İtən nəfəs, bitməyən səs

Muğam və xalq mahnılarımız çox ovsunlu bir aləmdir. Dibi görünməyən bu dəryaya hər kəs baş vura bilməz. Muğam ifaçısı hər şeydən əvvəl qəlbəyatımlı, şirin, yanıqlı səsə, zilə qalxan hünərli avaza, bəmə enən sehirli nəfəsə sahibliyi ilə bərabər, zəhmətkeş, cəfakeş olmalıdır. Yaranışından ona üz tutan çox olub. Amma yaddaşlarda yalnız muğamın ən mahir ifaçıları iz salıblar. Azərbaycan muğamlarını oxuyan xanəndələr məhz öz yaradıcı fəaliyyətləri, qeyri-adi ifaları ilə bu milli sənət incilərimizin inkişafında, şöhrətlənməsində, yaşamasında misilsiz xidmətləri olan xanəndələr kimi qiymətləndirilib, dəyərləndirilib, xatirəsi əziz tutulub. Onlardan yadigar qalan ifalar həmişə nümunə göstərilib. Belə bir fikir var ki, xalqımızın dünya mədəniyyətinə bağışladığı birinci möcüzə məhz onun muğamlarıdır. UNESCO-nun Azərbaycan muğamlarını bəşəriyyətin şifahi və qeyri-maddi irs siyahısına salması da bu mədəni sərvətimizin kamilliyindən, zənginliyindən, bənzərsizliyindən xəbər verir.

Muğamın sehrinə düşüb onun odunda qovrulan xanəndələrimiz çox olub. Bu ənənə indi də ləyaqətlə davam etdirilir. Qəlbi riqqətə gətirən, insanı yaşamağa, yaratmağa səsləyən bu möhtəşəm sənətin aşiqlərindən biri də xalq artisti, bu günlərdə ömrünün 80-ci pilləsində haqqa qovuşmuş Tələt Qasımovdur. Hələ uşaqlıq illərindən onun ifasında eşitdiyim “Rast”, “Zabul segah”, “Şur”, “Humayun” və s. muğamlar mənimlə bərabər yol gəlib. Bu yaşımda da qəlbimin ən zərif tellərini həmişə titrədib. Köhnə kişilərdən olan, təkcə ifası ilə deyil, zahiri görünüşü ilə də həmkarlarından seçilən Tələt Qasımov sözün həqiqi mənasında ağır taxtalı bir şəxsiyyət və böyük, həm də çox böyük sənətkar idi. Rəhmətlik Bəxtiyar Vahabzadənin 1974-cü ildə yazdığı “Muğam” poemasını oxuyanda həmişə gözlərim qarşısında (həyatda görüb-görmədiyim) muğam ustadlarının cərgəsi canlanardı. Qulaqlarıma Cabbar Qaryağdıoğlundan tutmuş Arif Babayevə qədər sənətkarlarımızın səsləri gələrdi. Qəribədir ki, bu sırada Tələt Qasımovun yeri bambaşqa idi. Və hərdən də mənə elə gələrdi ki, dilimin əzbəri olan bu misralar məhz onun ifasına biçilib:

Daş ürəklərdə yanıb, daşları sındırdı muğam,

Haqqa düşmən olanı haqqa tanıtdırdı muğam.

Nə güman eyləmisən ondakı tilsimləri sən,

“Kürü ahıyla qurutdu”, “salı yandırdı” muğam.

Onun hər guşəsi bir xatirə, bir canlı kitab.

Keçilən yolları hərdən bizə andırdı muğam.

...Repressiyaların Azərbaycanda at oynatdığı dövrdə Bakıda doğulmuşdu. Elə uşaqlıqdan hamıdan fərqlənirdi. Möhkəm yaddaşı, xoş avazı, məlahətli səsi, yanıqlı zəngulələri onu bir yerdə sakit dayanmağa qoymurdu. Dinli, imanlı ailədə böyüyürdü. “Allahu-Əkbər” sədaları ruhunu tərpədirdi. Bu çağırışın ahəngindəki ilahi nur onun varlığına özünün də hələ dərindən anlamadığı duyğular bəxş edirdi. Beləcə, bu çağırışın cazibəsinə düşərək dini mərasimlərdə, təziyələrdə mərsiyyə deyərdi. Amma quruluşun diktəsi, dövrün amansızlığı onu bu yolda axıracan getməsinə əngəl törətdi. İlahidən bağışlanan səsi, bu səbəbdən də onu Allahın yaratdığı başqa bir möcüzəyə – muğama çəkdi. Ömrünü də ona elə əbədi bağladı. Səsi, avazı böyük sənətkarların diqqətini çəkdi. Zülfü Adıgözəlov, Hacıbaba Hüseynov kimi ustadlardan muğamın sirlərini dərindən öyrənərək onların ənənələrini davam etdirdi.

Bu günlərdə dünyasını dəyişməsi ilə əlaqədar verilən nekroloqda oxuyuruq: “Məhz yüksək istedadı və məharəti sayəsində Tələt Qasımov qısa müddət ərzində öz dəsti-xətti ilə seçilən xanəndə kimi tanınmışdır. O, 1954-1993-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının və Azərbaycan Dövlət Konsert Birliyinin solisti olaraq fəaliyyət göstərmiş və ömrünün sonunadək xanəndəlik sənətinə sadiq qalmışdır”.

Əslində, mənim diqqətimi nekroloqdakı “sadiq” sözü çox cəlb etdi. Onu tanıyanlar yaxşı bilirlər ki, Tələt Qasımov bir insan kimi həmişə sözünün yiyəsi şəxsiyyət olub. 80 il ömür sürüb. Lap erkən yaşlarından muğama bağlanıb. Bu illərin müxtəlif olayları, quruluşların təsirləri, ziddiyyətli məqamları, diktələri Allah tərəfindən ona verilən xarakterinin yanından da keçə bilməyib. Həqiqətən də muğam ifaçıları ağırtaxtalı olurlar. Onlar həmişə öz qəlblərinin kamanını çalırlar. Bu səbəbdən də həmişə ciddi və yaxşı mənada ağırtəbiətli olurlar. Məsələ ondadır ki, olumdan ölümə gedən bu yol ərzində həmkarları təsdiqləyirlər ki, Tələt Qasımov heç zaman dəyişmədi.

Tələt Qasımov üçün həyat, millət, Vətən və muğam möcüzəsi var idi. O kənar təsirlərdən çox uzaqda dayanırdı. Muğamlarımızın şah ifaçılarından oldu. Xalq mahnılarını da özünəməxsus avazda ifa edərdi və onun səsi qulaqlıq yox, ürək üçün idi. Elə dinləyicilər də onu ürəkdən sevirdilər. Bu ağsaqqal və ustad sənətkarın dilindən bir dəfə də olsun “mən-mən” ifadəsi qopmadı. Çünki o, çox sadə təbiətə malik idi. Sadəliksə böyüklükdür. Adilik içində çırpınanlar bu adiliyi bəlkə də anlamazlar.

Mən bu böyük sənətkarın vurğunu olsam da, onunla ilk dəfə (hətta bir yerdə şəklimiz də var) 2003-cü ildə gözəl nəfəsli müğənnimiz Yaqut Abdullayevanın yaradıcılıq gecəsində görüşdük. Mərasim boyu xeyli söhbətimiz oldu. Əlbəttə, yüksək ifa mədəniyyəti, təkrarolunmaz səsi ona şöhrət gətirmişdi. Amma onun necə muğam bilicisi olması, xüsusilə də klassik şeirimizi – qəzəllərimizi necə dərindən bilməsi, izah etməsi, mətləb və məramını dəqiqliklə açması məni valeh etdi. Təkcə Əliağa Vahiddən deyil, Füzulidən, Şirvanidən və digər qəzəlxanların yaradıcılığından saatlarla şeir deyərdi. Maraqlısı da odur ki, beyitlərin ahəngindəki fars, ərəb sözlərinin də dərhal açmasını verər, şair nə demək istədiyini ustalıqla açardı. Mən əvvəlcə elə düşünmüşdüm ki, Tələt Qasımov ixtisasca filoloqdur. Çünki ən çətin şeirin, qəzəlin izahını o qədər dərindən və ustalıqla verirdi ki, inana bilməzdin. Onun bu sahədə ali təhsili yoxdur. Əslində, onun dünyagörüşü çox geniş, dərin savadı var idi. Çünki uşaqlıqdan öz üzərində ciddi çalışmışdı. Bütün klassik şairləri oxumuşdu, öyrənmişdi. O, həyat adlı bir universitetin məzunu idi. Bütün ömrü boyu da onun bu “təhsil”dəki əlaçılığı dadına yetirdi. İstənilən ədəbiyyatşünası, qəzəlxanı öz dərrakəsi, ağlı, yüksək səviyyəsi heyrətdə qoyardı.

Olduqca maraqlı şəxsiyyət idi Tələt Qasımov. Həm ona qulaq asmaqdan doymazdım, həm də məsləhətlərini eşitməkdən, dinləməkdən bir mənəvi rahatlıq tapardım. O, yaxşı sənətkarları, istedadlı ifaçıları dinləməyi, onlara məsləhət verməyi çox sevərdi. Xalq artisti Mənsum İbrahimov söyləyir: “Onunla tez-tez zəngləşərdim. Məsləhət yerim idi. Çətinə düşən kimi müraciət edərdim. Əslində, Tələt Qasımov bizim hamımızın qeyri-rəsmi müəllimi idi. O təkcə bizim səsimizə deyil, oxuduğumuz qəzəli necə çatdırmağımıza diqqət yetirərdi. Həmişə söyləyərdi ki, seçdiyiniz mətnin – qəzəlin mənasını dəqiq bilməsəniz, ifanız süni alınacaq. Ərəb və fars tərkibli sözlərdən ibarət qəzəllərdəki çətin anlaşılan beytləri elə asan izah edirdi ki, elə bil min illərdir ərəb və fars dillərində dərs deyib. Möcüzəli adam idi. Allah rəhmət eləsin. Biz onu heç vaxt unutmarıq”.

Son illərdə muğama göstərilən diqqət və qayğı bu qocaman sənətkarımızı çox fərəhləndirirdi. Xüsusilə də, Heydər Əliyev Fondu tərəfindən inşa edilmiş Beynəlxalq Muğam Evi onu qanadlandırırdı. “Nəhayət, bizim də yığışacağımız bir ünvanımız var” – deyirdi. Muğamla bağlı keçirilən müsabiqələr də ürəyincə olmuşdu. “Muğam elə bir dəryadır ki, ora hər kəs baş vura bilməz, bu seçim çox gərəkli oldu” – deyə fikrini bizimlə bölmüşdü. Səsin şeiriyyətini, sözün gizli mənasını, nağılımızı, əfsanəmizi ötənlərin buludlarından süzə-süzə ruhumuza çatdıran muğamlarımıza dövlət tərəfindən göstərilən müntəzəm diqqət Tələt Qasımovu vəcdə gətirirdi. O, söyləyirdi ki, heç kəsə demək olmaz ki, mütləq muğamı sevsin, milli musiqiyə meyl etsin. Gərək bu hər bir insanın öz içindən gəlsin. Nə yaxşı ki, muğam taleyi ilə əlaqədar narahatlıq keçirən Tələt Qasımov kimi ustad sənətkarların üzüntüsünə son qoyuldu. Söhbətlərində deyərdi ki, muğam Qarabağda pərvazlanıb. Allahdan arzum budur ki, torpaqlarımız işğaldan azad edilsin, Arifin, Mənsumun, Nəzakətin, Yaqutun... səslərini öz doğma yurdlarında eşidək...

O, bu dünyaya bir muğam aşiqi kimi gəldi. Aşiqi kimi də yaşadı, sevdi, sevildi, bu sənətin zirvəsində yerini əbədiləşdirdi. Günlərin birində isə bu korifey ifaçının nəfəsi qeybə çəkildi, o məlahətli, qəlbəyatımlı səsi isə bitmədi. Lent yazılarında qızıl fondda saxlanılır. Zaman-zaman ona qulaq asdıqca bir fikri mütləq təkrar edəcəyik: gedən nəfəs, qalan səsdi. Bu səsin rəngləri, onun pərdələrində çağlayan muğamlar, xalq mahnıları eşidildikcə biz ustadı xatırlayacağıq. Səsi onu əbədi yaşadacaq.

Flora XƏLİLZADƏ

Əməkdar jurnalist

525-ci qəzet.- 2013.- 1 avqust.- S.4.