“Tolerantlığın,
xoşgörünün, qarşısındakına hörmətin
yolu ilk növbədə özünə və öz dəyərlərinə
hörmətdən keçir”
Müsahibimiz fəlsəfə elmləri doktoru
Könül Bünyadzadədir. Gənc alimlə
söhbətimizin məğzini müsahibimizin əsasən
dini və milli tolerantlığa fəlsəfi aspektdən
yanaşması, millət olaraq inkişaf və tərəqqimizin
milli və dini özünüdərkdən keçməsi
tezisinin müdafiəsi təşkil edir.
–
Könül xanım, hazırda Avropanın və Amerikanın
demokratiyanın ən üstün dəyərlərindən
biri kimi təbliğ və təqdim etdiyi tolerantlığın
mahiyyətcə nədən ibarət olduğunu, bir filosof
kimi, sizin nöqteyi-nəzərinizdən dinləmək
maraqlı olardı.
–
Tolerantlıq termini bizə Qərbdən gəlib. Mənası dözümlülük deməkdi.
Bəs bizim xalqımızın adına
bağlanan nədir? Bizim xalqımıza daha
çox qonaqpərvərlik, türkcə desək,
xoşgörülük, qarşısındakına yüksək
səviyyədə, özündən də artıq hörmək
etmək xasdır. Əslində
tolerantlıqla saydıqlarım arasında fərqlər də
vardır. Bir var sən kiməsə
dözürsən, onunla eyni yerdə mövcud olmağı qəbul
edirsən, bunu sənə qanun diktə edir, dövlət tələb
edir. Bir də var sən
qarşındakı insanı bütün mənfisi və
müsbəti ilə birgə qəbul edib ona hörmət
edirsən, ona xoş baxırsan. Bu, bizdə
hələ qədimdən mövcud olan anlayışdır.
Qədimdən bəri bizim ayrıca qonaq
otağımız, qonaq gələndə xüsusi
bişirdiyimiz yeməklər, qonaq üçün ayrıca
qab-qacaq, yorğan-döşək olardı. Bu, hələ də əksər Azərbaycan ailələrində
qalmaqdadır.
Bu, tolerantlıq deyil, tolerantlıqdan artıq bir
münasibətdir.
Dövlət bunu bizdən tələb eləməsə
də, biz çalışırıq ki, gələn
qonağın dilində danışaq. Təsadüfi
deyil ki, indi də biz rus gələndə rus dilində, ingilis
gələndə də ingiliscə danışmaq istəyirik,
hətta onların istədiyi bir səviyyədə
danışmağa can atırıq. Hətta
bunun üçün öz dəyərlərimizi də kənara
çəkməyə, arxa plana keçirməyə
hazırıq. Yəni bu, bizim
qarşıdakına olan hörmətimizdir.
– Bəziləri
isə bu situasiyanı milli özünüdərkin
aşağı səviyyəsi kimi qiymətləndirir...
– Bəli,
çünki biz hərdən ifrata varırıq. Burada əsas bir cəhət mütləq yadda
saxlanmalıdır, bunu hətta bir kredo, şüar olaraq
yazıb yapışdırmaq lazımdır ki, öncə
özümüzü kifayət qədər güclü bilib,
özümüzü kifayət qədər dərk eləmiş
bir səviyyədə hiss eləyəndən sonra artıq
qarşımızdakını rahatlıqla qəbul edə bilərik.
Biz əvvəlcə bilməliyik ki, biz kimik, dəyərlərimiz,
həqiqətlərimiz hansıdır ki, bunların yanında
gələn yenini hansı səviyyədə
ağırlayıb-uğurlamalısan? Gələn
yeni hansı hörmətə layiqdi? Su nə
qədər duru olarsa, ona əlavə olunan ən xırda nəsnə
belə görünür. Ağ köynək
üzərindəki kiçicik bir ləkəni də həmən
görmək mümkündür. Yəni
özümüz-özümüzü o dərəcədə
tanımalıyıq ki, gələn yeninin mənfisini,
müsbətini görərək dəyər verə bilək.
Belə olmazsa,
yenini qəbul
edərkən öz dəyərlərinlə birgə onun
içində itib-batarsan.
Bəzən alimlərimiz sırasında da olur, bəzən
lap sıravi vətəndaşlar arasında da bu olur, həmən
özgədən gələnin yüksək olduğunu qəbul
edir və çalışır ki, onun kimi
danışsın, onun kimi hərəkət eləsin, onun dəyərlərini
qəbul edərək yaşasın. Nəticədə nə
olur? Öz dəyərləri də itir. Təsadüfi deyil ki,
hal-hazırda müəyyən gənclik yetişir ki, məhz
Qərb dəyərlərini daha üstün görür və
çalışır, özünü ona kökləsin.
– Bu, həm
də daha çox kor-koranə təqlid formasında
özünü göstərir.
–
Doğrudur. Bəli, bu artıq təqliddir.
Görkəmli mütəffəkkir Cübran da deyir: “Təqlidçililk
ayrı-ayrı xalqlardan götürülmüş hissələrdən
özünə yamaqlı paltar tikməkdir”. Yəni,
kor-koranə təqlid edənlər sanki yamaqlı bir paltarla
yüksək səviyyəli bir xalqın qarşısına
çıxmağa hazırlaşırlar. Səliqəli avropalı təbii ki, “yamaqlı”
paltarda olan birini qəbul etməyəcək. Deməli, çarə milli özünüdərkdir.
Yəni, sən özünü bir millət
olaraq nə qədər dərindən dərk eləsən,
bir o qədər sənin özünə inamın, hörmətin
artır. Öz dilinə, mədəniyyətinə,
dininə hörmətin olursa, təbii ki, bu kor-koranə yox, dərk
olunmuş bir hörmət olur, digər xalq da hörmətlə
yanaşmağa başlayır.
Bu gün almana, ingilisə onların fəlsəfəsini
çatdırmaq maraqlı deyil.
Onlara maraqlıdır ki, sənin özünəxas,
spesifik nəyin var, sən ona özündən nə
çatdıra bilərsən? Fikir verirsinizmi, hardasa
tolerantlığın, xoşgörünün,
qarşısındakına hörmətin yolu ilk növbədə
özünə və öz dəyərlərinə hörmətdən
keçir. Məhz özünə hörmət
edən birisi özünə hörmət etdirməyi də
bacarır. Bu gün bizim gəncliyimizin
hansısa qismi Qərbə bənzəməyə nə qədər
çox çalışırsa, bir o qədər
aşağı gedir. Çünki
özünü də unudur, kökünü də unudur.
Kökünü unudandan sonra isə olur bir
alaqotu. Mən həmişə öz kökündən imtina
edən gəncləri alaqotuna bənzədirəm. Unutmayaq ki, alaqotunu əvvəl-axır təmizləyib
atırlar.
– Dediyiniz
qismi kosmopolit adlandıranlar, qloballaşma meylləri ilə əlaqələndirənlər
də var...
– Hər
şeyin əvvəlcə mahiyyətini dərk etmək
lazımdır, nədir kosmopolitizm, nədir qloballaşma? Bunlar nəyə xidmət edir? Bunların
əvvəlcə mahiyyətini anlamaq lazımdır ki, nəyə
xidmət etməyə hazırlaşırsan?
Özünə aid olanı kənara itələyib axına
qoşulmağa can atanlar itib-batmağa məhkum olurlar. Qloballaşma bir seldir, gəlir və yuyub aparır.
Qloballaşmaya qoşulanların bir qismi orada
“böyük balıqlara yem olur”, yəni daha yüksək səviyyəli
xalqları maddi resurslarla, həmçinin düşünən
beyinlərinlə yemləməyə başlayırlar. Beləliklə də istifadə obyektinə
çevrilirlər. Belələrindən
ancaq tükənənə qədər istifadə edirlər,
sonra isə onu kənara qoyaraq yeni bir istifadə obyekti
axtaracaqlar. Əgər özündən nə isə həmin
qloballaşmaya verə bilirsənsə, onda bu gün olmasa da, sabah təqribən onlarla bir səviyyəyə
yüksələ bilərsən, ən azından səninlə
hesablaşmağa başlayacaqlar. Bu baxımdan,
istər kosmopolitlik, istərsə də ümumbəşərilik
milli özünüdərkdən başlayır.
Ayağının altı nə qədər möhkəm
olsa, bir o qədər yuxarı qalxarsan. Yəni, sən
qloballaşma selinə qarşı hazırlıqlı
olmalısan.
– Bu
gün biz millət, cəmiyyət olaraq milli dəyərlərimizlə
buna hazırıqmı?
– Burada təbii
ki, hər şey nəzərə alınmalıdır. Bu gün gəncliyi çox qınayırlar ki, Qərbə
meyllidir. Qınayanların biri də
özüməm hardasa. Amma burada bir incə
məqam da var. Əvvəla, biz kimdən nümunə
götürürük? Biz böyüklərimizdən
nümunə götürürük. Bizim
böyüklərimiz elə bir quruluşun qurucuları, yetirmələri
idi ki, onda bir ideologiya var idi, hər kəs nə
üçün yaşadığını bilirdi, hər kəs
əməyinin nə dərəcədə dəyərləndiriləcəyini
bilirdi. Azərbaycan artıq müstəqil
dövlət olaraq dünyada gedən ümumbəşəri
proseslərə qoşulub. Və bu gün Azərbaycan müəyyən
sərhədlərlə məhdudlaşsa da, dünyada baş
verən qlobal proseslərin içindədir. Yəni,
bu gün Azərbaycanda hər bir evdə Avropada gedən
prosesləri çox rahatca izləyə, oradan dərs
götürə bilirlər. Bu gün bizim
gənclərimizi daha çox kabel televiziyalarının
verilişləri tərbiyələndirir, nəinki öz
atası-anası. Nəticədə ata-ana
gözləmədiyi bir övladla qarşılaşa bilir.
Deməli,
valideynlərlə yanaşı, gənclərin də üzərilərinə
böyük məsuliyyət düşür.
– Həzrət
Əlinin dediyi kimi, uşaqlar valideynlərindən daha
çox zəmanələrinə bənzəyirlər...
– Bəli,
məhz öz zəmanələrinə bənzəyirlər. Bu sanki təbiətin qanunudur. Həzrət
Əli həm də deyirdi ki, övladlarınızı daha
çox gələcək üçün tərbiyə edin.
Yəni bu baxımdan bizim gəncliyimiz bu gün
özündən əvvəlki nəsilə bənzəyə
bilmir, çünki əvvəlki nəsil özünü
daha əmin hiss edirdi. Bəs yeni dövrdə
bizim gənclərimiz kimə bənzəsinlər? Deməli, onların öz üzərlərinə
düşür ki, özlərini axtarsınlar. Amma harada axtarsınlar? Bunun məsuliyyəti
isə bizi düşünən ustadlarımızın üzərindədir.
Əsasən, filosoflarımız, ədəbiyyatçılarımız,
şair və yazıçılarımız,
ziyalılarımız düzgün obyektlə, bədii təsvirlərlə,
məhz düzgün seçilmiş mövzularla gəncləri yönəltməlidirlər.
Kosmopolit olmaq istəyən yenə də
kosmopolit olsun, amma kökünü dərk edərək.
Kökündən ayrılmadan kosmopolit olmaq
lazımdır. Bu gün mütaliə
problemi də var. Əgər
gənclər az oxuyurlarsa, bu o deməkdir
ki, öz mədəniyyəti, milli düşüncə tərzi,
milli adət-ənənələri ilə tanış deyillər.
Bu o deməkdir ki, onda heç öz cəmiyyətini
də tanımır, deməli, heç özünü də
tanımır. Oxumaq bizə
özümüzü göstərən aynadır. Burada təbii ki, nə oxumaq da böyük önəm
daşıyır.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
525-ci qəzet.-
2013.- 6 aprel.- S.22.