Hüseyn Cavid lirikasında dekadans

Azərbaycan ədəbiyyatında bədii-estetik fikir cərəyanlarına meylin ilkin zaman göstəricisi daha çox XX əsrin əvvəllərinə aiddir. Əslində, nəinki XX əsr, bütün orta əsr tariximizin poeziyası, bu poeziyanın ən yüksək səviyyəsi- ürfan şeiri özünəməxsus bədii-fəlsəfi siqləti ilə seçilmişdir. Tədqiqatçı Rahid Ulusel Azərbaycan poeziyası tarixində fəlsəfi şeirin yüksəlişinin üç əsas mərhələsini müəyyənləşdirir: “1.Orta çağın klassik fəlsəfi poeziyası. 2. XX yüzilin əvvəllərinin romantik fəlsəfi şeiri. 3. Yeni və Ən Yeni Çağın fəlsəfi lirikası”. Belə bir qaynaq bağını (bağlılığını) elə XX əsrin əvvəllərində yaşamış ədəbiyyat tarixçilərimiz də qeyd eləmişdir. Təsadüfi deyil ki, M.Quliyev “Oktyabr və türk ədəbiyyatı” kitabında ədəbiyyat tarixi nəzəriyyəsi ilə bağlı düşüncələrində Nəsimidən başlayaraq XIX əsrə qədərki orta əsrlər ədəbiyyatına konseptual baxış üçün meyar olaraq sufizm cərəyanını məqbul hesab etmişdir”.

Sufizm cərəyanı XIX əsrdə belə funksionallığını davam etdirsə də artıq zamanın ardınca gətirdiyi mövzular, Qərb maarifçiliyinın tələbləri qarşısında davam gətirə bilmirdi. Ona görə də “yeni şeir” uğrunda islahatlar aparılmağa başlanılmışdı. Amma bu fəlsəfi şeirdən imtina demək deyildi. Həmin dövrdə belə poeziyanın fəlsəfi şeirə olan ehtiyacını maarifçi sənətkar M.F.Axundzadə də duymuş, şairdən ictimai-fəlsəfi məzmuna malik şeir yazmağı tələb etmişdir. “Fəlsəfanə xəyal və ilham sahibləri” olan şairlər Axundzadəyə görə oxucuya daha çox maarifçilik ruhu aşılamış olurdular. Axundzadənin böyük Füzulini inkarının zəminində də məhz bu amil, onun estet deyil, maarifçi olması və hər şeyə bu dairədən baxması, qiymət verməsi amili dayanırdı. Təbii ki, “M.F.Axundov Füzulinin özünü inkar edə bilərdi, onun və ümumən romantik ədəbiyyatın ənənələrini bədii təfəkkürün qanunauyğunluğundan çıxarmaq heç vaxt mümkün olmamışdır. ...Təsadüfi deyil ki, XX əsrdə ədəbi həyat yenidən romantizmə meydan verdi və bu romantizm birinci növbədə məhz Füzuli ənənələrinə ehtiyac duydu.” (N. Şəmsizadə)

XX əsrin əvvəllərində bu tendensiyanı- Füzuli ənənələrini də, “fəlsəfanə xəyal və ilham” zənginliyini, ictimai-fəlsəfi məzmunu da öz əsərlərində ehtiva edən sənətkar Hüseyn Cavid oldu. “Azərbaycanda Nizamidən tutmuş M. P.Vaqifə qədər yüksək romantik ədəbiyyat hakim” olsa da poeziyamızda fəlsəfi, “fəlsəfanə şeir” istilahı daha çox bu şairin adı ilə təmsil olunur.

Sovet ideologiyasının hakimi-mütləq olduğu illərdə Avropada yaranmış cərəyanların funksionallığına qadağa qoyulmuş, yaradıcılığında azacıq “sapma” olanlar ciddi xəbərdarlıqlara və tənqidlərə məruz qalmışlar. Təbii ki, XX əsr tarixi-tipoloji vahiddir və ona, əsrin yetmiş ilini çevrələsə belə sovet dövrünün dominant mövqeyindən deyil, özünəməxsus inkişaf stixiyasından yanaşsaq dövrü bütün ziddiyyətləri və parametrləri ilə görməyə müvəffəq olarıq. Belə ki, “əsrin I Dünya müharibəsi və dünya inqilabları ilə şərtləndirilən başlanğıcı elə onunla səciyyəvidir ki, qəti olaraq tarixi gedişatı çağdaş dünya proseslərinə cəlb edir; çağdaş dünyada yaşayıb, burda baş verən proseslərə reaksiyası yoxsa, təcrübəsinə daxil edib onu dərk etməyə çalışmırsa, belə bir toplumun, cəmiyyətin, xalqın XX əsr varlığını, ölçülərini, atributlarını, o sıradan tipoloji mənada XX əsr ədəbiyyatını da aramaq çətin olar.” (T.Əlişanoğlu) XX əsrin ilk iki onilliyində Azərbaycanda qərb cərəyanlarının təsiri izsiz ötüşməmiş, xüsusilə Ə.Hüseynzadə, M.Hadi, H.Cavid, Ə.Cavad, daha sonra isə M.Müşfiq, S.Vurğun kimi şairlərin, sənətkarların yaradıcılığında ehtiva olunmuşdur. Amma bu cərəyanlar, modernizə cəhdləri bu şairlərdə nə qədər alınmışdır. Yəni, təcrübələrinə daxil edib onların həzminə vaqif olmuşlarmı?

Təbii ki, Hüseyn Cavid ilk növbədə, romantikdir, XX əsrin romantik- fəlsəfi şeirinin sütun daşıdır. “Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir”-tək bu beyt dahi Cavidin Tanrıya da, həyata və insana da ülvi məhəbbətin ən yüksək məna qatından nəzər yetirdiyinin göstəricisidir. Cavid bütün dünyanı, bəşəriyyəti asudə və hürr, səadət və rifah içində görmək amacındaydı və gözəlliklə çevrələnmiş cəmiyyətə, sevgi ilə süslənmiş kainata Tanrı qədər sitayiş edə bilərdi. Bütün hallarda- bəşər həyatının ən mühüm suallarına cavab arayanda da, müharibə və qəsbkarlığı, xəyanət və riyakarlığı, qəddarlıq və amansızlığı inadla tənqid edəndə də Cavidin məhəbbət, sevgi idealı daim dominantlığını saxlamış, şairin “gözəllik və sevgi” aşınalığı insana, insanlığa, Vətənə, bəşəriyyətə rəğbəti kimi yeni modifikasiyalarda təsvirini tapmışdır.

Buna baxmayaraq, Hüseyn Cavid lirikası ilə tanışlıq ondakı dekadansı da görməyə imkan verir. Cavid əsərlərində daim yüksək bəşəri mətləblərə, dərin ictimai-siyasi məsələlərə kökləndiyi üçün dövrün modernist fəlsəfi cərəyanlarından təcrid olmaması təbii prosesdir. O bu cərəyanlarda nə qədər özünü ifadə eləyə bilmişdir, yaxud o bu bədii-estetik təcrübələrə nə qədər həssas olmuşdur? İndi, sənətin üzərindən kölgələrin çəkilib getdiyi bir vaxtda Cavidin, eləcə də ədəbi irsi təhriflərə məruz qalmış sənətkarlarımızın yaradıcılığını daha obyektiv elmi-nəzəri düşüncədən tədqiq predmetinə çevirə bilərik. Bu yöndə artıq müəyyən pozitiv addımlar atılıb. Ustad ədəbiyyatşünas-alim Y.Qarayev “Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX-XX yüzillər” (Bakı, “Elm”, 2002) kitabında Hüseyn Cavid yaradıcılığından bəhs edərkən diqqəti daha çox şairin əsərlərindəki son, absurd problematikasına yönəldir, Rafael Hüseynov “Əbədi Cavid” ( Bakı, 2007) kitabında Cavid ömrünün gizlinlərinə ayna tutur, Aydın Talıbzadə H.Cavid-Nitsşe paralelizmi üzərində maraqlı müşahidələr aparır (“Azərbaycan” jurnalı, 2004, N-6), T.Əlişanoğlu “XX əsr ədəbiyyatı-tarixi-tipoloji vahid kimi” yazısında (XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri. Bakı, “Elm”, 2006) XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi-tipoloji mənasını həmin dövrün sənərkarlarında, bu sıradan Hüseyn Cavidin də yaradıcılığında aramağı təməl prinsip kimi irəli sürür, Ə.Əsgərli “XX əsr Azərbaycan şeirinin bədii-estetik qaynaqları” məqaləsində (Humanitar elmlərin müasir durumu və ədəbiyyatşünaslığın nəzəri-metodoloji məsələləri. “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 2010) Hüseyn Cavidin dekadentizm cərəyanı ilə bağlılığından bəhs edir.

Adını çəkdiyimiz sonuncu məqalə Cavid yaradıcılığındakı modernizə cəhdlərini üzə çıxarmağı təqib qıldığı, ondakı dekadentizm çalarlarını sərgilədiyi üçün diqqəti çəkir. Baxmayaraq ki, H.Cavidin əsərlərindəki dekadantizm əlamətlərinin mövcudluğundan onun sovet dövrü tədqiqatçıları-Ə.Nazim, M.C.Cəfərov da bəhs etmişlər. Ə.Nazim Cavidi “dağılmaqda olan dekadent burjua türk ədəbiyyatı nümayəndəsi, mistika əlamətləri daşıyan” şair kimi səciyyələndirir, M.C.Cəfərov “Hüseyn Cavid” monoqrafiyasında “bu fəlsəfi çaşqınlıq bəzən şairin lirikasında, bir çox romantiklərdə olduğu kimi ifrat bir fərdiyyətçilik qüruru, şəxsiyyəti cəmiyyətə qarşı qoymaq meyli, bir növ Şərq dekatentizmi ruhu və fəlsəfi eklektizm gətirirdi” kimi fikirlər səsləndirir, Y.Qarayev isə onun “ümumbəşəri problemlərdə bədbinlik göstərdiyini” qeyd edirdi. Digər tədqiqatçılar- Ə.Mirəhmədov, M.Əlioğlu isə şairin yaradıcılğındakı bədii-fəlsəfi axtarışlar sistemindən bəhs etmələrinə rəgmən ondakı dekadentizmi görməzliyə vurmuşlar.

Tədqiqatçı Ə.Əsgərli “XX əsr Azərbaycan şeirinin bədii-estetik qaynaqları” adlı məqaləsində belə bir məsələ qaldırır: “M.Hadi, H.Cavid yaradıcılığında qərbçilik problemi varsa, niyə onlarda Qərb ədəbi-fəlsəfi cərəyanlarının izlərini görməyək?.

“Qoca bir türkün vəsiyyəti”ndə “Əsr, iyirminci əsrdir! Vəzifəsi pək ağır...Arş iləri! Qomşular yol aldı, geri qalmayın!” deyərək zamanla uzlaşmağı məqsəd sayan H.Cavidin baş verən yeniliklərə açıq sənətkar olmasını onun bütün yaradıcığının estetik qayəsi təsdiqləyir. Azər Turan “Cavidnamə” kitabında Cavidin İstanbulda Məhməd Akifin rəhbərliyi ilə nəşr olunan “Sıratı-müstəqim” jurnalındakı fəalliyətindən bəhs edərkən onun bir çox şeirlərinin, o cümlədən bədbin ovqat sərgiləyən “Yadi-mazi”, “Son bahar”, “Elmi-bəşər” kimi şeirlərinin də burada çap olunmasını bildirir. Belə bir fakt nəyin göstəricisidir? Bəllidir ki, İstanbul həyatı şairin dünyagörüşünün müəyyənləşməsinə müstəsna xidmət göstərmiş, onun filosof şair kimi yetişməsinin, geniş bilik və idrakı hüdudsuzluq əldə etməsinin zəmini olmuşdur. O cümlədən, İstanbulda Hüseyn Cavid sufizmlə bağlı təsəvvürlərini genişləndirməklə bahəm dünya elminin qabaqcıl meyllərindən də xəbərdar idi. Dünya bədii-estetik fikrinə bələdlik Caviddə onlardan eklektik şəkildə bəhrələnmək səciyyəsi daşımırdı. Bu estetik-fəlsəfi bilik arsenalı onda ilk növbədə, planetar düşüncə mədəniyyəti formalaşdırırdı, şairin dünyaya, bəşəriyyətə, təbiətə, insana münasibətdə dərin, vüsətli, həmçinin skeptik, tərəddüdlü yanaşma nümayiş etdirməsinə gətirib çıxarırdı. Təsadüfi deyil ki, şairin müasiri olmuş cavidşünas H.Zeynallı da Cavidi “daima şübhələr və tərəddüdlər içində çırpınaraq şeirlər” yazan filosoflar sırasında qeyd edirdi.

Hüseyn Cavidin narahat poeziyasının ritmi daim dünya problemlərinə köklənmiş, bəşərin qayğı və dərdlərini düşünmək qayəsindən qalmamışdır. Bu cahanşümul məsələlər, həqiqət və azadlıq uğrunda axtarışlar onda istər-istəməz, intuitiv olaraq ekzistensial düşüncə, pessimist ovqat yaradırdı. Həyata, yaşamağa inamla sarılan şair sanki birdən birə heçliyə, boşluğa yuvarlanırdı:

Bəncə, xilqət şimdi bir əfsanədir,

Kim ki, həll etmək dilər, divanədir.

Bir oyuncaqdı cahan başdan-başa,

Qafil insanlarsa bənzər sərxoşa.

Səndələr hər kəs əməlsiz, qayğısız

Həpsi kəndindən xəbərsiz, sayğısız.

Söyləşirlər anlaşılmaz sözləri

Həp baxarlar, görməz amma gözləri.

(“İştə bir divanədən bir xatirə”)

“Elmi-bəşər”, “Küçük sərsəri”, “Hərb və fəlakət”, “Məzlumlar için”, “Qüruba qarşı”, “Hərb ilahı qarşısında” və bir sıra başqa şeirlərində H.Cavid ifrat fərdiyyətçi düşüncə sistemindən çıxış etmiş, həqiqət, cahanın xilası axtarışlarında tərəddüdlərə, inamsızlığa qapılmışdır. Şair “gönül məhzun, hava məhzun, günəş məhzun, səma məhzun” kimi sürreal əhval-ruhiyyədə ifadə etdiyi bu şeirlərdə bədbinliyə qapılaraq bütün kainata münasibətdə ümidsizlik, ağrı, kədər ovqatından çıxış edir:

Cahan bir qətlgah olmuş,

aman yoq zülmü vəhşətdən,

Bu insan məzbəhindən kimsə

çıqmaz, kimsə qurtulmaz.

Bütün tarixi gözdən keçir ta

büdi-xilqətdən,

Əvət, bir böylə hüznavər,

ələmpərvər bahar olmaz.

Gönüllər qan, çiçəklər qan,

bütün çöllər, çəmənlər qan,

Dənizlər qan, bulutlar qan,

hava qan, iştə hər yer qan...

(“Qüruba qarşı”)

Cavidin bədbinliyinin kökündə dayanan amil nə ilə bağlı idi? Bu bədbinliyi, tərəddüdü şərtləndirən səbəblərdən biri sözsüz ki, şairin Sovet dövrünün yazarı olmaq qismətini yaşaması idi. Bu zaman artıq ziddiyyətin Cavidlə hakim ideologiya arasında yox, bəlkə daha çox “Cavidlə Cavid arasında” (Y.Qarayev) olan mahiyyətindən danışmaq lazımdır. Bu dövrdə Cavid “öz fikirlərindən də, duyğularından da eymənir. Neyçün ki, qadağalar, yasaqlar dövründə düşünür, varlığın, olumun mənasını, dəyərini, cövhərini dönə-dönə təftiş edir və konkret bir qərar verməyə çəkinir. Gəldiyi ötəri nəticələrsə onu üzgünləşdirir, ruhunu ağrıdır, bu adamı anbaan axirət ideyasına doğru aparır, esxatoloji ovqat burulğanında batırmağa çalışır, içində bir Uçurum oyub açır.”

Amma axı şairin lirikasındakı dekadans Sovet İttifaqının qurulması proseslərindən xeyli əvvəl başlamışdı. O zaman deyə bilərik ki, bu pessimizmin səbəbi onun yaşadığı zamanın, həyatın antitezalar üzərində qurulması, ümumbəşəri ziddiyyət və əksliklər idi. “Hər qaranlıqda çırpınır bir nur, / Hər həqiqətdə bir xəyal uyuyur.” İşıqla qaranlığın, həqiqətlə xəyalın bir-birini əvəz edən fasiləsiz dövriyyə çarxında Cavid üçün dünən (dün), keçmiş(mazi) bu günə, onun yaşadığı zamana qaynayıb-qarışmış şəkildə gerçək bir məna kəsb edirdi və o, müdrik bir həssaslıqla zəmanənin, dünyanın ziddiyyətlərini, təbəddülatlarını görə bilirdi:

Dünki xəndan könül bu gün sızlar,

Dün sönən bir əməl bu gün parlar.

Mərhəmətsizdir iştə köhnə fələk,

Bəşəriyyətlə əylənir daim.

Bəşəriyyətlə əylənir gülərək...

Dünki bədbəxt olur bu gün məsud,

Dünki məsud olur bu gün mərud.

(“Dün və bu gün”)

“Fəlsəfi lirikasında H.Cavidi bəşərin taleyi, cəmiyyətin mənəvi həyatı, əqlü-zəkanın əhatə etdiyi mürəkkəb problemlər düşündürürdü” (Məsud Əlioğlu). Bu mürəkkəblikləri dəf etmək, əbədi harmoniya və mənəvi kamillik, həqiqət və inam axtarışları yönündə üdrakın hüdudlarından yararlanmaq Cavid şeirinin stixiyası idi. Təbii ki, Cavid bütün Şərq mədəniyyətinin zəminində yetişən sənətkar idi və bu mədəniyyətin bədii-fəlsəfi fikrini dərindən əxz eləmiş, ona daxilən bağlanmışdı. Bəşər oyunlarının mürəkkəbliyi içində çaşıb qalan, dəhşətə gələn Cavidin içində baş verən təlatümlərin, mənəvi qovğaların səbəbini öyrənmək üçün üzünü Tanrıya tutub, “Bu qəsvətlər niçin bilməm? “Niçin, Ya Rəb, niçin?” deyə sual edərək metafizik düşüncə kontekstindən çıxış etməyi də, ümumən üsyankar ruhu ilə seçilən Cavid idrakının bəzi məqamlarda uçuruma yuvarlanması, sövq-təbii onun ideal gözəlliklə bağlı təsəvvürlərinin “xəyali-inkisarə” uğraması ilə əlaqədar idi. Bu dekadans ovqat şairin hətta sevgi mövzulu şeirlərinə belə hakim kəsilmiş, onun küskünlüyü, bədbinliyi şəklində meydana çıxmışdır:

Hər məhəbbət bir xəyanət, hər gülüş bir hiylədir,

Hər səadət quşu oqşar pək sönük bir şölədir.

Bəlkə var səhvim? Fəqət gördüklərim həp böylədir...

Görmədim, əsla bəladan başqa bir şey görmədim.

(“Görmədim”)

Romantizm Cavidə görə bilmədiklərini xəyalında qurmaq, canlandırmaq üçün lazım idi. “Yaşarsa bir könül, az-çox xəyal içində yaşar” – bu misralar təsadüfi yaşantının bəhrəsi deyildi. Şair ümumbəşəri ideallarla yaşayan bir sənətkar idi, onun xəyallarındakı bəşər daha sivil, azad və humanist, insan daha müstəqil, qayğısız və xoşbəxt idi. Hər halda Cavid bütün bunların belə olmasını arzulayırdı.”Bən fəqət hüsnü-xuda şairiyəm, Yerə enməm də səma şairiyəm”- “bu sözlərlə şair öz ayağını göylərdən üzdüyünü elan etmir, bəlkə, əksinə: torpağı da, insanı da səmaya qaldırmağı və ona yüksəkdə –zirvədə nəzər salıb qiymət verməyi bir sənət prinsipi kimi irəli sürür”dü. Hüseyn Cavidin ədəbi səma şairi olmasının, bu yola, bu ünvana bələdçilik etməsinin bir sirri, məğzi də bunda idi. Səma böyük şairə insana, zamana yüksəkliyin zirvə-məna qatından nəzər yetirmək üçün lazım idi. Bu həm də ona əsərlərində bədii ideallaşdırma yolu tutmasına, həyata, dünyaya münasibətdə romantik bir ruh sərgiləməsinə imkan verirdi. Cavidin “Bən istərim ki...” şeiri şairin səma səltənəti ilə bağlı duyğularını uğurla sərgiləyir:

Bən istərim ki, gözəllər, bütün gözəlliklər

Uzaq-uzaq, pək uzaq bir üfüqdə əylənsin.

Uzaq və incə təbəssümlərlə şamü səhər

Həyata nuri-səfa sərpərək çiçəklənsin.

Əvət, uzaqda səadət var, eşqə hörmət var,

Yaqın zəhərlidir, amma uzaqda cənnət var;

Uzaqda var əbədiyyət ki, başqa nemətdir.

Uzaqlar, “bəşərdən uzaq, gizli bir fəzaya qoşmaq” meyli Cavidi ona görə çəkirdi ki, burada o, romantik duyğularına qanad verə bilirdi. Amma o zaman ki, şair xəyalı göylərdən yerə enirdi, bu xəyallar, arzu və pərvərişlər sərt həyat həqiqətləri, bəşər çaxnaşmaları önündə fiaskoya uğrayırdı. O zaman Cavidin poeziyasındakı qanadlı romantikanı nisgil və bədbinlik əvəz edirdi. Bu mənada, Cavidin şeirlərinə “uçurum” leytmotivinin hakim olduğunu vurğulayan Aydın Talıbzadə şairin bu ruhsal çevrilməsini “gerçəkliyə nifrət: oradan qaçmaq, uzaqlaşmaq, uçmaq, yaxud uçurumlarda yox olmaq!” kimi mənalandırmaqda tam haqlıdır. Ya səmaya doğru pərvəriş etmək, ya da uçurum-“bəla bəhrinə yuvarlanmaq”- Cavidin fikir oyunlarının simvolik sonucudur.

Uçar, uçar, yenə ruhum diyari-hüznə qoşar;

Uzaq, uzaq, çox uzaq bir mühit içində yaşar.

Soyuq, soyuq!..gecə keçmiş, bütün cahan susmuş,

Uzaqda inləyir ancaq zavallı bir bayquş.

(“Hərb və fəlakət”)

“Yadi-mazi” şeirində şair təsəvvüründə yaratdığı gözəlliyi həqiqətə qarşı qoymaqla əslində, iki dünya mənzərəsini diaxron olaraq poetik müstəviyə çıxardır:

Əfsus!.. O gözəl günləri etdikcə təxəttür,

Coşmaqda bu gün duyğularım böylə dəmadəm.

Məhv etmədə şimdi bəni alami-təhəssür;

Hərdəm qara xülyalar olub qəlbimə məhrəm.

Ləhzan ediyor ruhumu bin dürlü məzalim,

Əfsus ki, mazi ədəm, ati isə müzlim...

Cavidin pessimizminin digər zəminini onun təsvir elədiyi Şərq-Qərb kontekstində aramaq lazımdır. Hələ gənc yaşlarından dünya elminə, Qərb mədəniyyətinə dərindən bələd olan Cavid bu iki qütb arasında ziddiyyətləri görür, xüsusilə, “Azər” poemasında bu ziddiyyətlərin kökünə, mahiyyətinə vararaq iki həyat tərzini üz-üzə qoyurdu:

Çox düşündüm bunu dəmindən bəri,

Hər zöqü bir acı bəslər düşünsən!

İştə Qərbin azğın səadətləri

Alır qida Şərqin fəlakətindən.

Yaxud:

“Şərq uğraşır yalnız “ölməyim” deyə,

Qərb elləri maildir öldürməyə”

Skeptisizm şairi daim müşayiət etmiş, Cavid xəyallar dünyasının yer üzündə alternativ mənzərəsini, real təzahürünü görmədikdə tərəddüdlərə varmış, ifrat fərdiyyətçi mövqedən çıxış etmişdir:

Hər günəşə vardım ləkəli gördüm,

Hər vicdana girdim kölgəli gördüm,

Parlaq imanları şübhəli gördüm,

Məgərsə hər cilvə bir xülya imiş.

I Dünya müharibəsinin fəsadları, insanlığa qarşı yürüdülən amansız qərarlar Cavid yaradıcılığına təsir göstərirdi və planetar miqyaslı narahatlığın daşıyıcısı olan şairin lirikasında insanın psixoloji yaşamları boşluq, təklik, son problematikası ilə müşayiət olunmağa başlayırdı. Təsadüfi deyil ki, bir çox şeirlərdə Hüseyn Cavidin hədəf götürdüyü ünvanlar absurd situasiyalardır- “Cavan ömrüm fəryad içində keçdi, “Səadət”- əməli bir röya imiş”-bu şairin mənəvi dünyasındakı əsl dekadansın göstəricisi, mövcudluğudur.

Hüseyn Cavid yaradıcılığı XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı hadisələrindən biridir və bu sənətkarın hər dəfə yeni “oxunuş”lara yol açan irsinin tədqiqi qarşıdadır.

Akimova Elnarə

525-ci qəzet.- 2013.- 13 aprel.- S.24.