Böyük Orta Şərq layihəsində yeni mənzərə

Böyük Orta Şərq Mərakeşdən Pakistana, Türkiyədən Sudana qədər böyük bir ərazidə yeni siyasi mənzərənin formalaşdırılmasına yönəlmiş geosiyasi layihədir. ABŞ-ın 43-cü Prezidenti Corc Buşun 2003-cü ildə irəli sürdüyü “Böyük Orta Şərq” konsepsiyası ABŞ-ın “beynəlxalq terror” adlandırdığı düşmənlə mübarizəyə, Orta Asiyadan körfəz bölgəsinə qədər uzanan neft mənbələri üzərində idarəçiliyə, yeni fövqəlgüc mərkəzlərini (Çin, Rusiya və Hindistan) neytrallaşdıraraq islam dünyasında nüfuz sahibi olmağa yönəlmişdir.

Məlum olduğu kimi, bu coğrafiya əsasən müsəlman ölkələrini əhatə edir. Yeni minillikdə geosiyasətdə islam faktoru daha güclü bir məna daşımağa başlamışdır. Tarixən Qərbin hegemon dövlətlərinin müdaxiləsi ilə islam ideologiyasından siyasi faktor olaraq istifadə olunması bir gerçəklikdir. Vəhabilik təriqətinin, Taliban hərəkatının, Əl-Qaidə terror təşkilatının yaradılmasında Qərb öz iştirakının olduğunu əslində heç vaxt inkar da etmir.

Təəssüflər olsun ki, günümüzdə islam və radikalizm, hətta islam və terror anlayışlarını yanaşı çəkənlər Qərbin bu müdaxilələrini xatırlamaq belə istəmirlər. Lakin tarixi faktlar sübut edir ki, əksər radikal islam təşkilat və təriqətləri hər zaman Qərbdəki müəyyən qüvvələrin himayəsinə söykənmişdir. İngilislərin himayəsində yaradılan Vəhabilik bu gün digər Qərb havadarlarının dəstəyi ilə yaradılan yeni radikal dini cərəyanların timsalında həmin geosiyasi trendi davam etdirir.

Hətta davam etməkdə olan ərəb oyanışının əsas siyasi aktorlarından olan “Müsəlman qardaşları”nın da Qərblə bağlılıqları haqqında çoxsaylı məlumatlar günümüzün dünya mətbuatının səhifələrini bəzəyir. Lakin siyasi ssenarilərin mövcud vəziyyətindən fərqli “B planı” zamanı “Müsəlman qardaşları”na hansı rolun veriləcəyini əvvəlcədən müəyyənləşdirmək olduqca çətindir.

Tarixdə analoji müqayisə etdikdə, Sovetlərin Əfqanıstan kompaniyası zamanı Taliban hərəkatının oynadığı rolla bu gün Ərəb oyanışında sələfilərin və ya “Müsəlman qardaşları”nın rolu arasında bir oxşarlıq müşahidə edilir. Ərəb dünyasında və bütövlükdə Yaxın Şərqdə siyasi hadisələrin fərqli axarında bu dini qruplara Taliban kimi terrorçu adın verilib-verilməməsinə isə heç kim zəmanət vermir.

Region ölkələrində baş verən hadisələr kənar müdaxilə hesabına cərəyan etsə də, tam idarə oluna bilmir. Proseslər olduqca sürətlidir, xarici qüvvələrin və daxildəki oyunçuların məqsədləri və əldə etdikləri çox zaman fərqli olur. Hətta proseslərin əks-effekt verəcəyini, Qərbin maraqlarının əleyhinə çevrilə biləcəyini belə gözləmək olar.

Qərb və İslam – transformasiya dövrü

Beləliklə, son yüzillikdə Qərbin İslam dünyasına münasibətində ciddi transformasiyalar baş verir. II dünya müharibəsinədək Qərbin müstəmləkə şəbəkəsinə daxil olan müsəlman ölkələri sonrakı dövrdə yenə həmin Qərbin dəstəklədiyi rejimlərlə əvəz olundu. Əsasən hərbçilərin əlində olan bu rejimlər soyuq müharibə dövründə Sovetlər İttifaqına və onun regiondakı müttəfiqlərinə qarşı əsas platsdarm oldu.

Sovetlər İttifaqı dağıldıqdan sonra isə yeni bir münasibətə ehtiyac yaranmışdı. Proses 2 istiqamətdə özünü daha qabarıq göstərirdi. Birincisi, Qərb cəmiyyətinin daxilində islam dini dəyərlərinə və müsəlmanlara qarşı olan münasibət.

Məlum olduğu kimi müstəmləkə siyasəti iflasa uğradıqdan sonra Qərb ölkələrinin təşviq etdiyi miqrasiya siyasəti nəticəsində Avropada müsəlmanların sayı dəfələrlə artdı. Müsəlmanlar artıq Qərb cəmiyyətinin içərisinə daxil olmağa başladılar və burda özünəməxsus yer tutdular. Bu gün Fransa, İngiltərə, Almaniya və digər Avropa ölkələrinin artıq vətəndaşı olan müsəlman miqrantlar Qərb cəmiyyəti daxilində öz bərabər hüquqlarını təmin etməyə çalışırlar.

Hələlik ümumi tendensiya belədir ki, Avropada mövcud hakim qüvvələr bu miqrantları onların milli və dini dəyərlərini nəzərə almadan Qərb dəyərləri ideyası ətrafında birləşdirməyə çalışırlar. Lakin bu siyasət artıq özünü doğrultmur. Buna görədir ki, Fransada hicabla bağlı, İsveçrədə minarələrlə bağlı xoşagəlməz presedentlər ortaya çıxmışdır. Təsadüfi deyil ki, Qərb liderləri özlərinin təşəbbüskarı olduqları multikulturalizm siyasətinin iflasa uğradığını bəyan edirlər. Beləliklə, müsəlman miqrantların nəsillərinin artıq Qərb cəmiyyətinin daxili komponentinə çevrilməsini və Qərbdə islamın rolunun və imicinin gün-gündən artmasını Qərb-İslam münasibətlərində birinci istiqamətin əsas xarakterik xüsusiyyəti hesab etmək olar. O da qeyd edilməlidir ki, uzun əsrlər islam dini daşıyıcılarına düşmən kimi baxan Qərb cəmiyyəti üçün bu reallığın qəbul edilməsi heç də asan deyil.

Qərb-İslam münasibətlərində ikinci istiqamət isə islam dünyasının dünya nizamında rolunun dəyişməsi ilə bağlıdır. Artıq bu bir reallıqdır ki, böyük karbohidrogen ehtiyatlarına malik və strateji coğrafi mövqedə yerləşən Yaxın Şərq regionu ölkələrinin əvvəlki metodla yönləndirilməsi mümkün deyil. Eyni zamanda islam artıq geosiyasi faktor olaraq da geosiyasətdə öz ağırlığını qoymaqdadır. Belə olan halda Qərb uzun illər əməkdaşlıq etdiyi rejimlərə üz çevirdi və yaranan boşluğu artıq hərbi rejimlərə deyil, dini-siyasi qüvvələrə verməli oldu. Bu transformasiyanı isə artıq möhkəmlənmiş rejimlərə qəbul etdirmək asan olmadığı üçün proses qanlı “ərəb oyanışı” ilə müşayiət olunur.

Paralel olaraq qlobal miqyasda ictimai fikirdə islam və terror, islami radikalizm kimi kənardan idarə olunan proseslərin əks-təbliğatı istiqamətində işlər aparılır. Yəni, reallıq və görüntü bir-birindən tamamilə fərqlidir. Bu fərqin daha da artmasında Qərbin media monopoliyası və qeyri-hökumət təşkilatları şəbəkəsinin yaratdığı illüziya da öz rolunu oynayır.

Beləliklə, bütün bu geosiyasi trendlərin işığında Böyük Orta Şərq layihəsi yeni minillikdə İslam dünyası ölkələri coğrafiyasında yeni mənzərənin konturlarını müəyyənləşdirməyə yönəlmişdir.

Böyük Orta Şərq layihəsi çərçivəsində Türkiyə-Suriya münasibətləri

Regionda baş verən hadisələr Böyük Orta Şərq layihəsində dəyişikliklər edilməsini zəruri edir. Bu layihənin hazırlanmaqda olduğunu nəzərə aldıqda, çevik reaksiya üçün taktiki dəyişikliklərin edilməsi heç bir çətinlik yaratmır. Bu baxımdan Suriyada müharibənin vaxtının Qərbin gözlədiyindən daha artıq uzanması və xarakterinin dəyişməsi (rejim tərəfdarları və əleyhdarları arasında vətəndaş müharibəsinə çevrilməsi) Böyük Orta Şərq layihəsində yeni addımlara səbəb olur.

Bu prizmadan yanaşdıqda Türkiyə-İsrail münasibətlərinin normallaşdırılması, Yaxın Şərq sülh prosesində Türkiyəyə verilən rolun artırılması, Türkiyədə PKK terror təşkilatı ilə sülh danışıqları, PKK-nın Suriya müharibəsində aktiv iştirakçıya çevrilməsi Böyük Orta Şərqdə yeni mənzərənin konturlarını göstərir.

Hazırkı mərhələdə Suriyada müharibənin gecikməsi yeni taktiki gedişlərə səbəb oldu. Bu baxımdan, ABŞ dövlət katibi Con Kerrinin son 1 ayda 2 dəfə Türkiyəyə səfərinin Türkiyə-İsrail münasibətlərinin normallaşması prosesinin başlaması ilə üst-üstə düşməsini təsadüfi saymaq olmaz. Türkiyənin regionda rolunun artırılmasının qarşılığında Suriya ilə bağlı həlledici mərhələdə bu ölkənin üzərinə müəyyən tələblərin qoyulmasını güman etmək olar.

Bəzi ekspertlər hesab edirlər ki, C.Kerri Türkiyəyə səfəri zamanı rəsmi Ankaranı İsrail-Fələstin sülh danışıqlarına dəvət etmişdir (Aslı Aydıntaşbaş. Ortadoğuda barış için Türkiyeye davet. Milliyet gazetesi. 8 aprel 2013). Yəni, Türkiyə-İsrail münasibətləri Türkiyənin tələbləri yerinə yetirilməklə normallaşdırılır. Əlavə olaraq isə Türkiyə İsrail-Fələstin münaqişəsinin həllində daha yaxına ötürülür.Türkiyə İraq münasibətlərində də istiləşmə müşahidə olunur. Bir müddət əvvəl Türkiyəni İraqın daxili işlərinə qarışmaqda ittiham edən İraqın baş naziri Nuri Əl-Maliki aprelin 5-də jurnalistlərə açıqlamasında bildirmişdir ki: “İraq ümumi maraqlar, qarşılıqlı hörmət və qonşuluq əsasında Türkiyə ilə yaxınlaşma istiqamətində istənilən addımı alqışlayır”. Son dövrlər iki ölkə arasında münasibətlərin kəskinləşməsi, eləcə də ənənəvi sünni-şiə qarşıdurması kontekstində Nuri Əl-Malikinin bu bəyanatı siyasi proseslərinin pərdəarxası məqamlarından xəbər verir.

Digər tərəfdən Türkiyədə “kürd açılımı” adlı hazırkı danışıqlar prosesində PKK terror təşkilatı üzvlərinin ölkəni silahları ilə birgə tərketmə tələblərini ortaya qoymaları Suriya hadisələri ilə bağlı addımdır. Çünki təxminən eyni vaxtda Suriyada müharibə başlayandan bəri ilk dəfə olaraq B.Əsəd rejimi kürdlərin yaşadığı Qamışlı (Türkiyə sərhədi) və Hələbin kürd məhəllələrini vurdu. PKK terror təşkilatının Suriya qanadı PYD aktiv müharibəyə qoşuldu. Görünən odur ki, terrorçu kürd qruplaşmaları müharibəni bir ölkədə davam etdirmək tapşırığı alıblar və buna görə də öz silahları ilə bərabər Suriyaya keçmək istəyirlər.

Beləliklə, Türkiyənin regional lider olması bir reallıqdır və bu bölgədə nüfuz müharibəsi aparan bütün qüvvələr bu faktorla hesablaşırlar. Sadəcə Böyük Orta Şərq layihəsində əsas hədəf ölkələrdən birinin Türkiyə olduğunu nəzərə aldıqda, hazırkı ssenarilər Türkiyənin xeyrinə işləmir. Görünür Türkiyənin regionda müstəqil siyasət aparması fövqəldövlətlərin maraqlarına uyğun deyil. Məhz bu səbəbdən də Böyük Orta Şərq layihəsi Türkiyənin bütün qonşu dövlətlərlə problemlərinin artmasına yönəlmişdir.

Ərəstü Həbibbəyli,

iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 19 mart.- S.5.