milliyyə söz olub qalar. Muxtariyyəti-milliyyə sinif mübarizəsinə mane olur, keyfiyyətə gəlincə Almaniyanı nümunə göstərərək oradakı yarımmüstəqil müttəfiq dövlətlərin qətiyyən buna mane olmadığını, biləks ən mütərəqqi sinif mübarizəsinin başqa yerdə degil, ancaq orada olduğunu göstəriyorlardı.

Bunlardan əlavə bir mülahizə dəxi vardır ki, Qafqasiyaya məxsus bir muxtariyyət tələb olunsun. Qafqasiyaya məxsus ümumi parlaman olsun. Digər millətlər öz dairələrində muxtar qalaraq Qafqasiya federasiyasını təşkil eləsinlər. Rusiya ilə mərbutiyyət isə ancaq Ümumqafqasiya parlamanına aid olsun.

Muxtariyyətin ruhu, mənası və şəkli həqqində bu kibi nəzəri ixtilaflar varlığı siyasi komisyonda cızılmış idi. Fəqət komisyon əzaları hər nə qədər öz fikirlərində sabit və bu fikirlərini yeritməkdə cahid idisələr də, bu mühüm zamanda müsəlmanların, türklərin birligini pozacaq qərarlardan sakınmağa da o qədər qeyrət ediyorlardı. Onlar çox yaxşı biliyorlardı ki, türklük və müsəlmanlıq həqqində olan əsaslı nəzəriyyələr Rusiya müsəlmanlarına aid olunca bir növ elmi mübahisədən ibarət olub qalıyor. Çünki otuz milyonluq müsəlman kütləsindən 29 milyonu türkdür. Yerdə qalan bir milyon da komisyon danışıqları əsnasında qəti surətdə aşkar oldu ki, ciddiyyəti-tamamilə türk mədəniyyətinə qovuşmaq istiyorlar. Çünki kəndi başlarına müstəqil bir həyati-siyasiyyə yaşayamıyacaqlarına qənaət ediyorlar. İştə, bu xüsusları nəzərə alaraq komisyon bütün cərəyanları birləşdirə biləcək bir əsas üstündə sözünü bir elədi və muxtariyyətin hanki əsas və hüdud daxilində olacağı məsələsinin həllini açıq buraxaraq müsəlman millətlərinin bəqasını təmin üçün Rusiyadan ötrü ən müvafiq üsuli-idarənin məhəlli muxtariyyət üzərinə qurulu cümhuriyyəti-ənamdan ibarət olduğunu ittihadi-ara ilə qəbul etdi.

Bununla bərabər komisyon bütün Rusiya müsəlmanlarının mədəni və ruhani işlərini idarə üçün dəxi qanun qoymaq səlahiyyətinə malik ümumi bir məclis təsisinə ehtiyac olduğunu dərk etdi.

Komisyon müzakirənizə təklif elədigi bu mətləbləri yarından etibarən tətbiq olunacaq bir qərar şəklində degil, böyük bir arzu və amal surətində tələqqi olunmasını ayrıca rica edər. Biz Rusiyanın məhəlli muxtariyyət üzərinə cümhuriyyəti-ənam şəklində idarə olunması amalındayız. Fəqət biliyoruz ki, bu arzumuz ancaq Rusiya məmləkətinin əsl sahibi olan Məclisi-Müəssisanda bəravərd olacaq. Məclisi-Müəssisan qərarı olmayınca bittəbii kimsənin əqlindən belə keçməz ki, qalxıb özbaşına muxtariyyət elan eləsin. Qoy qəbul edəcəgimiz bu qərar bizim işıqlı yıldızımızı təşkil eləsin və bu yıldızı özümüzə rəhbər ittixaz edərək Məclisi-Müəssisana o surətlə hazırlaşaq. Oraya göndərəcəgimiz vəkilləri məhəlli muxtariyyətli cümhuriyyəti-ənam tələbində olan şəxslərdən göndərək.

“Açıq söz”, 25, 26 aprel 1917, №457, 458

Dərbar – padşah sarayı

Mühəvvəl – həvalə olunmuş; dəyişdirilmiş

İlğa – ləğv etmə

Bəravərdə – icra edilmiş, əmələ gəlmiş

Dərz – qovuşuq, calaq yeri

Müslih – islah edən

Sühulət – asanlıq

Məhal – qeyri-mümkün, çətin

Cahid – çalışan, cəhd edən

Müamelat – kommersant

İranda rus çarizmi

“Utro Rossii” qəzetəsinin rus-İran işlərinə və 1909 sənəsində İran inqilabı zamanında Azərbaycan və Tehranı gəzmiş olan mühərriri Ardov Rusiya diplomasi nümayəndələrinin İranda nə qədər fənalıqlar yapdığını, Rusiya çarizminin İranı nə qədər əzdigini təsviredici bir məqaləsində yazıyor ki:

İnqilabdan sonra İranda rus konsullarının dəgişməsi rus nümayəndəliginin yox dərəcəsinə gətirilməsi ilk nəzərdə bəlkə həqarət sanılar; böylə də olmalı idi – fəqət əgər biz adi qomşu kibi dolanmış olsaydıq. Halbuki həqiqətdə əhval öylədir ki, biz buna qarşı etiraz etməyib, hətta şad olmalıyız. Çünki inqilabdan sonra yeni xariciyyə vəzarəti özü bu konsulları dəgişdirməli idi. Rusiyanın mənafeyi bunu tələb ediyordu. Zira bizim siyasi mazimizdə Rusiyanın “İran siyasəti”ndən əqlsiz, rüsvay bir şey olamaz.

Bir vəqt tarix Rusiyanın İran siyasətini tamamilə açar. O zaman “Rusiyanın milli siyasətindən” hamı heyrətə gəlib konsullarımızın az bir zamanda dost məmləkəti düşmənə döndərib Rusiyanın adını mənfur etdiklərini və Azərbaycanda əskərlərimizin qan axıtmasını tələb edən vəziyyət hazırladıqlarını görər.

Rusiya çarizmi öz xəfif qorxaqlığını İrana da gətirərək etimadına açıqcasına mədəniyyət gözləyən Azərbaycanı Qərbdən hücuma qarşı gözəl bir bufer (hail) etmək əvəzinə biləks haili pozub dağıtdı, İranı iqtisadən güclü, siyasətən dost etmək əvəzinə fitnə, fəsad, rüşvət, təcavüz, hətta qətl və sairə kibi məlum vasitələr ilə İranı daha zəif saldı; onların müqəddəsatını, vətənpərvərlik hissini ayaq altına aldı.

Rusiya təbələrinin mənafeyini mühafizə naminə Təbrizdə icra edilmiş olan qırğın Təbrizdə “dövlət xainləri” adı ilə məşhur müctəhidlər, mollalar və sairlərinin asılması, Məşhəddə müqəddəs məscidlərin top qumbaraları ilə atəşə tutulması və hədsiz-hesabsız cəbrlər, zülmlər, həbs və təqidlər, təcavüz və tovhinlər heç vəqt unudulmaz.

Bir çox illərdən bəri Rusiyanın böylə siyasətini diqqətlə təqib edərkən bən bu “siyasəti” sükutla keçə bilməyib bəzi vəqt həqiqəti açmaq istiyordum, fəqət Petroqrad teleqraf agentəligi həmişə onu məharətlə gizliyordu.

Rusiya isə həmişə İrandan uzaq qalıb İranı əsla tanımıyor, anlamıyordu, Rusiyanın fikrinə yerləşdirilmişdi ki, “İran binizamlıq və quldurluq məmləkətidir”. Rusiya öylə aldanmışdı ki, heç yerdən səs çıxarılmıyordu. Biz də məcbur oluyorduq ki, Rusiyanın adını qan və palçıq içinə salmış olanlar müqabilinə İngiltərə və Fransa mətbuatı vasitəsilə mübarizə edək. Rusiyada heç şeydən xəbərləri olmuyordu, güman ediyorlardı ki, Rusiya İranda “sülh və müsalimətlə” özünə yer açıb mədəniyyət yolunda işliyor, iranilərin protestolarına “vəhşilər” xəyalı kibi baxıyorlardı. Halbuki eyni zamanda bütün dünyanın qəzetələri rusların İrandakı vəhşilikləri həqqində bütün sütunlar, səhifələr dolduraraq məqalələr dərc ediyorlardı. Bu şeylər xariciyyə vəzarətinə təqdim ediliyordu. Fəqət o vəqtki xariciyyə vəzarəti özünə zəhmət verib öz siyasətinə bir nəzər salmaq istəmiyordu. Biləks İranda rus diplomasi nümayəndəsi olan “çarcığaz”lara geniş meydan veriyordu. Nəticəsi də pək fəna çıxdı. Rusiyanın nüfuzu bilmərrə məhv oldu, Rusiyaya qarşı nifrət, almanlara, türklərə qarşı məhəbbət hasil oldu. Hətta rusun qırmancı iranlıların hissiyyatını belə öldürdü. Bu müharibə vəqti də haman siyasətdən dolayı bir çox əskər qanı axdı. Nəhayət, bir dərəcəyə yetişdi ki, rus siyasi nümayəndəliginin adı belə iranlılar üçün nifrətamiz bir surət aldı. Fəqət ruslar nə siyasəti dəgişmək istədilər, nə siyasətçiləri.

İmdi inqilabdan sonra ruslar ilə iranilər uzlaşdı, anlaşdı və rus konsullarını çıxararaq yerlərinə konsulxana əvəzinə icra komitələri təsis etdilər. Bəlkə burada bəzi nöqsanlar görülər. Fəqət bu işdə də təqsir bizim hökumətimizdədir.

“Açıq söz”, 9 may 1917, №468

Hail – maneə, hasar

Təbid – uzağa sürgün etmə

Mazi – tarix, keçmiş

Tovhin – töhvə

(Ardı var)

Hüseynov Şirməmməd

525-ci qəzet.- 2013.- 6 aprel.- S.26-27.