Sənətkarın ölümü və ya ömür yenidən başlayır

(Elçin-70)

Teatr sənətinin yazılmamış qanunlarından biri də “qırmızı” imzanın olmasıdı. Hər zaman teatr tamaşaçısı afişada imza axtarışında olub.

Xalq yazıçısı Elçinin adı bu gün afişada arzulanan və izlənən imzadı. Bu bir həqiqətdir ki, Elçin imzası oxucular və tamaşaçılar tərəfindən hələ nəsrdən sevilmişdi. Bu böyük yazarın qələmə aldığı “Baladadaşın ilk məhəbbəti”, ”Şuşaya duman gəlir” kimi hekayə və povestləri , “Ağ dəvə”, “Mahmud və Məryəm”, “Ölüm hökmü” romanları məzmun və ideya baxımdan oxucuların böyük marağını qazanmışdı.Böyük qələm sahibinin nəsr əsərlərini təhlil etmək, onların sevilmə və çox oxunma səbəbini araşdırmaq və söz demək başqa bir söhbətin mövzusudu.

İndi isə fikrimin əvvəlinə qayıtmaq istərdim, Elçin və dramaturgiya mövzusuna. Biz tamaşaçılar xalq yazıçısı Elçinin imzası ilə 90 -cı illərdə afişada qarşılaşdıq. Nə yalan deyim, sözün düzü, biz teatrsevərlər zənn etdik ki, böyük yazıçımız, əvəz olunmaz dramaturqumuz İlyas Əfəndiyevin oğlu Elçin, onun dəsti- xətti ilə əsərlər yazacaq və məhz atasının davamçısı olacaq. Nə gözəl ki, biz yanılmışıq. İlyas Əfəndiyev elə qüdrətli dramaturqdur ki, onun əsərlərinə nəzirə yazmaq olar. Amma o böyük yazarı mövzu və ideya baxımından təkrar etmək istənilən halda və formada uğursuzluqla nəticələnəcəkdi. Bu qeyd-şərtsiz belədi. Əlbəttə ki, mənim fikirimdi. Elçin müəllim ilk səhnə əsərlərindən fərqli məzmunlu bambaşqa ideyalı satirik komediyalarla dramaturgiyaya gəldi. Bu gəlişdən əvvəl 70- ci illərdə “Poçt şöbəsində xəyal” dramı ilə dramaturgiyaya gəlmək istəyən yazıçının qarşısında o zamankı sovet quruluşunun qlavlit adlanan senzura aparatı qəti qadağa qoyur. Həmin əsərin məzmunu və taleyindən söhbət açsam uzun bir müzakirə alına bilər. O baxımdan belə bir cümlə ilə fikirimi ifadə etmək istərdim.Əsər sovet adamının məişətinə və yaşam tərzinə zidd olduğu üçün səhnəyə qoyulmur. Son illər yazdığı “Diaqnoz-D”, ”Ah Paris, Paris”, “Mənim sevimli dəlim”, “Teleskop” və digər pyeslər yeni bir formada, fərqli məzmunda yazılan dramaturju əsərlərdi. Bu yeni formada fərqli məzmunda tamaşaları tamaşaçılar anşlaqla qarşıladı.

Mən bir fikrin üstündən sükutla keçə bilmərəm. Bu, Azərbaycan dövlətinin və Cənab Prezidentin incəsənət və mədəniyyət xadimlərinə göstərdiyi maddi və mənəvi qayğıdı. Mübaliğəsiz demək lazımdı ki, nəinki keçmiş sovet respublikalarında, bu gün müstəqil dövlətlərdə və dünyanın heç bir inkişaf etmiş ölkəsində teatr və incəsənətin inkişafı naminə dövlətin bu qədər diqqəti və qayğısı yoxdur. Sözün əsl mənasında bu hal alqışa layiqdi. Cənab Prezidentin son imzaladığı sərəncamla teatr gününün rəsmiləşdirilməsi və Azərbaycan teatrının 140 illik yubileyinin qeyd olunması bütün fikirləri tamamlayır.

Belə bir zamanda, belə bir ildə qüdrətli yazar Elçin böyük rejissor, aktyor Hüseyn Ərəblinskini XXI əsr tamaşaçısı ilə görüşə gətirib. Şübəhsiz ki, belə ələmətdar bir ildə, yubiley ilində Ərəblinskinin teatr ömrünü, nakam taleyini səhnəyə gətirmək böyük istedadın, yazıçı hissiyyatının, vətənpərvərlik duyğusunun, vətəndaşlıq mövqeyinin təzahürüdü. Bax bu məqamda xalq yazıçısı Elçin mövzu seçimi ilə, tarixi şəxsiyyəti səhnəyə gətirməsi ilə qüdrətli dramaturq İlyas Əfəndiyevin davamçısıdı. Əslində 140 yaşlı teatrımızın yubiley ilində Hüseyn Ərəbliskini səhnəyə gətirmək böyük missiyadı. Bu missiyanı müəllif böyük uğurla reallaşdırdı. Dramaturq Hüseyn Ərəblinskinin fədaisi və qurbanı olduğu teatr taleyini qabarıq yaradıb. Bu, müəllifin haqlı və düzgün mövqeyidi. Əslində Ərəblinskinin simasında milli teatrımızın XX əsrin əvvəllərində cahilliyin, nadanlığın tüğyan etdiyi Azərbaycanda ziyaya,mədəniyyətə, insanlığa doğru neçə bir addım atılıb. Hansı məşəqqətlərə qatlaşaraq millət və teatr fədailərı xalqı elmə mədəniyyətə dəvət ediblər. Pyesdə bu məziyyətlər obrazlar vasitəsi ilə müəllif tərəfindən ustalıqla verilib. Bizim teatr fədailəri zamanın və dövrün burulğanına atılaraq milləti cəhalətdən xilas etməyə cəhd göstərən Ərəblinskinin, Mayanın, Yaqonun, Bığlı artistin, Poloninin simasında zərgər dəqiqliyi ilə obraz kimi tamaşaçıya təqdim olunur. Pyesdə o zamankı Bakı mühiti Bibinin, Əbdülün, Qocunun, Baqqalın, Mollanın simasında epizodik olsa da dramaturq tərəfindən sənətkarlıqla açılır. Tamaşanın uğurlu alınmasında yaradıcı heyətin düzgün seçimi əsas amildi. Bu baxımdan pyesin taleyi gətirib. Quruluşçu rejissorun, əməkdar incəsənət xadimi İranə Tağızadənin Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrındakı yaradıcılığı hər birimizə bəllidi. Onun quruluş verdiyi tamaşaların uğurunu inkar etmək mümkün deyil. İstər dünya dramaturgiyasından olan, istərsə də çağdaş Azərbaycan yazarlarının əsərlərinə verdiyi quruluşlar rejissor yozumu baxımdan parlaq təsir bağışlayır. Bir haşiyə çıxmaq istərdim. Bəzən Azərbaycan Rus Dram Teatrına yad bir baxış var. Bu fikir kökündən yalnışdı. Bu teatr rus dilli olsa da Azərbaycan mədəniyyətinin , teatr sənətinin ayrılmaz parçasıdı. Teatrın bu gün qazandığı sənət nailiyyətləri birbaşa Azərbaycan teatrının uğurudu. Məhz xalq yazıçısı Elçinin “Sənətkarın taleyi” pyesinin quruluşçu rejissoru İranə Tağızadə bu teatrın yetirməsidı. Rejissor dramaturqun ideya, məqsədindən çıxış edərək tamaşanın hədəfini düzgün seçmişdi. Rejissor XX -ci əsrin əvvəllərində yaranmaqda olan Azərbaycan teatrı və milli səhnə sənətini yaradan insanların mücadiləsini ustalıqla həll edib. Hər bir aktyorun ifasında rejissor yozumu duyulur. Ən əvvəl rol bölgüsü dəqiq seçilib. Bu artıq tamaşanın uğurunun 50 faizi deməkdi. Eyni zamanda İranə Tağızadə qurduğu mizanlarla və ya səhnədə yardımçı detallarla müəllifin ideya qayəsinin ekviavalentini yaratmağa nail olub. Eyni zamanda aktyorlarla qurduğu mizanlar pyesdəki mətnlərin diktəsi deyil, məhz rejissor təxəyyülünün məsuludu. Bu amil çox vacibdi və önəmlidi. Bəzən tamaşalarda personajların geyimi baxımdan dövrü qarışdırırlar. Xüsusən tarixi tamaşalarda geyim və aksessuarlar böyük rol oynayır. Bu tamaşada rejissor bütün bu amillərə diqqət göstərərək zamanın və məkanın dəqiq canlanmasına nail oub. Maraqlı cəhətlərdən biri də qəhrəmanların hər hansı pyesin qiyafəsində, yəni geymində olmasıdı. Dramaturq obrazları məhşur əsərlərin qəhrəmanlarının adları ilə adlandırır. Bu, o insanların fədai olmalarına müəllif tərəfindən bir işarədi. Həmin obrazların səhnə libaslarında olmaları (yeyəndə də, yatanda da,hətta dəfndə də) o insanların böyük millət fədailəri olmalarının bariz nümunəsidi. Şübhəsiz ki,quruluşçu rejissor yozumu bunu biz tamaşaçılara diktə edir. Hətta epizodik obrazlar belə rejissor yozumunda bütöv,dolğun təqdim olunur. Bu baxımdan Mirzə Ağabəylinin oynadığı Baqqal, Hicran Nəsirovanın Bibi obrazı, Anar Heybətovun İntelligenti belə tamaşada hadisənin həlledici qüvvəsinə çevrilir. Bəli, onlar məhz köməkçi yox, həlledici qüvvə olurlar. Şübhəsiz ki, quruluşçu rejissor yozumunun nəticəsində. Tamaşa boyu hadisələr bir məkanda- teatrda cərəyan edir. Tamaşaçı isə səhnədə bir-birini əvəz edən şəkillər, rəngarəng dekorlar gözləyir. Düzdü muasir dövrdə rejissorlar şərti dekora üstünlük verirlər. Amma bu, yenilik deyil. Həllə 60 –cı illərdə görkəmli rejissor Tofik Kazımov quruluş verdiyi tamaşalarda ağır, iri dekorları şərtiliklə əvəz etmişdi. Əsas məsələ dekorun çoxluğu və ya azlığı deyil. Ən başlıca şərt tamaşanın qayəsini səhnədə canlandırmaqdır. “Sənətkarın taleyi” tamaşasında hadisənin bir məkanda baş verməsinə baxmayaraq quruluşçu rejissor səhnədə maraq doğuran rəngarəngliyə nail olub. O, aktyorlara verdiyi mizanlarla bərabər dramaturqun sətiraltı mənalarını rejissor yozumunda qabardaraq obraza çevirməsinə nail olur. Bu baxımdan səhnədə oyunun eyni məkanda ifa olunması yorucu deyil, əksinə tamaşaçıda maraq yaradır. Şübhəsiz ki, bu İranə Tağızadənin rejissor məharətinin nəticəsidi. Əslində pyes bir sənətkarın taleyini nümayiş etdirəcək qədər sadə və adi deyil. Dramaturq Elçinin bütün əsərlərində olduğu kimi bu pyesdə də ümumbəşəri ideyalar, vətən və millət təəsübkeşliyi ilə bərabər insan ucalığı tamaşada ikinci planda deyil, məhz öndədi. Bax bu amil də qurluşçu rejissorun nəzər- diqqətindən kənarda qalmayıb. Səhnədə personajlar xalq, millət deyə bar-bar bağırmırlar. Aktyorların baxışlarında , gülüşlərində, göz yaşlarında, bəzən də hayqırmaq əvəzinə, lal baxışlarında çığırtının şahidi oluruq.

Rejissor işindən söhbət açarkən baş rolun ifaçılarını qeyd etməmək mümkün deyil. Mənim diqqətimi Ərəblinski, Qrafinya Anna, Poloni və Əbdül obrazları daha çox cəlb etdi. Ona görə yox ki, onlar baş rollardı. Sözün düzü Ərəblinski rolunun ifaçısı Əməkdar artist Firdovsi Atakişiyev haqqında müxtəlif rəylər vardı. Eləki tamaşa başlandı, pərdə açıldı, Ərəblinski obrazının ifaçısı aktyor Firdovsi Atakişiyev səhnəyə çıxdı, mənim şübhələrimə son qoyuldu. Bir nüansı yaddan çıxarmamalıyıq ki, müəllif Ərəblinski obrazını Azərbaycan teatr fədailərinin ümumiləşdirilmiş obrazı olaraq səhnəyə gətirib. Aktyor da Ərəblinski obrazını düzgün olaraq ümümiləşdirilmiş ifada təqdim edir. Aktyor ifası boyu oynadığı obrazın zamanını, mühütini düzgün yarada bilir. Teatr sənətinin sevinc və kədərini, uğur və bədbəxtliyini mən deyərdim ki, heç də zəif və sönük vermir, əksinə lazımınca qabardır. Məhz müəllifin XX əsr teatr həyatına güzgü tutmaq məqsədini aktyor hərtərəfli çalarlarla səhnədə yaradır. Səhnədə bir anda haldan- hala düşərək obrazın çılğınlığını, sevgisini, kədər və məyusluğunu məharətlə oynayır. Bu anda tamaşadan bir səhnəni xatırladım. Mayanın dəfn səhnəsi. Firdovsi sevginin kədərini daxilən oynayır. Eyni zamanda Ərəblinski olaraq tamaşanın taleyini düşünməsini çox təbii, teatr həyatında olduğu kimi reallıqla səhnədə canlandırır. Bu bir həqiqətdir ki, aktyorlar əzizlərini gündüz dəfn edib, axşam komediya oynayıblar. Bu da teatr sənətinin yazılmamış qanunlarından biridi. Görünür bu qanunu bizim fədailər teatr sevgiləri ilə qanuniləşdiriblər. Firdovsi Atakişiyev baş qəhrəmanın ifaçısı olaraq tərəfmüqabilləri ilə səmimi oyun sərgiləyir. Bu hal tamaşanın xeyrinə olan amildi. Aktyor tərəfmüqabilləri ilə qurduğu oyun müstəvisində fərdi oyun deyil, həmkarları ilə rabitə yaradır. Bəzən aktyorlar səhnədə “tək”görünməyə üstünlük verirlər. Firdovsi Atakişiyevin ifasında bu eqoizm hiss olunmur. Bəlkə də bu hala quruluşçu rejissor nail olub , bilmirəm. Hər halda səhnədə Ərəblinski baş qəhrəman olaraq uğurludu. Firdovsi olaraq Ərəblinskinin pyesdəki aktyorluğunu özü tərəfindən aktyor kimi vermir. Bu böyük şəxsiyyətin istedadının bir tərəfi olaraq oynayır. Düzdü biz səhnədə Ərəblinskini bir şəxsiyyət kimi görmürük. Bu, aktyorun yanlışlığı deyil. Əksinə müəllifin ideyasından, yaranmaqda olan teatrımızın daşlı- kəsəkli, tikanlı yolda ilk addımlarını Ərəblinski obrazı vasitəsi ilə verməsindən yaranan ifadı. Firdovsi Atakişiyevin ifasındda Ərəblinski obrazı əsərin baş qəhrəmanı olaraq tamaşanın önündə getməyi bacarır.

Şübhəsiz ki, tamaşa kollektiv əməyin məhsuludu. Dramaturq, quruluşcu rejissor, bəstəkar, rəssam və görünməyən, lakin əməyi əvəzolunmazlar. Bu da bir həqiqətdir ki, son anda aktyor tamaşaçı ilə üz-üzə qalır. Və son anda aktyor tamaşanın taleyini tamaşaçının gözləri önündəcə həll edir. Bu tamaşada həlledici aktrisa olan Şükufə Yusupovanın Qrafinya Anna obrazına laqeyd qalmaq mümkün deyil. Şükufə xanım səhnəmizin aristokrat sənətkarıdı. Onun yaratdığı bütün obrazlarda, istər Həmidə xanım olsun, istər İokasta olsun, istərsə də Sara Bernar olsun hər birində bir nəciblik duyulur. Bu baxımdan bu aktrisanın oynadığı irili- xırdalı obrazlar tamaşaçının qəlbində silinməz iz qoyur.Şükufə xanımın qrafinyası zədagan ədabazlığı ilə deyil, qadın olaraq insani keyfiyyətləri ilə parlaqdı. Aktrisa, Annanı Peterburq zədagan aləminin simvolu olaraq təqdim edir.Bilirsiniz ,Şükufə xanım bir aktrisa, bir sənətkar olaraq səhnədə özünü sevmir, səhnədə sənəti sevir. Bu baxımdan o, ən zəif tərəfmüqabili ilə belə səmimi oyun münasibəti qurur. Bu da tamaşanın uğuruna xidmət edən amildi. Aktrisa, Anna obrazını yaradarkən bu prinsipə sadiq qalıb. Mən zəif tərəfmüqabil dedikdə əsla baş rolun ifaçısını nəzərdə tutmuram. Bu, ümumiləşdirilmiş fikirlərdi. Onun qrafinyası zərif qadın olmaqla bərabər yüksək intellektə və insanı keyfiyyətə malik qadındı. Annanın Ərəblinskiyə olan sevgisi qadın şəhvəti deyil, bir istedada olan dəyərə çevrilir. Aktrisa qrafinyanın Ərəblinski ilə yaşadığı sevgidə belə onun fanatı olduğunu israr edir. Eyni zamanda Şükufə xanım –Anna Ərəblinskiyə vurulur. Qəhrəmanın bənd olmasını ustalıqla onun yaratdığı obrazlara yönəldir. Aktrisa bu nüansı incə bir oyun manerası ilə nümayiş etdirir. Şükufə xanım aktyor texnikasını çox da qabardan aktrisalardan deyil. Onun baxışı da, gülüşü də, etirazları da, təkidləri də oynadığı hadisəni inandırmağa xidmət edir. Məhz obrazın uğurlu alınmasında bu amil mühüm rol oynayır. Bu baxımdan teatral tamaşaçılar xalq artisti Şükufə Yusupovanı səmimi aktrisa olaraq qəbul edirlər. Bu baxımdan qrafinya Annanı tamaşaçıların inanaraq qəbul etməsinin əsas səbəblərindən biri və birincisi aktrisanın bu cəhətidir. Mən xatırlayıram Annanın- Şükufə xanımın Qubernatorla Ərəblinski haqqında olan dialoqunu. Şükufə xanımda qətiyyətlə bərabər hökm, ittiham və tənə. Bu üç məziyyəti aktrisa sənətkarlıqla özündə birləşdirir. Məhz bu an Anna imperiyanın ucqarı hesab olunan bir məmləkətdə xalqına ziya olacaq bir istedadın vəkilinəmi deyim, müdafəçisinəmi deyim yoxsa hamisinə çevrilir, deyə bilmirəm. Qərarsız deyiləm fikirimdə. Şüküfə xanımın oyununda bu məziyyətlər çox güclüdü. Bir az əvvəl dialoqda dünyanın ən gözəl və mədəniyyətin inkişaf etdiyi şəhərlərini görüb bəhrələnən xanım qrafinya bir haqq olan istedadın naminə sərt və amansızdı. Şüküfə xanım bu səhnələrdə nə yersiz bağırtı sərgiləyir nə də səhnədə gərgin görünür. Əsasən aktrisalar bu vəsitələrə tamaşaçı diqqətini üzərinə yönəltmək məqsədi ilə əl atırlar. Nə xoş ki, Şükufə xanımın oyununda və aktrisa xarakterində bu cür süni fəndlər yoxdu. Daha bir diqqət çəkən səhnə qrafinya Annanın Ərəblinski ilə görüş səhnəsidi. Qrafinya Anna böyük bir istedadın qarşısında. Bu qarşılaşmada Şükufə xanım- Anna bir sənətkar olaraq Ərəblinskidən- Firdovsi Atakişiyevdən nə qədər güclü olsa da oyun zamanı əsla tərəfmüqabilini üstələməkdən uzaqdı. Mən bu fikirimlə Firdovsi Atakişiyevin istedadına kölgə salmaq məqsədində deyiləm, əsla. Sadəcə mənimlə razılaşarsınız ki, Şüküfə xanımın istedadı və təcrübəsi böyükdü və danılmazdı. Bilirsiniz, Ərəblinski ilə səhnədə fanat qadınla sevən xanım birləşir. Eyni zamanda tamaşaçı Annanın səmimiyyətinə inanır. Bu da Şüküfə xanımın ustalığının nəticəsidi. Təklifdən Ərəblinskinin imtinası isə tamaşaçıda bir tərəfdən qürur yaradır ki,vətənini sevən və özünü fəda edən sənətkar olub. Digər tərfdən təəsüf hissi yaranır ki, təklifdən imtina etməklə böyük bir istedad məhvə gedir. Hər iki hiss Şükufə xanımın oyunundan yaranır. Şükufə xanımın qrafinya – Annası tamaşada mükəmməl və parlaq obrazdı.

Tamaşada nəzər diqqəti cəlb edən obrazlardan biri də Polonidi. Bilirik, Poloni Şekspir qəhramanının adıdı. Dramaturq pyesdəki şəxsi ələ salmaq və ya təxəllüs mənasında adlandırmayıb. Bəlkə ilk baxışda bu təxəllüs və ya ləqəb kimi qəbul oluna bilər. Hadisələr cərəyan etdikcə gün kimi aydın olur ki, Poloni ləqəb deyil. Poloni özünü teatr sənətinə fəda edən insanın rəmzi adıdı. Bu rəmz onun özünü fəda etdiyi sənətdən gəlir. Cünki o, Polonidən kənarda həyat görmür. Səbəb budu. Və bu bir həqiqətdir ki, XX əsrin əvvəllərində yaranmaqda olan teatrımızın fədailəri məhz bu cür düşünürdülər və yaşayırdılar. Bu baxımdan Hüseynqulu Sarabski –Məcnunlaşdı, Əhməd Ağdamski-Leyliləşdi. Siyahını uzatmaq olar.Gələk mətləbə. Poloni də bu qəbildən insanlardandı. Bu rol dramaturq tərəfindən mükəmməl və bitkin obraz kimi yazılıb. Poloninin səhnə təqdimatına gəldikdə isə demək olar ki, obraz aktyor Cəfər Namiq Kamal tərəfindən zərgər dəqiqliyi ilə təqdim olunur. Əməkdar artist Cəfər Namiq Kamalı tamaşaçılar komik obrazların mahir ifaçısı kimi tanıyır və sevir. Elçin müəllimin bir çox satirik komediyalarında mükəmməl komik obrazlar yaradıb. Sözün düzü mən Cəfəri səhnədə görəndə fikirləşdim ki, Elçin müəllim bu əsərdə də onun üçün məxsusi komik obraz yazıb. Amma belə olmadı. Cəfər bu dəfə fərqli obrazda, başqa xarakterdə səhnədə idi. Aktyor tamaşada bir insanın faciəsini və səfalətini oynayırdı. Deyim ki, məharətlə oynayırdı. Cəmiyyətdə lazımlı və gərəkli insan teatra gəlməklə sənətin sehrinə düşərək “mütrüfə” çevrilir. Bu fikirlərin müəllifi o zamanın cahilləri və nadanlarıdı. Cəfər qazancını,dırnaq arası hörmətini itirən insanın faciəsini çox sakit və təmkinli oynayır. Poloninin Yaqo ilə maraqlı dialoqu var.- “Mən şəhərin milyonerlərinin bərbəri idim. Ardımca fayton gələrdi. Pula pul demirdim. Bir dəfə teatra gəlməklə ayrıla bilmədim səhnədən. Teatra gəlməsəydim ailəm olardı. Nəvələrim olardı. Mən indi kimə lazımam”. İlk baxışda Poloninin dediyi bu sözlər adi bir etiraf kimi qəbul oluna bilər. Amma Cəfərin təqdimatında bir insanın faciəsi kimi səslənir. Ən başlıcası Cəfər Namiq Kamal gülüş aktyoru olaraq qəbul edildiyinə baxmayaraq tamaşaçılar onun təqdimatında faciəni qəbul etdi və inandı. Bu inam aktyorun istedadının bəhrəsi idi. Bilirsiniz, aktyor üçün janr bölgüsü olmamalıdı. Məhz Cəfər də aktyor olaraq bu obrazla sübut etdi ki, onun üçün amplua məfhumu yoxdu. Yetər ki, mükəmməl dramaturju material olsun.

Böyük yazıçı- dramaturq Elçinin “Sənətkarın taleyi” dramı elə bir məqamda səhnəyə gəldi ki, Azərbaycan teatrı 140 illik yubileyini qeyd edir. Məhz yubiley ilində belə bir əsərin yazılması əslində Azərbaycan teatrının, milli səhnə sənətinin yaranışında keçməkeşli, məşəqqətli bir yol keçən, təhqirlərə və təqiblərə məruz qalan fədailərin xatirəsinə qoyulan əbədi abidədi. Bu əsər abidə olaraq müəllif tərəfindən zərgər dəqiqliyi ilə işlənib. Əsərin ən böyük uğuru milli teatr sənətimizin cahil, nadan bir cəmiyyətdə yaranma məşəqqətlərinin təsvir olunmasıdı. Dramaturq bir sənət fədaisinin- böyük rejissor, aktyor Hüseyn Ərəblinskinin simasında o zamanın mənzərəsini məharətlə yaradıb. Bu əsər bir insanın, bir səntkarın XX əsrin əvvəllərində yaşadığı məşəqqətli taleyi deyil. Bəlkə ilk baxışda bu belə bir rəy yaradır. Tamaşaya baxdıqca, hadisələri izlədikcə gözlərin önündə böyük bir era yaranır. XX əsr, Rus imperiyasının köləsi olan Azərbaycan və əsarət altında cahil, nadan və xurafat altında əzilən məzlum bir xalqın taleyi və yaşadıqları. Dramaturq Elçin bütün bu nüansları elə incə amillərlə səhnəyə gətirir ki.. Tamaşa oynanıldıqca hadisələri özündə, ətrafında lap yanında hiss etməmək mümkün deyil. Eyni zamanda düşünürsən, bu gün yüksək səviyyədə yaradıcılıq ömrü yaşayan milli səhnə sənətimizin yaranışı bu şəkildə, əziyyətlər və məşəqətlərləmi başlayıb və indiki səviyyəyə çatıb? Əfsuslar olsun ki, bu bir həqiqətdir. Nadanlığı, cahilliyi əks etdirən səhnə tamaşanın finalında çox dəqiq verilib. Ərəblinskinin bibisi oğlu Əbdülün səhnəyə gəlişi çox mətləblərə aydınlıq gətirir. Mən əvvəlcə Əbdül rolunun ifaçısı gənc aktyor Hikmət Rəhimovun oynadığı obrazdan və yanaşma tərzindən söhbət açmaq istərdim. Sözün düzü Əbdül obrazı o qədər də geniş imkanlara malik rol deyil. Aktyorun öz imkanlarını, bacarığını, istedadını nümayiş etdirmək üçün xüsusı səhnələr yazılmayıb. Görünür “rolun böyüyü- kiçiyi yoxdu, aktyorun böyüyü- kiçiyi var” fəlsəfəsi həqiqətdir. Bu gənc aktyor kiçik obrazla səhnədə baş rolların ifaçıları qədər parlaq görünürdü. Onun obrazı daxildən oynaması çox üstünlük qazanırdı. “Dəliqanlı” xarakteri olan Əbdül hadisələrə müdrikcəsinə münasibət bildirir. Faciəni törədəndə o, bu dəhşəti canlı və inandırıcı oynadı. Hətta mətndən gələn peşmançılığı real oynadı. Sanki Əbdül kimi “Dəliqanlı” xalqı, milləti üçün hansı faciəni işlədiyini dərk edərək peşmançılıq çəkirdi. Mənə elə gəlir ki, gənc aktyor Hikmət Rəhimovun yaradıcılığında Əbdül kiçik obraz olaraq boyük uğur yazdı. Əbdül obrazından söhbət açarkən tamaşanın final səhnəsindən söhbət açmaya bilmərəm. Sonda Əbdül teatra, Ərəblinskinin yanına gələrək onu tənbeh etmək istəyir. Ərəblinski deyir: - Mən bığımı qırxıb oyunbazlıq edirəm. Arvad paltarı geyinib nəslimin ,hamınızın adını batırıram. Bu xəncəri mənə Qarabağ xanı Mehdiqulu xanın nəvəsi bağışlayıb. Al bu xəncəri öldür məni. Şübhəsiz ki, səhnəni Firdovsi də Hikmət də çox təsirli oynayırdı. Və mən aktyor oyunundan deyil, dramaturqun məharətindən söhbət açmaq istərdim. Biz bilirik ki, ata- babalarımız qeyrətli, namuslu kişilərə ya at, ya da qılınc, xəncər bağışlayardılar. Müəllif çox incə siyasətlə o zamanın

cahillərinə, nadanların çürük cəmiyyətinə cavab olaraq belə bir finalı qələmə alıb. Siz ey Neftxuda Hacı Məmməd Tağılar, Baqqallar, Mollalar, Qoçular, Əbdüllər. Mehdiqulu xan kimi mərd, əsilzadə istedada dəyər verən kişilər sizin nakişi hesab etdiyiniz Ərəblinskiləri əsl kişi bilərək kişi hədiyyəsi verirlər. Elçin müəllimin belə bir səhnə ilə pyesi bitirməsi bizim fədailərə atılan çirkablara ən layiqli müəllif cavabıdı. Bu səhnədən təsirlənməmək və müəllifin fikirlərini qiymətləndirməmək mümkün deyil. Belə bir sonluq həm Ərəblinskilərin dəyərini əks etdirir, həm də müəllifin vətəndaşlıq təəssübünün nümayişidi.

Böyük yazar Elcinin “Sənətkarın taleyi” tamaşası Akademik teatrın səviyyəsinə layiq tamaşa oldu. Biz teatrsevərlər isə bir sənət bayramı yaşadıq. O gecə tamaşanın yaradıcı heyəti gül- çiçəyə qərq olmuşdu. Əslində o gül- çiçəklər Nəcəf bəy Vəzirova, Həsən bəy Zərdabiyə, Abbas Mirzə Şərifzadəyə, Hüseynqulu Sarabskiyə, Hüseyin Ərəblinskiyə, Cahangir Novruzova, Üzeyir Hacıbəyova , Əhməd Ağdamskiyə ünvanlanmışdı. Zal alqış sədasından lərzəyə gəlirdi. O sürəkli alqışlar da min bir əzab əziyyətlə xalqımıza, millətimizə nur, işıq, ziya olan o böyük millət və vətən fədailərinə ünvanlanmışdı. Bütün bu alqış və gül çiçəklərin fonunda xalq yazıçısı Elçin öz ideya və məqsədi ilə bir nida səsləndirirdi: “Sənətkarın ölmür və ya ömür yenidən başlayır. 140 yaşlı teatrımızın fəth edəcəyi yeni zirvələrlə!”

Vidadi Hüseynov

525-ci qəzet.- 2013.- 11 aprel.- S.6.