Söz... İşıq... Rəng uçuşu

Pərvin “Balerina” kinopovestində rəngin və ovqatın hibridini yaradır.”Royalın dodaqaltı zümzümə etdiyi masmavi musiqi eşidilir. Ekran yavaş-yavaş işıqlanır. Yataq otağı. Geniş çarpayıda gənc bir qadın yatıb. Yanında uzanmış beş-altı yaşlı qız oyaqdı. İri açılmış gözləriylə çarpayının üstündə uçuşan nağıllara baxır. Alabəzək nağılların kölgələri ağ yorğan-düşəyin və uşağın üzündə oynayır. Qız gülümsünərək əlylə nağılları tutmaq istəyir, amma tuta bilmir. Sakit gülüşü nağıllara qoşulub çarpayının başına fırlanır.”

Ötən il Gənc Ədiblər Məktəbinin üzvlərinin yaradıcılığı haqqında etdiyim məruzədə Pərvinin dilinin təmiz, səlis olduğunu qeyd etmiş, habelə hekayəsindəki məziyyətlərdən yazmışdım. Bu yaxınlarda Pərvinin “Qar yağacaq” adlı kitabını oxudum, həmin bədii mətnlər haqqında düşüncəmdəki mənzərə bütövləndi.

Pərvinin gənc nasir kimi özəlliyi nədir? Bəlkə də yazıya ilk öncə, bu suala aradığımız cavabla başlamaq daha doğru olardı. Çünki indiki ədəbi mühit içində fərdin şair, yaxud nasir keyfiyyətlərini önə çəkmək üçün onun xarakterik məziyyətlərini vurğulamağa ehtiyac var. Bu baxımdan, yaşıdları arasında Pərvini seçib fərqləndirən başlıca keyfiyyət onun incə müşahidə qabiliyyətinə malik olması və hekayətlərini müxtəsər, sadə və şirin nəqletmə vasitəsilə çatdıra bilməsidir.

Pərvinin toxunduğu mövzular həyat sferalarının təzahürünü, nişanəsini daşıyır. Əslində, bu bəlkə də banal fikirdi, onsuz da ədəbiyyata yenicə qədəm qoymuş yazar da, peşəkar yazıçı da həyatı(nı) bədiyyata gətirir, onu xəyal, təxəyyül gücünə bədiiləşdirməyə çalışır. Bu mənada, hekayədəki qəhrəmanlar istər sosial, istərsə psixoloji, yaxud mənəvi-əxlaqi planda olsa belə hamımızın üzləşdiyi ailə-məişət-cəmiyyət münasibətlərini qabardırlar. Burada özəllik və fərq həmin həyat materialını necə demək, necə yazmaq və aktuallandırmaq məqamında üzə çıxır.

Pərvinin hekayələri günün gerçəklərini ifadə edir. Yaşadığımız dövrün sosial-ziddiyyətləri, dramatik məqamları Pərvinin hekayələrində kəskinliklə qoyulmasa da müəllif onlardan çağımızın bəlaları, problemləri səviyyəsində bəhs edə bilir. İlk baxışda adi mətləblərdən bəhs edən həmin situasiyalar getdikcə psixoloji qata keçməsi ilə maraq doğururlar. Zəmanə acıları, məişət gerçəkləri ilə dolu “Samir üçün...”, “Şərq şirniyyatı”, həyata qüvvətli bir yaşamaq ehtirası aşılayan “Eee...dayan”, “Qar yağacaq”, arzular, hisslər dünyasına bələnmiş həyatı hər şeydən üstün tutan “Mən... Yuxu... Cənnət...”, həyatın adiliyindən, bozluğundan təcrid olunub qeyri-adiliyə, ilahi harmoniya və gözəlliyə can atan “Gucci Fatoş”, “Sevimli... Zərif... Mənim...”, qadın dünyasının gizlinlərinə ayna tutan “Professional”, “Fiona” hekayələrində milyon-milyon insanın yaşadığı gerçəklər, üz-üzə qaldığı həqiqətlər, hətta özünə belə bölüşməyə ürək eləmədiyi nəsnələr gizlənir. Pərvinin mətnləri bu nəsnələrin sirrinin “açılmasına”, oxucuya bəlli olmasına kömək edir. Təbii ki, bu hekayələrdə məni qane etməyən nəsnələr də oldu. Bu da Pərvinin zahiri təsvir oyunları, metaforalar ilə daha çox uğraşmasıdır. Məsələ onda deyil ki, müəllifin əcnəbi adlara meyllənməsi onun bir qədər yad notlara aludəliyi təsiri bağışlayır. Yox, sadəcə bu hekayələrdəki etiraz, müxalifət ovqatı dünya düzümünə, gerçəkliyin özünə deyil, daha çox nəql olunan əhvalatın stixiyasını göstərməyə hesablanır. Bu mənada, hekayələrdə zahiri və daxili hərəkətin vəhdəti, gücü zəif hiss olunur. Əhvalatlar maraqla oxunmalarına rəğmən arxasında heç bir sirr dağarcığı buraxmır, varlığın əzəli-əbədi sualları ilə kəsişmirlər.

Məsələn, “Samir üçün” hekayəsində müəllif adi, məlum problemdən bəhs edir. Sosial çətinliklər səbəbindən ailəsini, evini tərk etmək fikrinə düşən Samirin yad ölkəyə gedişini əngəlləmək hekayədə bədii təcəssümün predmetinə çevrilir. Qardaşını bu niyyətdən çəkindirmək istəyən bir qızın düşüncələri ümumən cəmiyyətin problemləri fonunda sərgilənir: “Samir, dünya hər yerdə eynidir. O sənə elə gəlir ki, ölkədən getsən hər şey düzələcək. Yox, qaqaş... Vallah yox. Əgər xaricdə hər şey idealdırsa, onda niyə onlar psixiatra bizdən çox müraciət edirlər. Niyə boşanma, intihar, qətl halları bizdən daha çoxdur? ”

Oxucu maraqlanır, əcəba, görəsən hekayədəki gənc bir qız qardaşına necə əngəl olmağı bacaracaq? Və heç gözlənilməyən bir sonluq. Bu əngəl qəhrəmanın balaca oğlu olur. Atasının pul qazanmaq üçün uzağa getmək istədiyini eşidən balaca uşaq yığdığı qəpiklərlə atasının yolunu kəsməyə çalışır. “ – Bibi, bunları ver ataya... – deyərək əlimi açıb qəpikləri qoydu ovcuma: on, beş, üç və bir qəpiklik. Cəmisi on doqquz qəpik. Bütün bədənim əsməyə başladı.

– Bunlar səndə hardandı?

– Nənə vermişdi. Ver ataya ki, getməsin. Ver, denən bəsündi...”

Yaxud, “Gucci Fatoş” hekayəsində qəribə bir qadın obrazına rast gəlirik; İlk baxışda çılğın görünən Fatoş əslində, eyniyyətdən bezən, bəlkə də ilahi bir ahəngə can atan obrazdır. Amma bu ahəngi tapmaq mümkünsüz bir şey. Və Varlıq olaraq bu qüsursuzluq, ilahi nizama sahiblənmək tək Tanrıya məxsus bir qüdrət. Hekayə qəhrəmanı bunu anlayır və nəticədə axtardığı harmonik aşiqi manikendə tapır. Cansız, quru, hərəkətsiz, zövqlə geyindirilmiş manikendə. Gücci Fatoş manikenin yanında dayanmaqla özü də manikenləşir, cansız, hərəkətsiz bir varlığa dönür. Hekayənin strukturoloji qatda irəli sürdüyü ideya da budur! Heç bir şey ilahi, harmonik gözəlliyə malik deyil. Yaşanan hər bir canlı gözəlliklərlə bahəm də müəyyən qüsurların daşıycısıdır. İnsanı elə həmin qüsurları ilə birgə seçib dəyərləndirməliyik. Necə ki, “Mən... Yuxu... Cənnət” hekayəsinin qəhrəmanı yaşadığı real sevgini o dünyanın vəd olunmuş cənnətindən üstün tutur, “Professional” hekayəsinin qəhrəmanı ərinin sadə, işini bilən, professional fəhlə olması ilə fəxr edib mənəvi dünyasının böyüklüyünə sığına bilir. Bütün bunlar psixoloji nüans səhihliyi ilə bədii mətnə gətirilir, sadəcə Pərvin şüuraltını yetərincə oynatmağa müvəffəq olmur, bu mövzular alt qatı yoxmuş kimi eninə boy verirlər. Halbuki gənc nasirin ifadə bacarığında buna yetərincə potensial var. “Qar yağacaq”, “Fiona”da dərininə işləyən həqiqətlər sırası həmin potensialın bariz nümunəsidir.

Pərvinin üslubunun özünəməxsus cəhətlərindən biri onun yumorla süslənmiş olmasıdır. Hər cür ironiyadan təmizlənmiş, saf, incə yumor. Pərvin insanı polifonik çalarında – məişət basqısı, sosial ziddiyyətlər.... və s. içrə təsvirə çəkməyi xoşlayır və bu ziddiyyətlər içrə vurnuxan insanı mənəvi-ruhsal dünyasının nikbinliyi ilə ona qənşər qoyur. Kitaba ön söz yazmış Rəşad Məcid onları “dərin psixoloji qatlarla, nikbinliklə dolu” hekayələr adlandırıb. Buradakı nikbinlik fikri ilə biz də razılaşırıq. Pozitiv ovqat, xoş sonluq Pərvinin hekayələri üçün xarakterik xüsusiyyətdir. Nədənsə, bu hekayələr mənə Qərb İntibahının İnsanını xatırlatdı. Zamanın hər cür basqısı və fəci gerçəkləri qarşısında müvazinətini itirməyən və gülümsəməyi bacaran İnsanını. Bokkaççonun, Çoserin hekayələrində yaşam sevdası nə qədər güclüdür, yadınızdadırmı? Söhbət heç də bu dühalarla oxşatmadan getmir. Yanaşı duran qəhrəmanların daşıdıqları məzmundur, xarakterik məqamlardır. Pərvin hətta ən bəsit şəkildə qabartdığı məsələdə belə qəhrəmanın dünyasına, həyata baxışına nikbin ruh əlavə edir. Məişət həyatımızda belə o qədər də önəm vermədiyimiz nəsnələri bir nəfəslə dirildir, onlara təzə məzmun, keyfiyyət aşılayır. Əslində, bu yumoru çıxsaq hekayələr nəyi ilə diri olacaq ki?! Onları fərqli edən, məişət naturasından çəkib çıxardan bu nikbinlik və pozitiv ruhdur.

“Eee... Dayan!” hekayəsi həyat eşqindən, yaşamaq sevdasından bəhs edir. Hekayənin qəhrəmanı xəstəliklə çarpışan insandı. İçi yorğun və xəstə, amma ətrafı yaxınlarının sevgisinə bələnmiş işıq dolu. Səni sevən bu qədər doğma insan varkən... “Eee... Dayan! Nə getmək? Dayanmaq lazımdı.” Yaşamağa dəyməzmi? Yox, son ölən ümiddi, deməli ölümlə savaşmaq, sabaha doğru addımlamaq lazımdır: “Bu Dünyadan iki yox, üç əlli yapışıb Dayanmaq! Gələcəkdə bu əllərin sayını artırmaq! Sağalmaq lazımdı!”

Yaxud “Qar yağacaq” hekayəsi.... Ətrafımızı saran bayağı, qeyri-səmimi insanların, arzuolunmaz vaqeələrin mövcudluğuna rəğmən heç nəyi olmayan dilənçi uşaq kimi qarın yağması ilə belə həyatımızı işıq selinə bələmək çətinmi?

Pərvinin hekayələrində qəhrəmanların əksəriyyəti qadınlardı. Pərvin qadın dünyasının ekzistensiyasını yaradır. Olsun ki, ona yaxşı bələd olduğundan, bəlkə belə demək daha caiz, özünü tanıdığından qadın dünyasını bütün rəngarəngliyi ilə bədii təcəssümünün predmetinə çevirir. Bu hekayələrdə qadın milli prozamızda adət etdiyimiz hər cür sosial basqılardan, cəmiyyət münasibətlərindən uzaq tutularaq özünün mənəvi dünyasında azdırılır. Məişətsiz, cəmiyyətsiz, fəlsəfəsiz, əmmasız və boyasız şəkildə, eləcə doğal duyğuları içrə nəsrə gətirilir. Pərvin hadisələri qadın qəhrəmanın nəzərlərindən, baxışından, iç dünyasının gizlinlərindən izləyir, onu natural boyalarla sərgiləyir. Təsvir etdiyi hər bir yığcam həyat materialında qadını yalnız düşüncələrindən, duyğularından, müşahidə və addımlarından çözməyə və təsvir etməyə çalışır.

“Şərq şirniyyatı” hekayəsində bu bələdlik gənc qızın çılğınlığı, inamı və xəyal qırıqlığı yönündə, “Professional”da məişət mənzərələri səviyyəsində, “Fiona”da mənəvi çalarda təsvirə çəkilir. Hər biri də dəqiq, koloritli, qadın içinin gizlinlərinə ayna tutacaq qədər düppədüz. Bir qədər bəsit görünsə, bir qədər qıcıq yaratsa belə psixoloji nüans səhihliyi ilə təsvir olunan bu proobrazların milli cəmiyyətimiz üçün xarakterik olduğunu etiraf etmək lazım gəlir.

Pərvinin bəzi hekayələri sanki akvarellə çəkilmiş boya təəssüratı doğurur. Məsələn, “Mənim... Sevimli... Zərif”, “Mən...Yuxu... Cənnət” hekayələri bu qəbildəndir. Əvvəla, bu hekayələrdə dünyanın təkrarlarına qarşı bir üsyan var. Müəllif bir-birinə hədsiz bənzəyən nəsnələrin, eyniyyətin nizamını dağıtmağa çalışır və bu xüsusda qəhrəmanlarının əli ilə bir balaca “şuluqluq” salmağa nail olur. Həmin boya təəssüratını Pərvinin kitabında yer alan yeganə irihəcmli əsəri – “Balerina” kinopovesti daha qabarıq əks etdirir. Hansı ki, hələ kitabdan əvvəl “Ulduz” jurnalında çap olunarkən oxuyub bir qədər heyrətlənmiş, gənc qızın sürreal təsvirlərdəki bacarığını alqışlamışdım.

Qətiyyətlə demək olar, “Balerina” nəsrimizdə yeni mənalandırma, yeni düşüncə tərzinin sərgiləndiyi bir əsərdir, sözlə səsin, işıqla rəngin qovuşuğundan yaranan və onların əl-ələ verib uçuşuna kömək edən sentimental həyat hekayətidir. Bu baxımdan, əsərin oxu prosesindən alınan effekt onun adı ilə qəribə bir bağlantı, canlılıq təşkil edir. Balerinaların hərəkəti göy üzündə uçuşan yazılara nə qədər bənzəyirsə, əsərin söz və rəng simfoniyası da həmin uçuşla qəribə bir assonans doğurur. Pərvin kül olan arzuların insana yaşatdığı acıların sözlə şəklini çəkir. Bəli, məhz çəkir. Piano dillərinin üzərində musiqinin harayını insanın içindəki üsyanla birləşdirib şiddətli bir lövhə yaradır.

“Balerina” kinopovestinin süjet xəttini adi yaşam gerçəkləri təşkil edir. Bir ana öz qızını balerina görmək istəyir. Bu onun özünün puç olmuş gənclik arzusudur. Bütün beyni, ürəyi, gündəlik yaşamı yalnız və yalnız həmin arzunun reallaşacağı günü görməyə hesablanır. Nəhayət, həmin gün yetişir. Ana qızını xoreoqrafın yanına aparır. Və...

“- Sizin qızın plastikası, bədən ölçüləri, quruluşu uyğun gəlmir. İnciməyin, ondan balerina olmaz! Bəlkə, bunlara fikir verməyib məşğul olardı, amma onurğa sütununundakı problem imkan verməz. Getdikcə hərəkətlər də mürəkkəbləşir, uşaq zədə ala bilər. Qorxuludu.

Bayaqdan güzgülərdə əks olunan təbəssüm itib gedir.

– Ola bilməz! O, gözünü açandan bu mühitdə böyüyüb. Bütün günü mənimlə olub. Bu zalın havasını alıb.

– Axı, ay canım, mən yalan vəd verə bilmərəm! İstəyirsiz gəlib-getsin amma bu uşağın bədən quruluşu qətiyyən rəqslik deyil.”

Eşitdiyi sözlərdən sarsılır, ananın bütün xəyal dünyası darmadağın olur. Bu məqam əsərdə keçid anıdı. Duyğuların, hisslərin, ovqatın, rəngin, səsin və işığın əks istiqamətə doğru axını, çevrilmə anı... “Balerina” psixoloji qatlarla zəngin əsərdi. Lirik-romantik hisslərlə başlayan hadisələr axarı getdikcə dramatik şəkil alır, nağıl dilinin həzinliyi getdikcə gərgin ovqat dəyişimi ilə əvəz olunur. Əsər süjet xəttinin qüvvətli bədii həyəcanı, dərin psixoloji effekti ilə maraq doğurur.

Kinopovest iki ovqat kontekstindən qələmə alınmışdır. İlkin ovqatda bu arzu hələ diridir. Ana qızını sevir, əzizləyir. İkinci ovqatda puç olan arzular, darmadağın olan xəyallar var. Artıq əvvəlki ana yoxdur. Hər şey əvvəlki kimidir, bircə ana dəyişib, həyata küskünləşib, bütün kainat, ətraf insanlar, hətta qızı belə əvvəlki dəyərini itirib onunçün. Müəllif bu iki anın obrazını uğurla yarada bilir. Bu ovqat dəyişmələrini hətta cansız aləmlə birgə vəhdətdə canlandırmağa müvəffəq olan yazıçı oxucunu hər iki zamanın təsir dairəsinə elə salır ki, oxucu həmin anların cazibəsindən asanlıqla qurtula bilmir: “Qadın küçədəki ağacların, dirəklərin yanından keçdikcə külək qalxır, hər tərəfi qapqara inciklik və narazılıq bürüyür. Həmişə kolbasaya, günorta yeməyindən artıq qalmış çörək qırıntılarına qonaq etdiyi məhlə pişikləri də onu görüncə tüklərini qaldırır, qışqırır, havaya cırmaq atıb qaçırlar. ... Günahını anlamayan qızcığaz anasının buz əllərindən tutub sıxır, uşağın islanmış əlləri havada qalır. Maşınların siqnalları buz parçasına sancılaraq cingilti ilə yerə tökülürlər.”

Əlbəttə, “Balerina” kinopovestinin oxucuda yeni, fərqli yaşam doğurduğunu yalnız müəllifinin nəsr dilindəki obrazlı mənalandırma ilə əlaqələndirmək doğru olmazdı. Bu kinopovestdə daha çox lirika, lirik yaşam nəsrlə üzvi şəkildə qaynayıb-qovuşmuş haldadır. Müəllif predmetə münasibətdə iki müxtəlif baxışı üz-üzə gətirir, onların insan ovqatından asılılığını mənalı bir dillə ifadə edir. Burda simvolik olan nədir? Nə qədər ki, insanın arzuları diridir, o bu arzuların reallaşmasına doğru gedərək yaşayır, o zaman ətrafda hər şey, cansız əşyalar belə insanın dinamikası ilə qəribə bir vəhdət təşkil edir. Predmetlər mənalanır, nəfəs alır, insanla birgə var-varlığında nəzərə çarpırlar. O zaman ki, arzular puç olur, ətrafda hər şey öz məna, güc və gözəlliyini itirir. “Balerina” kinopovestində depressiyaya düşmüş ananın yenidən həyata bağlanışı üçün yeni arzulara doğru qoşmaq lazım olur. Və nə zaman ki, ana yenidən arzularla yaşamağa başlayır, hər şey öz əvvəlki ritminə, kainat səhmanına qayıdır, həyatı əvvəlki tək görməyə başlayır. Bu mənada, əsərdə ana ümumi bir obrazdır, onun daxilində ümumən insanın yaşam idealı, məramı qərar tutub,- yəni, arzu və ümid varsa demək mən varam, yaşayıram, dünyaya sarıla bilirəm. Assosiativ obraz olan balaca qızcığaz isə həmin idealın özüdür, arzu və məqsəddi, insanı sabaha qanadlandıran stimuldur.

“Balerina” əsərinin yazıldığı üslub ssenari tərzində yazıldığından vizual effekt yaradır. Obraz, onun danışığı, hərəkəti qəribə bir uçuş səciyyəsi daşıyır. Rənglər, işıq, sözlər... sanki təsvir edilmir, uçuşurlar. Əsər poetik prinsiplərlə nəfəs alır. Xüsusilə, povestdə rəng simvolikası qabarıqdır. Obrazın daxili aləmi ətraf aləmin rəng çalarına bürünüb. Pərvin “Balerina” kinopovestində rəngin və ovqatın hibridini yaradır.”Royalın dodaqaltı zümzümə etdiyi masmavi musiqi eşidilir. Ekran yavaş-yavaş işıqlanır. Yataq otağı. Geniş çarpayıda gənc bir qadın yatıb. Yanında uzanmış beş-altı yaşlı qız oyaqdı. İri açılmış gözləriylə çarpayının üstündə uçuşan nağıllara baxır. Alabəzək nağılların kölgələri ağ yorğan-döşəyin və uşağın üzündə oynayır. Qız gülümsünərək əliylə nağılları tutmaq istəyir, amma tuta bilmir. Sakit gülüşü nağıllara qoşulub çarpayının başına fırlanır.”

Əsər büsbütün assosiativ təfəkkürdən doğan nəsr kimi özünəməxsus özəlliklərə malikdir. Burada ağrının və sevincin, arzu və ümidin rəngi canlandırılır və bu rənglər əsərə xoş bir ahəng qatırlar. Pərvin hər əhvala, hər detalın təsvirinə müvafiq rəng çaları verməklə həm də qəhrəmanın psixoloji vəziyyətini sərgiləmiş olur. Ona görə əsərdə hər simvolist detalın öz funksiyası, rolu var. Bütün bu rəng və düşüncə burulğanlarından keçə-keçə onların daxili bağlılığını hiss edirsən. Yəni, əslində hər şey ifadə etdiyi mətləb və mahiyyəti ilə real hadisələrin cərəyan etdiyi müstəvidədir, amma həm də deyil, nəsə başqa bir müstəvi də var. Üst qatda olan, naməlum duyğuların, ezoterik düşüncə məkanını təşkil edən müstəvi. Bu iki xətt povestin bütün məqamlarında çarpaz, qoşa və müvazi verilir. Sonadək, hətta ən dramatik, gərgin məqamlarda belə simvolist düşüncənin qanadında uçuşan fikir axını funksionallığında davam edirlər.

lll

İlk kitab müəllif üçün ilk uçuş, “nərdivanın ilk pilləsi” (Elçin) səciyyəsi daşıyır. Bir qədər ürkək, bir qədər uşaq inadı ilə atılan bu cəhdlər əslində, imzanın özünü təsdiq etmə niyyətini özündə gizləyir. Orda həyəcan da var, çılğınlıq da, nigaranlıq da var, sevinc də. Uşaqların “qar yağacaq” nidasındakı məlum sevincdən çilənən pozitiv enerjinin payı nə qədərdi, fikir vermisizmi? Bəs, eyni nidaya köklənən ilk kitabın həyəcan yükü? Bu hissləri sadəcə, yaşamaq lazımdı...

Elnarə Akimova

525-ci qəzet.- 2013.- 6 aprel.- S.21.