Məhəmməd Əmin Rəsulzadə- Əsərləri

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi

(1917-aprel 1918)

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil VƏLİYEV, elmi işçi Samir MİRZƏYEV

IV cild

Qəflət zamanı degil!

Bu gün seçki günü barəsində hər uçastokda ictimailər olacaq, orada ayın 21-də uçastok komitələrindən və onların tərzi-təşkil və intixabından bəhs ediləcəkdir. Vətəndaşlar! Hamınız o ictimailərə gəlməli, dinləməli, fəqət tamam zehin və fikriniz ilə dinləməlisiniz. Məsələ xeyli mühüm məsələdir. Bu ictimailərdə bir çox məsələlərdən danışılacaqdır.

Müsəlman arvadlarının seçki həqləri və onların tərz və təşkili barəsində, seçkilərin nə cür olması barəsində və digər bir çox məsələlərdən bəhs ediləcəkdir.

Əvvəla, bu seçkilərdə mütləq arvadlarımızın seçkidə iştirak etmələrini tələb etməlidir.

Müsəlman arvadlarından ötrü xüsusi bir mənzildə və yainki kişilərin seçki seçdikləri mənzillərində kişilərdən iləri və ya sonra seçki icrasına nəzarət edənlərin də arvad olduqlarını tələb etməlidir. Bizim imdiki məhəllə seçkisi üsulu ilə Bakıda əhalinin əksəriyyətini təşkil etdigimiz halda əqəliyyət də qalmağımızın qorxusu vardır. Əgər arvadlarımız da iştirak etməzsə, o zaman səsimiz heç dərəcəsinə enəcək, bundan sonra həm məhəllə komitələrində və həm də şəhər upravasında əksəriyyət degil, əqəliyyətin ədna dərəcəsində qalacağız. Gələcəkdə əqəliyyətdə qalmamaq və işimizin ixtiyarı əlimizdən çıxmamaq üçün bundan sonra ediləcək seçkilərdə nisbəti gözləməlidir. Yəni hər millət öz sayına görə səs verməlidir. O zaman bir yerdə yaşayan millətlərin heç birinin hüququ itməz. Hər kəs öz miqdarına, öz hesabına görə öz seçdigi adamlarını verər və heç kəsin də ürəgi qalmaz və heç kəsin də hüququna təcavüz edilməz. Bu üsul Avropanın ən demokratik hesab edilən İsveçrə məmləkətində də icra ediliyor. Hərgah Rusiya doğrudan da arvadlara hüquq verəcək əndazə demokrat məmləkəti cümləsinə girmişsə, cəmi Rusiyada bu demokratik nisbi (proportsionalnı) seçki qaidəsini icra etməlidir, ta ki Rusiyada yaşayan hər bir millət ədalət üzrə özünün payına düşən adamları bundan sonrakı Rusiyanın dövləti və məhəlli idarələrinə verə bilsin.

Rusiya kibi müxtəlif millətli məmləkətdə bu seçki üsulundan başqa ədalətə və həqqaniyyətə layiq heç bir seçki üsulu ola bilməz. Buna görə də biz bugünki seçkilərdə imdiki məhəllə seçkilərinin nisbi (proportsionalnı) olmasını və bundan sonra cəmi Rusiyada seçkinin nisbi olmasını və arvadlarımız üçün də kişilərdən ayrı seçkilərdə iştirak etmək həqqini istəməliyiz.

Bu bizim həqqimizdir və bizim bu demokratik həqqimizi Rusiyanın azad hökumətindən tələb etməlidir. Əgər bu tələbimizdə ciddiyyət göstərsək, guşəginlik, boşluq göstərməsək, yəqin edirəm ki, bu həqqi bizə verərlər və buna məmaniət göstərməzlər.

Vətəndaşlar! Unutmayınız, sabah ictimailərə külliyyətlə gəliniz və bu arzularınızı o ictimailərdə bir tələb surətində bələdiyyə idarəsinə veriniz.

Bizim milli ehtiyaclarımıza bu iki şey çarə edə bilər.

Əvvəlincisi seçkilərdə arvadlarımızın kişilərdən ayrı iştirak etməsi, ikincisi öz sayımıza nisbət bizə seçki həqqi verilməsi. Arkadaşlar! Arvad məsələsində cahilanə təəssüb etməyiniz. Çünki bu təəssüb nəinki müsəlmançılığımıza və millətimizə xidmət etməz, bəlkə bizi seçkidə əqəliyyətdə buraxmaq ilə ixtiyarımızı əlimizdən alar ki, bu da ki nə şəriətə və nə də millətə müavinət degil, zərər yetirər və bu da bizi şəriət və milliyyətimiz qarşısında məsul və xəcil edər. Biz də böylə məsuliyyətli və tarixi zamanda bu məsuliyyəti və bu xəcaləti öz öhdəmizə götürməməliyiz.

Arvadlı kişili seçkilərdə iştirak etməli və öz işlərimizin ixtiyarını öz əlimizə almalıyız.

“Açıq söz”, 12 may 1917, №471

Ədna – aşağı, çox az

Nərəyə gediyoruz?

Özümüzünkülər, yaxud başqaları “müsəlmanlar (türklər) qabili-tərəqqi degil, çalışqan degil, hürriyyətə layiq degil...” dedikdə gücəniyoruz, darılıyoruz. Fəqət azacıq düşünməli, motərezlərimiz pək də həqsizmi?

Hürriyyət elan edildi. Hər kəs, hər millət iş başına yügürdü. Vəzifəyə şəncə qoşdu. Bin dürlü təsisat, təşkilat yapdı, hər növ maddi, mənəvi dərdlərinə əlac aradı.

Fəqət bizimkilər?

Təbii bizimkilər də geri durmayıb bir iş yapmaq istədi. Lakin təbii hiss ilə, mədəni tərbiyə ilə, həqiqi iqdamat degil, yalnız görənək üzərinə, təqlid üzərinə hər kəs yerindən qımıldadı, qımıldamaq istədi. Məsələn, qomşu bir millət bir təşəbbüsdə bulunur, çalışıb çabalar, kəskin və sarsılmaz addımlarla bir həqiqətə, bir nura, bir ideala qoşmaq istər. Baxırsan bizimkilər də qomşularını yamsılayaraq dərhal gurultulu seçkilərə başlandı. “Sən degilsən, bənəm” – deyə hər kəs kəndini seçdirməgə müvəffəq oldu. Həm də bir cəmiyyətə, bir heyətə degil, bir çox mühüm mövqelərə ihza intixab olunmaq şərəfinə nail oldu. Fəqət iki gün sonra!?

İştə, məsələnin ən nazik, ən mühüm nöqtəsi!...

Əvət, iki gün sonra bir də baxarsan ki, filan əfəndi, filan ağa özünü seçdirmək üçün həftələrlə boğazını yırtmış olduğu halda, artıq gözə görünməyərək bin türlü bəhanələrlə ortadan sovuşdu. Bəzi yerlər bəlkə müstəsna ola bilir. Fəqət bir çox şəhərlərdən alınan xüsusi məlumata görə tamamilə eyni sönüklük, eyni gövşəklik, eyni vəzifəsizlik hökmfərma olmaqdadır.

Əcəba, bu təəssüf olunacaq halə səbəb nə?!

Təbii, səbəblər pək aydın... Əvvəla, hərif gecə-gündüz yalnız bir şey sayıqlayordu, o da seçilmək, ad qazanmaq, bir çox yerlərdə sandaliyə qapanmaq!

İştə, sandaliyəyi buldu, arzusuna nail oldu...

Təşəbbüs, fəaliyyət?!

Zatən o, sonraki bir məsələ!.. Yaparsan da olur, yapmazsan da olur. İkinci səbəb: tərbiəyi-mədəniyyədən, cəsarəti-mədəniyyədən məhrum bulunmamızdır. Çünki böylə işlərə öncədən hazırlığı olmayan bir millət istədigi şeyə nail olsa belə təbii, böyük bir şaşqınlığa düçar olur, nə yapacağını bilməz. Üçüncü səbəb – ki, ən mühüm də budur – bir iş üçün bir həqq təyin edilməmək məsələsidir. Bir çox şəhərlərdə icraiyyə heyətləri, bələdiyyə əzaları seçilir. Fəqət həpsi pulsuz, parasız... Çünki millət işidir. Millət yoludur. İştə, bu adət ata-babadan bizim kəmiklərimizə işləmiş və bu dilənçilik təbiəti yalnız bizim dərvişlərdə, dilənçilərdə degil, hər sinfimizdə, hər fərdimizdə kökləşmiş bir nəqisədir. Və bunun üçün də seçdigimiz əfəndiləri heç bir işdə məsul tutamayız, xidmət edəməyiz. Çünki hərif pulsuz, parasız olaraq “fəxri” çalışıyor. Halbuki o dürlü məccani, fəxri, ən nəhayət ya xəyanət, yaxud gövşəklik və etinasızlıqla nəticəpəzir olur. Fəqət bu nəticələrdən – yarınki gün duyacağımız bir duyğu var isə, o da müdhiş və acı bir fəryaddan başqa bir şey olmasa gərək...

Gələlim məarif işlərimizə?!

Dövrani-istibdadın pəncəyi-mənhusində tırmalanıb gedən məktəblərimiz, daima hüquqsuzluq ruhundan gizli-gizli fəryadlar qopararaq, nə yapacağını bilməyərək bütün-bütünə pusuləyi şaşırmışdı.

Fəqət şimdi?!...

Şimdi hürriyyətə nail olmaqla bərabər nə yapıyoruz? Nərəyə gediyoruz?

Qafqasiya qurultayı yapıldı. “Milli lisan, milli məktəb” – deyə qərarlar verildi.

Tələbələr qurultayı da eyni qərara gəldi və bütün Qafqasiyadakı türk şəriət müəllimlərindən milli ruhu, milli hissiyyatı inkişaf etdirəcək dərslər tələb olunacağı təhti-qərarə alındı. Lakin ya in: “kəndiniz nə istiyorsunuz, yapınız” – denildikdə nasıl ki öylə də deniliyor və öylə də olacaq. Əcəba, müəllim əfəndilər hanki proqram ilə dərs verəcəklər? Və nasıl bir qərarə gəlmişlər?..

Əcəba, iştiraki-arayi ilə tənzim edilmiş proqramlarımız, seçilmiş kitablarımız nərədə? Yoxsa yenə onlar da olduğu kibi müəllimlərimiz bir-birindən bixəbər, hər kəs sapa bir yolu, əgri bir cığırı kəndi milləti üçün bir şahrah tərəqqimi zənn edəcək?!.. Yenə də bir şəhər digər şəhərdən, bir köy digər köydən xəbərsiz olaraq müxtəlif qayələr, müxtəlif ideallar arxasıncamı qoşulacaq?!..

Hələ müəllimlərimiz, mütəllimələrimiz?..

İştə, onların halı daha fəna, daha acınacaq bir hal!..

Zavallı cocuqlarımız – intibah naminə olaraq – evlərindəki xortdan, damdabaca masallarından qurtulmaqda ikən, məktəblərdə, tərbiyə ocaqlarında pulkalara rast gəldilər və o kibi bir yığın mənasız, münasibətsiz etibarlara düçar oldular. Gündən-günə milli adətlərdən uzaqlaşaraq yabançı çərçivələrin, yabançı əllərin qorxunc təzyiqləri altında sıxılmağa, əzilməgə başladılar. Təbii bu hallar, kokutmalar ilə iftixar edən ailələr üçün pək də şayani-təəssüf olmaya bilər. Lakin bu hal kəndi millətini, kəndi bənligini düşünənlər üçün, şübhəsiz ürəkləri dağıdar edəcək müdhiş bir zərbə deməkdi. İştə, məzkur zərbələrdən, o qorxunc nəsnələrdən hasil olacaq yaraları sağaltmaq üçün bəzən xüsusi və səmimi fəryadlar qopurdu. Yeganə mane olaraq yalnız mühit, mühitdəki gövşəklik və istibdad ortaya sürülüyordu. Şimdi artıq istibdad devrildi. Əcəba, yenəmi abdalca, şaşqınca bir nəzərlə durub baxacağız?

Əcəba, “ana şəfqət qucağı” deyə pərəstiş etdigimiz həmşirələrimizi şappalaq və kokutluqdan başqa bir şey ögrənməyən zəif və sönük proqramları izləməgəmi təşviq edəcəgiz? Halbuki qadın həyatı üçün, ana yetişdirmək üçün yapılacaq proqramlar, yazılacaq kitablar daha başqadır, daha əhəmiyyətlidir.

Fəqət o kitablar, o proqramlar nərədə?!..

Ruslar, fransızların örsələnmiş, çürük, münasibətsiz, hoppaca tərbiyələri sayəsində kəndilərini unutdular, kəndi bənliklərini qeyb edəcək bir halə gəldilər.

Rus alimləri, rus mütəfəkkirləri bu sui-təsirdən şikayətlənib də daima fəryadlar qopardılar, şimdi də qoparıyorlar. Halbuki biz əsla bunları duymuyoruq, düşünməyirik. Daima hissiyyatə qapılıyoruz, həm də başqalarının yuvarlanmaqda olduğu uçurumlarda məhv olub getmək istiyoruz. Şübhəsiz bu qüsurları aramızda dərk edənlər az degil. Fəqət çarə arayanlar yox hökmündədir, desək də xəta etməmiş oluruz.

Əvət, qadın həyatı son dərəcə dolanbaclı və kolay-kolay həll edilməz bir məsələdir. Həm də son dərəcə diqqət ediləcək bir məsələdir. Bunun üçün də əsaslı mənbələr bularaq, gecəli-gündüzlü çalışmaq, alman-ingilis kibi ciddi millətlərin qadın tərbiyəsi həqqində yazmış olduqları bir çox kitabları gözdən keçirərək və onlardan alacağımız fikri kəndi milli ruh, milli adətimizlə aşılayaraq əsaslı proqramlar, istifadəli kitablar vücudə gətirməliyiz. Yoxsa bu xüsusda azacıq müsamihə edəcək olursaq, əmin olmalı ki, gələcəgimiz keçmişimizə nisbətlə daha əsəfnak, daha qorxunc bir şəkil almış olur.

İştə, bugünki vəziyyət meydanda?!..

Bugünki zərbədən mütəəssir olmayanlar, yarın üçün kəndi əllərilə kəndi məzarlarını qazımış olurlar.

Əvət, bugünki seçki məsələsində qadınlarımızın bizdəki qadın həyatının sönüklügü iyicə anlaşılsa gərək... Və onların həyati-ictimaiyyəmizdə doğuracağı təhlükə, kəndi simasını, simai-zəif və yetimanəsini göstərməgə başladı. İştə, həyati-mədəniyyəmizin nə halda olduğunu şu ilk addımlar isbat etdi. Artıq gələcəkdə bugünki kibi gülünc təcrübələrə bir daha rast gəlməmək üçün ayılmalı, iləri atılmalı, həqiqəti aramalı, dörd gözlə aramalı, həm də yorulmadan, usanmadan qoşmalı və daima qoşmalıdır.

Millətimiz yarın bir fəlakətə uğrarsa, səbəb qadınlardır. Qadınlardakı məarifsizlikdir. Türk övladı yarın cəval, fəal addımlarla şəhrahi-tərəqqi və mədəniyyətdə ilərilərsə, yenə səbəb qadınlardır. Onlardakı məarifpərvərlikdir. Milli və mədəni işlərimizdə hər hanki məsələyə ətfi nəzər etsək – əmin olmalı ki, – ilk baxışda, ilk addımda analarımızı görəcəgiz. Onunçun hər şeydən əvvəl qadın məsələsinə, tərbiyəsinə, qadın məarifinə baxmalı, xanım qızlarımızı ciddi, sabit, sarsılmaz bir fəaliyyətlə məarif və tərəqqi üfüqlərinə doğru sövq etməli, yüksəltməli və hürriyyət günəşindən kəcbi-nur etmələrinə daima səy və qeyrət etməlidir. Və bunu da əsla unutmamalı ki, pəriyi-hürriyyətin ruhəfza təbəssümləri, şəmsi-hürriyyətin həyatpərvər şölələri hər kəs üçün, əvət, bütün insanlar üçün müsavidir. Yalnız üç firqə var ki, o hariqəmunis nuri, o nuri-səadəti dərk edəmməz.

İştə, onlar da korlar, yatmışlar və sərxoşlardır?!.. Artıq düşünməli, düşünməli ki: nə yapıyoruz? Nərəyə gediyoruz?!..

“Açıq söz”, 19 may 1917, №477

Motərez – tənqidçi

Ruhəfza – ruhlandıran, könül açan

Müsamihə – səhlənkarlıq, başısoyuqluq

Əsəfnak – heyfsilənmək, təəssüf etmək

Pulka – preferans və başqa qumar oyunlarında bir əl oynama

Bizim nöqteyi-nəzərdən Rusiyada cümhuriyyəti-ənam

Şərq ilə Qərb arasındakı “Çin hasarı” uçuruldu. Rusiya istibdadı yıxıldı. Bu istibdadın sonuncu bədbəxt nümayəndəsi Nikolay bütün Rusiya millətlərinin alqışları içində təxtindən düşürülüb arvadı ilə bərabər həbsə alındı. Romanov sülaləsi getdi. Onunla bərabər qaba rus imperializmi də səhnəyi-siyasətdən çəkildi.

Bu vaqeə yalnız Rusiya təqdiratı degil, tarixi-ümumi nöqteyi-nəzərindən dəxi son dərəcədə mühüm bir məsələdir.

Rusiya tarixi digər Avropa millətlərinə nisbət həmişə geridə qalmış, Rusiya kəndçilərinin azadlığı Avropadan tam yüz il sonra gəlmiş, üsuli-idarədəki cəmaətçilik fikri dəxi burada o nisbətdə ağır yayılmışdır. Hər bir ağır kütləyə məxsus olan bu hərəkətsizlik yalnız Rusiyaya degil, Rusiyaya mərbut olan Şərq aləminə də böyük zərərlər toxundurmuşdur. Şərq aləmi deyincə, burada hər şeydən əvvəl müsəlman və türk aləmindən bəhs etmək lazım gələcək.

İslam məmləkətlərinin axırıncı tarixləri daima Rusiya ilə çarpışmaqdan ibarət olub türkl qismi-mühümmi bu dövlətin qələmrovuna daxil olmuşdur. Müsəlman təbəəsinin çoxluğuna nəzərən məcazi məna ilə İngilis hökumətinə birinci islam hökuməti adını verənlər var. Bu mülahizə ilə Rusiya hökumətinə də birinci türk və ikinci müsəlman hökuməti demək olar. Sayı 60-70 milyona varan türk cinsinin 25-30 milyonu, təqribən yarısı Rusiya vətəndaşıdır. Ən böyük müsəlman padşahlığı olan Türkiyə müsəlmanlarının sayı 25 milyona varamaz. Bütün İran 10 milyondan artıq degildir. Bu iki müstəqil islam məmləkətlərindəki türklügün cəmi belə Rusiya türkləri qədər olamaz. Bir o qədər türk və müsəlman təbəəyə malik olduğu halda əski Rusiyanın siyasəti müsəlman məmləkətləri üzərinə icrayi-təzyiq etməkdən ibarət olmuş, Rusiya istibdadı daxildə təmsil, xaricdə də istila politikasını yeritmişdir. Bir vəqt bu istila politikası “müdafiə” ünvanını almışsa da, axırda haman qaba imperializmdən başqa bir şəkil almamışdır.

Rusiyanın ən iləri gələn namdar hürriyyətçiləri, rus millətinin səlamət ruhuna inanan tərəqqipərvər pişrovları Rusiya səltənəti üçün Qərb naminə Şərqdə bir mədəniyyət amalı olmaq vəzifəsini təsəvvür edərlər. Azad Rusiyadan böylə bir vəzifə gözlənməkdədir. Müstəbid Rusiya isə Şərqi-islamda göstərdigi siyasəti ilə qərb mədəniyyətinə ancaq ayı xidməti göstərə bilmişdir. “Debi-Əkbər” səmimi olmaq istədigi zamanlarda belə məşhur Krılov əfsanəsindəki milçək qovan ayıdan o tərəfə keçməmişdir.

Dini siyasət oyuncağı edən çarizm bütün Rusiyayı rəhbanxanəyə döndərmək, bütün rusiyalıları bir ikonaya ibadət etdirmək və bu geniş ölkəyə daxil olan bütün millətləri dəxi bir cinsiyyətə qəlb etdirib var qüvvəsilə ruslaşdırmaq istiyordu. Bu məqsədlə hərəkət edən rus çarizmi təmsil politikasında o qədər iləri gediyor, o qədər ğəllu ediyordu ki, başqa məzhəb və dil sahibi olmaq günahına batan insanlar heyvanların belə malik olduqları ən təbii hüquqdan – azadlıqla bir tərəfdən o tərəfə hərəkət etmək həqqindən məhrum edilir, kəndi dindaşları yanına buraxılmıyor və babaları yurdunda yer-yurd almaqdan belə mən ediliyorlardı.

Təmsil politikası yolundan bütün qeyri millətlərlə bərabər Rusiya müsəlmanlarının dini, milli və hüquqi nə kibi təzyiqat və təhqiratə uğradıqları isə əyandır və möhtaci-bəyan degildir.

Daxilən böylə bir irtica ruhuna malik olan dövlətdən müsəlmanların nə kibi bir tərbiyəyi-mədəniyyə ala biləcəkləri məlumdur. Vəqtilə əcnəbilərdən məhfuz qalmaq üçün hətta məmləkəti, ölkəsini məşhur “Çin hasarı” ilə sarmışdı. Bu hasarı cəbr ilə sındırıb çinlilərin “bəkarətini” zail edən avropalılar daha yaxındakı digər bir hasarı görməmiş, yaxud görməgə meyl etməmişlərdi. Yaxındakı bu hasar uzaqdakı o hasardan daha

keçilməz, daha sarsılmazdı. Bu, Rusiya istibdadı idi. Türküstan kibi geniş bir məmləkət sənələrcə bu hasar arxasında qalıb mədəniyyət aləmindən ayrılmış Vanperi kibi elm və fənn müştaqları belə ancaq qiyafələrini dəgişmək surətilə buralara nüfuz edə bilmişlərdi.

Daxildəki türklərini böylə qara pərdə altında saxlayan rus istibdadı xaricdəki müsəlmanlarla türklərə dəxi hər zaman əngəl olmuş, buralarda zühura gələn hürriyyət hərəkatını basdırmağa tələsmiş, can atmışdır. Midhət Paşa məşrutiyyəti İqnatov intriqası, Aleksandr istilası ilə qanlara qərq edilmiş, Müzəffərəddin məşrutiyyəti də Lyaxov idarəsindəki kazak topları ilə dağıdılmış və bu gün mehmanımız olan Məhəmmədəli şah məhbusumuz bulunan Nikolayın ən səmimi iltifatlarına və ən ciddi təhriklərinə məzhər olmuşdur.

Şübhəsiz müasir Qərb ilə əski mədəniyyət sahibi Şərq arasında bulunan Rusiya bu iki aləmi yekdigərilə tanışdıracaq bir amili-mədəni ola bilər. Fəqət o Şərq hər halda imperialist Rusiyaya, qanlı çarizmə degil, demokrat və işıqlı Rusiyaya aiddir. O Rusiya ki, bu gün:

– Yaşasın cümhuriyyəti-ənam! – deyə bağırıyor və bu şüar ilə bütün qövm və millətləri – hətta kəndisilə hali-hərbdə bulunan millətləri belə – ittihada dəvət ediyor.

1905-ci ildə Rusiya ancaq təprənmiş və bu təprənişdən 17 oktyabr fərmanının kölgəsi ilə iyunun üçü cəzasına uğrayan bir Duma qalmışdı. Bununla bərabər 1905 inqilabı daxilindəki millətlərin həyatına təsirsiz qalmadığı kibi xaricdə də Çin, İran və Osmanlı inqilablarını törətmişdi. 1917-ci il inqilabı həm zaman, həm də nəticə etibarı ilə 1905-ci ildən binlərcə faiq və layiqdir. Şübhəsiz ki, böyük dünya müharibəsi qədər əhəmiyyətli olan bu böyük vaqeənin böyük də təsirləri olacaq, bu təsirlər indidən görünməkdə və yuxarıdan bəri mütaliə etdigimiz türk və müsəlman baxışından nə qədər böyük faidələrə şamil olduğu dərk olunmaqdadır.

Böyük vaqeələr böyük də nəticələr verir, dedik. Böyük Rusiya inqilabının ən böyük nəticələrindən birisi, heç şübhəsiz ki, İslam Şərqi ilə Türk Asiyasının intibahından və bu iki böyük aləmin bir an əvvəl hərəkətə gəlib də müasir Avropa mədəniyyəti ilə ünsiyyət tapmaq üzrə əl-qol açmalarından ibarət olacaqdır.

Fəqət təkrar ediyoruz, bu ancaq o zaman hasil olacaqdır ki, bu gün elan olunan azadlıq əsasları bütün səmimiyyət və saffiyyəti ilə baqi qalıb Rusiya dövlətinin əldəyməz əsaslarını təşkil eləsin. Bunu təmin edəcək bir qüvvət varsa, o da qüvvəti-ənam və bir şəkli-idarə varsa, o da cümhuriyyəti-ənamdır!

Var olsun cümhuriyyəti-ənam!

M.Ə.Rəsulzadə

“Qardaş köməgi”, may 1917, №1

Ğəllu – riyakarlıq

Məhfuz – mühafizə edilmiş

Ümumrusiya müsəlman syezdi

(Xatirat və təəssürat)

Hürriyyətdən sonra birinci Rusiya müsəlman ictimaini Moskvada yığan müəssislər buna nə nəduvə, nə qurultay deməyib syezd adı vermişlərdi.

Mayın əvvəlində yığışacaq bu syezdə müvəqqəti Rusiya mərkəzi bürosunun təsəvvürünə görə ən çoxu beş yüz vəkil gəlməli imiş. Halbuki həqiqət intizarın çox fövqünə çıxmış, beş degil doqquz yüzə qədər vəkil gəlmişdi. Rusiyanın ən hücrə guşələrindən, Volqaboyunun böyük, kiçik şəhərləri degil, hətta kəndlərindən belə vəkillər göndərmiş. Həm də bir degil, öylə kənd cəmaəti vardı ki, ikişər, üçər vəkil göndərmişlərdi.

Beş yüzə qədərlik adam göndərilənədək hazırlanan Əsədullayev binası bu qədər “izdihamı” sığışdıracaq hövsələdən məhrum. Fəqət başqa bir bina bulmaq dəxi əngəlsiz degildir. Çünki burası hər cəhətcə syezd ehtiyacına görə hazırlanmış, bu hazırlığa nəzarət edən Zahid Şamil əfəndinin səyi və bacarığı ilə syezd adətən mükəmməl bir parlaman kibi şöbələrə, bölmələrə, rəyasət otağı, katiblər bölməsi, qruplar yığınacağına bölünmüş, divarlara xəritələr, diaqramlar asılmış, böyük Rusiya xəritəsi üzərinə qırmızı bayraqlı sancaqlarla hanki tərəflərdən vəkillər gəldigi göstərilmiş və bu lentalar (şəritlər) haman gətirilib də mərkəzə rəbt olunmuşdur. Salonlardan birisində böyük Rusiya müsəlman mətbuatına məxsus bir stol qoyulmuş, bir az aralı əlifba üsul və qaidəsilə xanələrə bölünmüş iki qutu qoyulmuşdur ki, bunlardan biri kağız, o birisi də teleqraflara məxsusdur.

Bunlardan əlavə yemək yeri, bufet, yataqxanalar dəxi hazırlanmış. Moskvada yer tapmaq müşkül bir məsələ olduğundan mehmanxanələrdə yer bulamayan qonaqlar xüsusi evlərdə, məktəb binasında və sair məkanlarda yerləşdirilmişlər. Moskva müsəlmanlarının mehmannəvazlıqlarından istifadə etmişlərdir. Xülasə tərtibat və təşkilatca syezddə nöqsan yox. Görülüyor ki, təcrübəli və səykar bir əl hər şeyi qabaqcadan görmüş, hazır eləmişdir. Yalnız ki, yapsın birdən bu qədər vəkil gələcəgini biləməmişdir. Ona görə də vəkillərdən qismi-mühümi ayaq üstə qalıyor. Digər bir qismi də kalyorkada tamaşaçılar içində oturuyordu.

Biz Bakı vəkilləri aprelin 29-da Moskvaya çatdıq. Gecə saət 12 idi. Kursk vağzalında qollarında müsəlman syezdi yazılı cavanlar bizi istiqbal etdilər. “Syezdəmi gələmiz?” – deyə sordular. Yol göstərdilər, fayton tutdular, adresi verib bizi yola saldılar. O gecə məscid cünbindəki məktəb binasında müəllimin odasında dərvişanə sabah elədik. Bildik ki, “xəlq” çox gəlmiş, yer yurd bulunmayır. Sabahkən müəllim əfəndiyə təşəkkür edərək Moskva çayı ötəsindəki Əsədullayev yeni binasına, qurultayın qurulacağı məkana gəldik, bir həyatdır qaynayır, qarışıyordu. Dörd qatlı binanın hamısında girintilər, çıxıntılar, qiylü qal. Anladıq daha imdidən syezd qruplara bölünmüş. Kəndçi, əmələ, soldat, molla, qadın və ətraf qrupları. Qruplardakı mövzu həp yarınkı rəsmi məclisin nə cür açılacağı və kimlərin rəyasətə keçəcəkləri həqqində, müvəqqəti Büro odasına keçdik, təqdim olunduq. Tanış olduq. Burada da bəhs, təklif var ki, Əhməd bəy Salikov birinci rəis, Ayaz əfəndi İshakov da ikinci rəis olsun. Bu təklif əleyhində bulunanlar da var. Hər iki tərəf yek-digərini qane etmək meylində, fəqət nəticə alınmıyor.

Bu gün ayın 30-da axşam saət 7-də görüş məclisi xüsusi iclası təyin olunmuş. Görüş məclisi məktəb uşaqlarının tatarca marselyoz, milli nəğmələr oxumasilə açılıyor. Sonra rus operası aktrisalarından “müsəlman” müğənnisi Xanım Muxtarova rus romansları oxuyaraq hazirunə bir “zövqi-ədəbi” veriyor.

Sonra yarınkı məclisin əhəmiyyəti sərkər natiqlər tərəfindən anlatılıyor. Əhməd bəy Salikov cənabları diyorlar ki, imdi degil yalnız otuz milyonluq Rusiya müsəlmanlıq degil Rusiya cəmaəti, bütün dünyanın gözü bizdədir. Amerika qəzetələrinin müxbirləri öz idarələrindən əmr almışlardır ki, müsəlman syezdi həqqində qəzetələrinə məlumat versinlər. Demək müsəlmanlar böyük imtahan verməkdədirlər. Sabahkı gündən bu imtahana başlanacaqdır. Kömək ediniz ki, bu imtahanı yaxşılıqla verəlim.

Sabah çox söz və danışıq olmasın – deyə bu gündən sabah kimlərin rəyasətə seçiləcəklərini təhti-qərara alınması lüzumi ortaya gəliyor. Nəzərlər çarpaşıyor. Əhməd bəy Ayazı siyahısı elan edilmiş kibi oluyor. Protestolar gəliyor. Büro müxtəlif qrupların nümayəndələri ilə birlikdə xüsusi məşvərətə gediyorlar. İki-üç saət məşvərətdən sonra qərar elan olunuyor. Qərar veriliyor ki, məclisin bir və ya iki sədri olmayıb rəislər özləri öz aralarından günü-gününə rəis seçəcəklər ki, məclisi idarə eləsin. Buna razı oluyorlar.

Mayın 1-də məclis rəsmən açıldı. Zal xıncaxınc dolmuş. Göz başqa bir mənzərə qarşısında. Rusiya müsəlmanlığının hamısı burada. Müxtəlif sima və qiyafələr göstərən bu böyük məclis Rusiya müsəlmanlığını bütün xüsusiyyət və şöbatilə təmsil etməkdə. Uzun cübbəli ağ əmmaməli türkmankənd papaqlı, geniş qurşaqlı qırğız, başqırd, qaraşinli, gözəl boylu qafqazlı, yapon baxışlı işlək duruşlu tatar mülkdarı, kəndli, sahibkar, əmələ, molla, əvam, kişi, arvad hamısı hazır. Sanki bir qələyə çıxmışsan da böyük Rusiyanın böyük müsəlman vilayətlərinə nazir bir mövqedə oturmuşsan. İştə, səhralarda, dağlarda, ovalarda, istilərdə, soyuqlarda müxtəlif iqlim və şərait altında yaşayan, fəqət bir qan və bir ruhla canlanan türk tatarlığı, Rusiya müsəlmanlığını seyr ediyorsun.

Bu böyük mənzərəyi daha müvafiq bir surətdə seyr edə bilmək üçün yəqin ki, Moskva qülləsinə degil, başqa bir qülləyə çıxmaq daha müvafiq olurdu. Ehtimal ki, Sevim Bikə minarəsi bu xüsusda da əlverişli olurdu. Fəqət bu nöqsanı ilə bərabər Moskva qülləsi dəxi Rusiya müsəlmanlığının nə kibi mənazirə malik olduğunu bir dərəcəyə qədər göstərmiş oldu.

Büronun əvvəlcə elan elədiginə görə syezddə hər kəs türkcənin hanki şivəsi ilə və ya rusca istəsə danışa biləcək. Bu əsasa görə “Moskva qülləsi” eyni zamanda bir növ “Babil qülləsi”nə bənzəməkdə müxtəlif türk-tatar şivələri, kəndilərinə məxsus şivə və ahənglərlə eşidilməkdə. Fəqət bu ixtilaf-numa bir musiqi dəstgahındakı müxtəlif nəğamat qəbilindən bir ixtilaf olduğu üçün türk sameəsini təxriş degil, oxşamaqda. Fəqət heyhat ki, rusca danışanlar ruscayı kəndi şivələrinə, ümumi türkcəyə tərcih verənlər bu ahəngi xələldar etməkdədirlər. Bunlardan daha ziyadə saməyi təxriş edən şey vardır ki, tatarca ilə ruscadan qarışıq “Volqaboyu volepuki”dir.

“Svabodnı Asiyanın svabodnı qrajdanları, bu xüsusda iki mneniye bıt ne mojet” kibi cümlələr bu “volepuk”a məxsus cümlələrdəndir. Fəqət əlbəttə, zənn olunmasın ki, bütün tatar böylə danışıyor. Əstəğfürullah, bu cinayəti-tarixiyyənin məşum əsərlərindən hala baqi qalmış parçalarıdır. Yoxsa müəllimlər, mollalar və ədiblər tərəfindən söylənən tatarca nə qədər fəsih, nə qədər türkcədir...

Fəqət heyrət olunacaq, canı sıxacaq bir şey var ki, onu bəncə heç bir “bəhanə” ilə müdafiə etmək olmaz. Bu da məclisin əksərən rusca ilə idarə olunmasından ibarətdir. Sədrlər rusca danışıyor. Sonra lazım görüldükdə tatarcaya tərcümə ediyorlardı. Həmçinin Büro tərəfindən, Büro və naminə hazırlanan məruzələrin əksəri rusca tərtib edilmiş və surətlə ərz olunuyordu.

Xülasə, qiyafələr qədər dillər də müxtəlif. Fəqət ruhlarda ittihad, qiyafələrdəki ixtilafa mane olmadığı kibi başlı və əsaslı nöqtələrdəki mənalara, dillərdəki ixtilafın dəxi məmaniəti görülmüyor.

Hər kəs acı məcburiyyətlə müxtəlif dildə danışıyor. Fəqət ürəkdə ümumi və ədəbi bir türkcənin lüzumunu da hiss ediyor.

(Ardı var)

Hüseynov Şirməmməd

525-ci qəzet.- 2013.- 13 aprel.- S.26-27.