Novella – hər
zaman aktual və maraqlı janr kimi
Novella – sürətlə inkişaf
edib gözlənilməz
sonluqla bitən hekayəyə deyilir.
Novella – sözünün lüğəvi
mənası yeni xəbər deməkdir. Qərb ədəbiyyatında hekayənin
mənşəyi antik
yunan ədəbiyyatına
qədər gedib çıxır. Avropalılar hekayəyə novella deyirlər.
Sonu görünməyən hadisələrlə
bitən xırda təsvir – təhkiyə əsərlərini avropalılar
novella adlandırırlar.
Novella epik növün
janrlarından olub, nəsrlə yazılır,
hekayənin bir formasıdır. Hekayənin digər şəkillərindən
fərqləndirən xüsusiyyət
ondakı məzəlilik,
hadisənin qeyri-adi sonluqla, gözlənilməz
nəticə ilə bitməsidir.
İlk dəfə
XIV-XV əsrlərin italyan
ədəbiyyatında yaranmağa
başlamış novella adi
hekayədən süjetinin
müəyyən dərəcədə
qeyri-adi bir tərzdə qurulması ilə, əks etdirdiyi əhvalatın qəribə, gözlənilməyən
bir şəkildə tamamlanması ilə fərqlənir. Dünya ədəbiyyatında novellanın parlaq nümunələrini XIV əsrin
məşhur italyan yazıçısı C.Bokaçço
özünün “Dekameron”
əsərində yaradıb.
“Dekameron” xalq
arasında yayılmış
azad sevgi haqqında şirin novellalardan ibarətdir.
Bu əsərdə Bokaçço yüz novelladan istifadə etmişdir. O, novellalarının
süjetini İtaliya lətifələrindən götürmüşdür.
Avropada
XIV əsrdən novella inkişaf
etmiş və bu janr Fransada,
İngiltərədə, Almaniya
və İspaniyada İtaliya ədəbi təcrübəsi əsasında
formalaşmışdır. Sakkettinin, Coserin və Marqarita Navarskayanın novellaları
hekayələrin proobrazı
kimi yaranmış, geniş yayılmışdır.
Erkən
İntibah dövründə
Avropada yaranan novellalarda zamanın ziddiyyətləri ötəri
göstərilmiş, təhkiyənin
əsasında cəmiyyətdən
tədric olunan, özünün fərdi aləmini yaşayan bir şəxsiyyət dayanmışdır. Sonralar novellanın
yaxşı nümunələrini
F.Sakketti, P.Braççolini,
M.Bandello, C.Bokaçço,
Q.Manni, V.İrvinq, Gi de Mopassan, Novalis və başqaları yaratmışlar.
Ədəbi inkişafın romantizm
mərhələsində bu
janrla mənəvi-sosial
axtarışlar, psixoloji
düşüncə və
çırpıntılar təsvir
olunmuşdur.
Novella
XIV-XV əsrlərdə İtaliyada
“faset”, Fransada “fablo”, Almaniyada “şavnk”, Rusiyada “novella” adlanmışdır.
Şərq ədəbiyyatında novellanın
əlamətləri hekayələrin
mahiyyətinə hopur,
hadisələr gözlənilməyən
axarda inkişaf edir, final heyrət oyadır, insanı düşüncəyə aparır.
Türk ədibi Səbahəddin
Ali novella janrına bir
sıra yeni xüsusiyyətlər gətirmişdir. Onun novellalarının
çoxunda türk zəhmətkeşlərinin ağır
həyatından, məhrumiyyətindən
doğan kədərli
bir lirizm, faciə ilə dolu səhnələr vardır (“Ayran” novellası və s.).
Həmçinin, türk ədəbiyyatında
Əziz Nesinin novellalarının da dünya şöhrətli
novellaların sırasında
olduğunu qeyd etmək məqsədəuyğundur.
Ərəb ədəbiyyatında realist novellanın ilk və ən istedadlı yaradıcısı özünü
Mopassan və Çexovun şagirdi hesab edən misirli Mahmud Teymurdur. Onun davamçısı Əl-Mənfələtuninin “Əl-nəzarət”(“Görüşlər”) və “Əl-əbarat”(“Göz yaşları”) adlı novellalar məcmuəsi çap olunmuşdur.
Ədəbiyyatımızda bir çox yazıçılarımızın yaradıcılığında bir-birindən maraqlı novellalara rast gəlmək mümkündür. Azərbaycan
ədəbiyyatında novella janrının baniləri Ə.Haqverdiyev və C.Məmmədquluzadə sayıla
bilər. Ə.Haqverdiyevin “Bomba”, C.Məmmədquluzadənin “Poçt
qutusu”, “Usta Zeynal”, “Qurbanəli bəy” əsərlərini misal göstərmək olar.
Bəzən əsərin adı
nə isə müəyyən bir məsələdən danışılacağına
işarə edir, lakin oxucu məzmunu
oxuduqda gözləmədiyi
bir əhvalatla qarşılaşır. Məsələn,
Mir Cəlalın “Badamın
ləzzəti” əsərində
oxucu əvvəlcə
belə qənaətə
gəlir ki, əsərdə meyvədən,
onun ləzzətindən
danışılacaq. Lakin
əsəri oxuyanda məlum olur ki, burada danışılan
əhvalat qoca bir qadının seçki məntəqəsində
çağırılmış iclasda iştirakı ilə əlaqədardır.
O, əsl simasını
gizlətmiş bir adamı ifşa edir. “Badamın bu ləzzəti” oxucu üçün gözlənilməz olur.
Yaxud Ə.Haqverdiyevin “Bomba” adlı hekayəsində təsvir olunan hadisəyə diqqət edək. Kərbəlayi Zal uzun müddətdir
ki, qorodovoy işləyir və işindən zövq aldığı üçün
bu vəzifədən
çıxıb baqqal
dükanı açmaq
haqqında arvadının
təklifini rədd edir. Lakin pristav
bir gün Kərbəlayi Zalı çağırıb, bu
vaxta qədər adamlarda silah-tüfəng,
bomba tutmadığı
üçün ondan
narazı olduğunu bildirir, belə getsə onun həmin qulluqda işləməyəcəyini deyir.
Pristavın sözlərindən
narahat olan Kərbəlayi
Zal gecə yarıdan xeyli keçmiş nalbənd Feyzullanın qapısında
bir adamın yedəyində at dayandığını
görür. Atın belində çuval, çuvalın içində
yumru şeylər var.
Kərbəlayi Zal çuvaldakıların
bomba olduğunu zənn edib pristava xəbər verir. Pristav və jandarmlar gəlib usta Feyzullanın evini axtarırlar, lakin heç nə tapa bilmirlər.
Otağın içində
çuvalları görən
Kərbəlayi Zal “Vot, vot bomba!”-
deyə pristava işarə edir. “Bomba”nın partlamasından
qorxan jandarmlardan heç kəs çuvala yaxınlaşa
bilmir. Feyzullanın qollarını açırlar,
o, çuvalların ağzını
açır, çuvaldakı
qarpızların hərəsi
bir tərəfə diyirlənir. Bu da Kərbəlayi Zalın vəzifəsindən kənara
atılması və əməkli bir şəxsə çevrilməsi
ilə nəticələnir.
Yaxud da C.Məmmədquluzadənin
“Qurbanəli bəy” əsəri novellaya misal ola bilər.
Burada da hadisələr heç kəsin gözləmədiyi
və təsəvvür
etmədiyi bir nəticə ilə sona çatır. Belə ki, Qurbanəli
bəy dəvət etdiyi adamlar ata baxmaq üçün
tövləyə girdikdə,
Qurbanəli bəyi axıra uzanmış görürlər. Cəlil
Məmmədquluzadənin ekspozisiyasında
Usta Zeynalın “murdarlanacağı”, işi
yarımçıq qoyacağı
(“Usta Zeynal”), Qurbanəli bəyin çıxılmaz vəziyyətə
düşüb kəfənə
bürünməsi (“Qurbanəli
bəy”), Novruzəlinin
həbs olunacağı
(“Poçt qutusu”) gözlənilmir, fikir və xəyala gəlmir.
Bir sözlə, novella özündə
bu kimi xüsusiyyətləri
birləşdirir: Sürətlə
inkişaf edib, gözlənilməz sonluqla
bitən hekayələrdir;
əsasən, nəsrlə
yazılır; dünya
ədəbiyyatında C.Bokaçço,
Azərbaycan ədəbiyyatında
Ə.Haqverdiyev, rus ədəbiyyatında A.Çexov,
türk ədəbiyyatında
Əziz Nesin novella janrının ustaları sayılır; novella janrının
ekspozisiyasında baş
verən hadisələr
sürətlə davam
edir, final hissədə
isə oxucunu gözləmədiyi bir nəticə qarşılayır,
bir növ yumoristik sonluqla bitir.ovella həm uşaqlar, həm də böyüklər tərəfindən oxunan bir janrdır. Novella janrında yazılan əsərlər uşaqların
dünyagörüşünün formalaşmasında, hadisələrə
münasibət bildirməsində
çox böyük rol oynayır, böyük əxlaqi-tərbiyəvi
əhəmiyyətə malikdir.
Fərid MURADOV,
Avropa Azərbaycan məktəbinin
9-cu sinif şagirdi
525-ci qəzet.-
2013.-16 aprel.- S.8.