"Füyuzat"ın başqa bir müəllifi – Əhməd Kamal

Son dövrlərə qədər Osmanlı imperiyasının torpaqları sayılan Bolqarıstan, Misir haqqındakı yazılarında da Əhməd Kamal dəyişən şərtlər daxilində türk-islam dünyasının kifayət qədər dəyanət və əzmkarlıq göstərə bilməməsinin səbəbləri üzərində dayanırdı. Və burada da əsas amil kimi XV-XVI əsrlərdən başlayaraq Avropanın imza atdığı uğurların Şərq üçün yad, əlçatmaz olduğunu göstərirdi.

Maraqlıdır ki, ictimai-siyasi məqalələrində o, öz ölkəsində gedən mövcud siyasi proseslərdən, “gənc türklər” hərəkatının fikir və ideyalarının təbliğindən mümkün qədər uzaq dayanmağa çalışmışdı. Bunu məcmuəni deyil, özünü mümkün təhlükələrdən qorumaq üçün etdiyini düşünmək baxımından əlimizdə kifayət qədər əsas var. Çünki yuxarıda da göstərildiyi kimi, Əli bəy Hüseynzadə qorxub-çəkinmədən “Füyuzat”ı sultan II Əbdülhəmid rejiminə münasibətdə barışmaz mövqe tutan bütün qələm sahiblərinin sərəncamına vermişdi.

İBRAHİM TAHİRLƏ “MÜBARİZƏ”

Əhməd Kamal “Füyuzat”da Azərbaycan mətbuatını, şair və yazıçıları “ədəbi imtahana” çəkmək vədi versə də, bu “imtahanın” hüdudları çox məhdud, prinsipləri isə ümumilikdə qərəzli olmuşdu. Onun tənqidi sadəcə bir müəllif – şair İbrahim Tahir Musayev və bir mətbuat orqanı – Bakıdakı fars konsulluğunun maddi dəstəyi ilə çap olunan, iranpərəst mövqeli “Həqayiq” məcmuəsi ilə məhdudlaşmışdı. Bu da ilk yazısında böyük vədlər verən, zəngin biliyini, çoxillik ədəbi təcrübəsini sevdiyi Qafqaz müsəlmanları ilə bölüşməyə boyun olan türk qəzetçisinin milli ədəbi mühitə yetərincə nüfuz edə bilmədiyinin, Azərbaycan ədəbiyyatının ruhu və problemləri ilə yaşamağı bacarmadığının göstəricisidir.

İbrahim Tahirlə “mübarizəyə” gəldikdə isə hətta Əli bəyin yuxarıda istinad etdiyimiz havadarlığına baxmayaraq bu ədəbi qarşıdurmada Əli Kamalın haqsız və sənət adamına yaraşmayan davranışı ilk baxışdan diqqəti çəkirdi. Həmin fikir toqquşmasında sərgilədiyi mövqe istər-istəməz Əhməd Kamalı Mirzə Cəlilin məşhur “Anamın kitabı” pyesindəki Səməd Vahidlə müqayisə etməyə əsas yaradır.

Eyni ilə Səməd Vahid kimi o da İstanbul türkcəsində danışmayanların fikir və mülahizələrini süngü ilə qarşılayırdı. Onları İran qarşısında əyilməkdə suçlayırdı. Şair İbrahim Tahirlə “Füyuzat” səhifələrində sözün həqiqi mənasında palazqulaq yazılara yer açan münaqişə də bu zəmində yaranmışdı.

İbrahim Tahir Musayev (1869-1943) Qarabağ ədəbi mühitinin yetirdiyi istedadlı şair, tərcüməçi, maarifçi ziyalı idi. Təhsilini doğma şəhəri Şuşada almışdı. Köhnə üsullu məktəbdə ərəb, fars dillərinə yiyələnməklə bir sırada dövrün yenilikçi meyllərindən də kənarda qalmamışdı. XX əsrin əvvəllərindən etibarən müxtəlif imzalarla “Şərqi-rus”, “İrşad”, “Molla Nəsrəddin”, “Dəbistan” “Səda” kimi qəzet və jurnallarda, sovet dövründə isə “Yeni kənd”, “Yeni yol” və b. qəzetlərdə ardıcıl çıxış edirdi. Onu dövrünün Cəlil Məmmədquluzadə, Əhməd bəy Ağayev kimi görkəmli nümayəndələri ilə sıx dostluq əlaqələri bağlayırdı. Vətənində “Şahnamə”nin mahir tərcüməçisi kimi şöhrət qazanmışdı.

Milli mətbuata ictimai inkişafın hərəkətverici qüvvəsi kimi baxan İbrahim Tahir “Füyuzat”ın nəşrə başlamasını böyük sevinc hissi ilə qarşılamışdı. 26 noyabr 1906-cı il tarixli 3-cü sayda dərc edilmiş “Təbrik və izhari-təşəkkür” adlı şeirində o, “Gülzari-vətəndə açılıb bir güli-irfan, Ənbər saçıyor millətə göftari-Füyuzat” misraları ilə yeni məcmuəni alqışlayaraq belə nəşrə böyük ehtiyac duyulduğunu və onun ciddi maarifçilik vəzifəsi daşıyacağını müjdə verirdi:

Çoxdan var idim talibi-didari Füyuzat,

Nagah bürüdü qəlbimi ənvari-Füyuzat,

Təqdirə səzavar olacaq mündəricatı,

Bifeyz olamaz vaqifi-əsrari Füyuzat.

Ardıcıl çap olunduğu “İrşad”, “Tazə həyat” qəzetləri ilə yanaşı “Füyuzat” səhifələrində də İbrahim Tahir həmvətənlərini inkişaf və tərəqqiyə çağıran, maarifin əhəmiyyətindən, insan azadlığından, ölkənin qanunlarla idarə olunmasının vacibliyindən söz açan şeirlərlə çıxış edirdi. Bu şeirlər ilk növbədə müəllifin Vətən təəssübündən, ölkəsini və vətəndaşlarını hür görmək istəyindən xəbər verirdi. Məsələn, aşağıdakı misralarda olduğu kimi:

Tərəqqidən qalır bibəhrə qanun

olmayan kişvər,

Düşər izzü şərafətdən cəhlü

qəflətlə dolan kişvər,

Tənəzzül kəsb edər nik ilə

bəd yeksan olan kişvər,

Müsavat olsa vallahi olar

mədhi-aman kişvər,

Fərəh əta edər qanda olsa

əmniyyət insana!

Şeiriyyət, poetik texnika baxımından onun yaradıcılığına müəyyən iradlar tutmaq mümkündür. Bu da tamamilə təbiidir. Anlaşılmayan Əhməd Kamalın Bakıda bütün tənqidçilik fəaliyyətini İbrahim Tahirə həsr etməsidir. Əsl ədəbiyyat və böyük sənət barəsində danışacağını vəd edən tənqidçi nə üçün özünü sadəcə bir nəfərin yaradıcılığı ilə məhdudlaşdırır? Aydın məsələdir ki, həmin dövrdə İbrahim Tahir Azərbaycan ədəbiyyatının yeganə təmsilçisi deyildi. Tənqidi fikir söyləmək, təhlil və müqayisələr aparmaq üçün kifayət qədər zəngin ədəbi material vardı. Amma Əhməd Kamal qərəzliliyə varacaq bir ardıcıllıqla məcmuənin 19-cu sayından son sayına qədər milli poeziyamızın bilicilərindən Mir Möhsün Nəvvabın məşhur “Təzkireyi-Nəvvab” əsərində “xoş əhvallı, düz əxlaqlı bir gənc” və “xoş məzmunlu qəzəllər müəllifi” kimi səciyyələndirdiyi İbrahim Tahiri qaralamaqda davam etmişdi. Fikrimcə, bu təkcə türk müəllifə deyil, bütünlükdə məcmuəyə də başucalığı gətirməmiş, onun tərəfsizliyini və ədəbi zövqünü şübhə altında qoymuşdu.

Beləliklə, məqalələrindən birində “Sən bəni, bən səni öyməkdən isə ey şair, Yazalım şeir bizi alimi-tənqid öysün” prinsipini hər şeydən uca tutduğunu bəyan edən Əhməd Kamal “Tahir Musayev” adlı yazısı ilə (bu yazının verildiyi sayda şairin portreti də özünə yer almışdı) əslində həmin prinsipdən uzaqlaşmağın konkret nümunəsini göstərmişdi. Nədənsə, İbrahim Tahirin “İrşad” qəzetində tez-tez çap olunması “Füyuzat” tənqidçisinin xoşuna gəlməmişdi. Razılaşaq ki, məqalənin sonundakı “az və gözəl” yazmaq təklifi məqbul səslənirdi. Lakin təhlillər, xüsusən də iradlar kifayət qədər əsaslandırılmamışdı. Əhməd Kamal konkret nümunələr əsasında qələm yoldaşının yaradıcılığı barəsində fikir formalaşdırmaq əvəzinə ayrı-ayrı yerinə düşməyən ifadələr, yaxud ümumi kontekstdən çıxarılan tarixi faktlar üzərində daha geniş dayanmışdı. Nəhayət, yazının ruhu da səmimiliyi, dostluq ab-havası ilə seçilmirdi. Müəllif nə qədər büruzə verməməyə çalışsa da, müəyyən bəyənməzlik, yuxarıdan aşağı baxmaq meylini gizlətmək mümkün olmamışdı.

Əsl ədəbiyyatla bir araya sığmayan belə məqamlar tənqid hədəfinin – İbrahim Tahirin diqqətindən yayınmamışdı. O da öz növbəsində “İrşad” qəzetinin 1907-ci il iyun saylarından birində cavab haqqından istifadə etmişdi. Bakıya yeni gələn Əhməd Kamalın milli ədəbiyyata yetərincə bələd olmadığı ilə bağlı iradlarını bildirmişdi. Yazıda deyilirdi: “Füyuzat” məcmuəsinin on doqquzuncu nömrəsində bir nəfər türk şairinin şerimizi tənqid və haqqımızda bəzi ixtaratda bulunmalarını oxuduq. Təvarixdən və qaideyi-şeiriyəmizə haqqınca aşina yeni qonağımızın iradlarından məlum olur ki, onun Qafqaza müraciətindən məramı sadə şeirlər söyləyib millətimizi oyandırmaq deyil, məhz izhari-kamal və kəsbi-şöhrətdir”.

Şairin incikliyini başa düşmək mümkündür. O, hər hansı iddiadan uzaq tərzdə, bilik və imkanları daxilində Vətən ədəbiyyatına xidmət etmək istəmişdi. Buna nə dərəcədə müvəffəq olduğu ilə bağlı kimsədən tərif ummamışdı. Şəxsiyyət və yaradıcılığını nəyin bahasına olursa-olsun, gözə soxmaq istəməmişdi. Lakin tarixə, poeziyaya dərin bələdliyinə şübhə etmədiyi qonağın dəlləkliyi onun başında öyrənməsinə, təşəxxüslü tərzdə yol göstərməsinə dözə bilməmişdi.

Bəlkə də hər iki tərəfin iradlarını qarşılıqlı şəkildə bildirdiyi nöqtədə dayanmaq, mübahisəyə son qoymaq olardı. Əhməd Kamal isə belə düşünməmişdi. “...bu cürə ücubə cavaba müstəhəqq olmamaq lazım gəlir isə də bu cavab Kafkasyada bizim ilk dəfə uğradığımız bir təcavüz olduğundan bu yoldakı təcavüzlərə ilk və son dəfə olmaq üzrə bir kaç sözlə müqabilə etmək istəriz” – deyə cavab hüququndan yararlanacağını bildirmişdir. “Bir neçə söz” əvəzinə “Füyuzat”ın 21-ci sayının təxminən üçdə birini tutan “Müxtəsər bir cavab” adlı məqaləsində kifayət qədər kobud tərzdə opponentini yerində oturtmağa çalışmışdı. Bu yazı onun təkcə İbrahim Tahir şəxsiyyətinə və sözünə deyil, bütünlükdə Azərbaycan türklərinin dilinə, tarixinə, ədəbiyyatına münasibətini aydınlaşdırmaq baxımından özündə bir sıra prinsipial məqamları ehtiva etməkdədir.

Əvvəla, “Cavab”ın tonu ədəbi etikadan uzaqdır. Adi tənqidi mülahizəni “təcavüz” kimi dəyərləndirən müəllifdən belə bir etika gözləmək də sadəlövhlük olardı. “Bən gərək İstanbulda, gərəksə vətənimdən xaric bulunduğum zamanlar daima məmləkətdən məmləkətə, mətbuatdan mətbuata dəvət olunan xidmətkaranə-qələmdən biri olmaq üzrə fəxr edərəm” – deyə Bakıya əslində çarəsizlikdən doğan gəlişini bir daha xüsusi dəvətin nəticəsi və “yerli müsəlman mətbuatına” yardım kimi qələmə verən Əhməd Kamal sanki uşaqcasına acıq verirmiş kimi opponentinin belə ədəbi nüfuz və qabiliyyətdən məhrum olduğunu diqqətə çatdırırdı: “İndi sən söylə, ey Musayev! Əcəba səni də ömründə bir kərə olsun xidməti-qələmiyyəyə dəvət etmək, yaxud haqqında bir ufacıq təqdiri-mütəzəmmin olmaq üzrə – bənim o tənqidatımdakı bir-iki fəqəreyi-təşviqiyyədən maəda – bütün mətbuatda bir cümlə olsun bizə göstərə bilirmisin?” Belə mənasız bir öcəşmənin “xidmətkari-qələmə” yaraşmadığını sübut etməyə ehtiyac yoxdur.

Əhməd Kamal uzun illərin qəzetçisi olduğunu müxtəlif münasibətlərlə dönə-dönə vurğulasa da, mətbuat etikasının adi tələblərini bilməmiş, yaxud onları yerinə yetirmək istəməmişdi. Məsələn, aşağıdakı təsadüfdə olduğu kimi. Şair İbrahim Tahir “Füyuzat” redaksiyasına şeirləri ilə birlikdə fotosunun da çapını xahiş etmişdi. Jurnal səhifələrində belə məşhurlaşmasının müqabilində Şuşada məcmuəyə əlli yeni abunəçi tapacağına boyun olmuşdu. Mətbuatın hər zaman yalnız yaradıcılıq deyil, həm də kommersiya sahəsi olduğunu nəzərə alsaq, burada qeyri-adi heç bir şey yox idi. Digər tərəfdən, istər ötən əsrin əvvəllərində, istərsə də indinin özündə belə məsələlər redaksiya sirri sayılır, açılıb-ağardılmırdı.

Lakin Əhməd Kamal opponentini mümkün qədər çox aşağılamaq xatirinə redaksiya sirlərini açmağı mümkün saymışdı. Həm də bunu “Füyuzat” üslubuna yaraşmayan bir tərzdə etmişdi. Aşağıdakı sətirlərin nə jurnal redaksiyasına, nə də onun müəllifinə hörmət və şöhrət gətirmədiyi göz önündədir: “Boylə yalvarmıyormu idin? İştə idarəmiz sənin təcizatından qurtulmaq, bir də sənə bir əsəri-təşviq olmaq üzrə əksini nəşrə qərar verdi. Lakin o şərtlə ki, haqqında bir də tənqid yapalım. Bu tənqid yalnız əsərlərin haqqında deyil, rəsmin haqqında dəxi olacaq idi və yapıldı. Sən bilirsin ya, əksinin qızıl kəmərinlə birlikdə nəşr olunmasını istiyordun. Fotoqrafın da oylə idi... Şimdi Musayevmisın-nəsən, insaf ilə söylə: kəsbi-şöhrət etmək budalası mənmiyim, yoxsa sənmisin?”

Əhməd Kamalı şairə qarşı bu qədər qəzəbli, hətta müəyyən dərəcədə ədəbsiz mövqe tutmağa vadar edən nə idi? Bunun kökünü ilk növbədə dil məsələsində, dilə münasibətdə axtarmaq lazımdır. İbrahim Tahir Azərbaycan türkcəsini tam müstəqil dil sayır, Osmanlı şivəsini yamsılamağın əleyhdarı kimi çıxış edirdi. Özünün və qələm yoldaşlarının qarşısında duran ən ümdə vəzifəni oxucularının anladığı dildə xalqın və Vətənin dərdlərindən söz açmaq bilirdi. Məhz bu baxımdan da Əhməd Kamalın dillə bağlı fikirləri ilə razılaşmayaraq yuxarıda istinad etdiyim cavabında yazmışdı: “Əfəndim, biz Qafqaz şairləri isək məqsədimiz açıq bir lisan ilə milli nəzmlər deyib də əbnayi-vətənimizi təqazayi-zamanca tərəqqi və təali yoluna sövq etməkdir”. İbrahim Tahirin tutduğu yol Osmanlı türkcəsini Azərbaycanda ədəbiyyat və təhsil dilinə çevirməyi başlıca hədəfi sayan Əhməd Kamala xoş gəlməmişdi.

Ona görə də kifayət qədər mədəni şəkildə deyilmiş bu mülahizənin qarşılığında Əhməd Kamal “Füyuzat” səhifələrindən şairə təhqir sayılacaq ifadələr yağdırmağı özünə rəva görmüşdü: “Sən əbnayi-vətənin olan qafqaziyalıları o qədər aşağı bir dərrakeyi-mərifətdəmi görüyorsun ki, hətta tərəqqi və təali etmək üçün sənin haşa şeir dediyin ifrazati-dimağiyyənə möhtac olsunlar? Nəbahət və mərifətləri ilə bütün cahani-islama bu gün səlahani-müsabiqət olan Qafqazdakı müsəlman qardaşlarmı bu payeyi-əfsəldə görmək üçün sənin qədər əmayi-bəsirət tutulmuş olmalıdır!” İşin qəribə tərəfi budur ki, türk müəllifin özünün “Füyuzat”da çap olunmuş şeirləri hər hansı qeyri-adiliyi, milliyyətçi və vətənpərvər ruhu ilə seçilmirdi. Bunlar ən yaxşı halda fransız dekadans poeziyasının zəif təqlidi idi. 1905-ci ildən sonra fərqli dəyərlərə köklənən cəmiyyət “özü üçün” yazılan belə əsərlərdən heç nə qazanmırdı.

Bu həssas məqamı tutan İbrahim Tahir öz ölkəsində tam fərqli – maarifçi-didaktik ədəbiyyata ehtiyac duyulduğunu diqqətə çəkirdi. Özünün və çap olunduğu mətbuat orqanlarının mövqeyini açıqlayaraq yazırdı ki, “yeganə arzuları Qafqaz şüəralarının əfradi-millətə sadə və riqqətbəxş mənzumələrini dərc edib də bu yolda ehtimamları onlara bu vasiteyi-təşviqdir və biz qafqazlılara “Atidə bir gecə” ünvanlı şeirlər və ilaxirə biməna xəyalatlar bir səmərə verməyəcəkdir”. Adı çəkilən şeir jurnalda “yüksək poeziya” nümunəsi kimi təqdim olunmuşdu.

Əhməd Kamalın Azərbaycan dilinə və bu dildə yaranan zəngin ədəbiyyata nihilist münasibəti məlumatsızlıqdan, daha artıq dərəcədə isə ifrat panosmanizmə əsaslanan ideoloji mövqedən irəli gəlirdi. Məqalələrində də dəfələrlə vurğuladığı kimi onun nəzərində Osmanlı bütün türk dünyasının beyni, fikir mərkəzi idi. Digər türk qövmlərinin məqsəd və məramı özlərini Osmanlı türklərinə oxşatmaq, osmanlı kimi düşünmək, danışmaq, yazmaq olmalı idi. Türk qövmləri osmanlılaşmaq zəminində birləşməli idilər.

Zəngin milli mədəniyyətə malik Azərbaycan türklərinə də bu yolla getmək məsləhət görülürdü. Əhməd Kamal yekəxana bir tərzdə opponentinin başına “ağıl qoymağa” çalışaraq yazırdı: “Şimdi qaldı sənin milli dediyin lisan ilə Osmanlı lisanı arasındakı münasibət. Bunların arasında əsaslı bir fərq vardır ki, o da sənin milli dediyin lisanın qəvaid və sərf və nəhv və bəlağət və ilaxirə kibi təsərrüfatca rəbt və zəbt altına hənuz alınmamış olması və Osmanlı lisanının isə bu gün ən mütəməddin əbnayi-bəşərin təkəllüm elədikləri lisanlar dərəcəsində məzbut bir lisani-ədəbiyyat olmasındadır”. Bu sözləri yalnız Füzulidən üzü bəri Azərbaycan türkcəsində yaranan ədəbiyyata, xüsusən Vaqif poeziyasına, Mirzə Fətəli dramaturgiyasına, “Əkinçi” publisistikasına, nadir folklor incilərimizə bələd olmayan adam deyə bilərdi.

Türk qəzetçisi daha irəli gedərək Bakıda çıxan bir məcmuənin səhifələrində arasında yaşadığı xalqın dilini yerli-dibli inkar edir, bunu açıq mətnlə yazmaqdan çəkinmirdi: “... sənin lisanın pozuq bir osmanlı lisanı olub ondan fəzlə olaraq ziyadə İran ruhu ilə tərbiyələnmişdir. Sənin lisanının islah oluna-oluna vasil olacağı müntəhayi-təkamül osmanlı lisanıdır”. Yaxud: “Xülasə, demək istərəm ki, sənin ayrıca bir “milli” lisanın yoxdur. Sənin lisanın, daha başqa yerlərdəki türklərin lisanı... hamısının qibləgahi-təkamülü, yəni ən son varacağı yol osmanlı lisanıdır”.

Nümunə kimi gətirdiyim mətnlərdən də göründüyü kimi, Əhməd Kamalın Osmanlı türkcəsi kimi təqdim etdiyi dil Azərbaycan türkcəsi ilə müqayisədə kifayət qədər qəliz idi, burada yerli-yersiz ərəb və fars sözləri, ifadələri işlənirdi. Onun özünün yazılarını isə tam əsasla məcmuənin müasir oxucu üçün ən çətin anlaşılan materialları sırasına daxil etmək mümkündür. Məsələn, müəllif türk dilinin zənginliyini aşağıdakı şəkildə vəsf edirdi: “Lisani-şirini-farsinin tərkibi-lətifəsini, lisani-vəsii-ərəbinin kəlimati-mətinə və xüsusəti-iştiqaqiyyəsini intixab edib lisanlarına qarışdırmaqda və onlara bir türkiyyat ruhu verməkdə türklər böyük bir hüsni-təbiət və müvəffəqiyyət göstərmişdir”.

Özü belə dildə yazmasına baxmayaraq Əhməd Kamal azərbaycanlı həmkarını ərəb-fars ifadələrindən yersiz istifadədə günahlandırır, Azərbaycan türkcəsini istehza ilə “iranzadə” (İrandan doğulmuş – V.Q.) adlandırırdı: “Osmanlı qəzetlərinin, kitablarının hər hankı birindən bir kaç sətir, bir kaç misra al. Bir də “milli” dediyin sənin o iranzadə olan dilində yazılmış əsərlərdən bir kaç sətir, bir kaç misra al da hər iki tərəfdə bulunan ərəbi və farsi kəlmələri say. Bax, hankısı daha ziyadə məxlutdur!” Türk müəllifin Azərbaycan klassikasına nabələdliyini yuxarıda qeyd etdim. Lakin heç şübhəsiz, Əhməd Kamal 1907-ci ildə Bakıda həmin sətirləri yazdığı zaman “Molla Nəsrəddin” məcmuəsini təqib etsəydi, Əhməd Ağayevin, Üzeyir Hacıbəylinin məqalələrini oxusaydı, nə qədər böyük yanlışlığa yol verdiyini anlaya bilərdi. Amma o, özünü Azərbaycanda tam fərqli bir missiyanın daşıyıcısı kimi gördüyündən təbii ki, məhdud dairədən kənara çıxmaq istəməmişdi.

Maraqlıdır ki, Bakıda ədəbi həyatın ətalətdən ayrıldığı, mətbuatın və ictimai fikrin dirçəliş mərhələsini yaşadığı dövrdə ana dili, milli ədəbiyyat, bədii sözün siqləti kimi ciddi məsələlərdə Əhməd Kamalla münaqişəyə çıxan sadəcə bir əyalət şairi – İbrahim Tahir Musayev olmuşdu: “İştə, bəy əfəndim, mənzumələrimizi bu tezliklə tənqiddən dilxahınız bizlərə Osmanlı qaşığı ilə ərəb şorbası içirməkdir. Bizlərin isə bu şorbaya iştahamız yoxdur. Bizlərə ana dilində mənzumələr lazımdır” – deyə onun Azərbaycandakı milli ədəbi hərəkata yad mövqedə dayandığını, hətta emissar funksiyası yerinə yetirdiyini bəyan etmişdi.

Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi, Əhməd Kamalın tənqidi bir tərəfdən o qədər də əhəmiyyətli olmayan təfərrüatlar, xırdalıqlar üzərində qurulmuşdu (sözlərin düzgün yazılmaması, üslub və ifadə anlaşılmazlıqları, yanlış oxunuşlar, imla səhvləri və s.), o biri tərəfdən isə iddialı-qərəzli xarakter daşıyır, bir sıra hallarda etik normaların hüdudlarını aşırdı. Bunu İbrahim Tahirin son iradına verilən cavabdan da görmək mümkündür: “Biz Musayevi Osmanlı qaşığı ilə ərəb şorbası içməyə heç bir zaman dəvət etmədik və etməyiriz. Çünki biz Musayevin Əcəm kəfçəsi ilə (İran çömçəsi – V.Q.) nə yediyini pək əla bilənlərdənik”.

Yaxud aşağıdakı nümunələr: “Əgər səndə əmsali-lətifeyi-ruhiyyə demək olan ədəbiyyatı anlaya biləcək azacıq bir nəsibeyi-ədəbiyyə olsaydı...”, “Bən səndə təhqirə dəyə biləcək bir mövcudiyyət və mahiyyət görməm ki, hətta səni təhqir edəyim” və s. Əli bəy Hüseynzadə kimi yüksək mədəniyyət sahibi olan fikir və qələm adamının baş redaktorluğu ilə çıxan məcmuədə bu cür etikadan kənar ifadə tərzinin yer alması ən azı təəccüb doğurur...

MƏTBUATDAN MƏKTƏBƏ, ORADAN DA HƏBSXANAYA

“Füyuzat” nəşrini dayandırdıqdan sonra Əhməd Kamal Bakını tərk etmədi. İkinci peşəsi – müəllimliklə məşğul olmağa başladı. Mətbuatda geniş təbliğatını apardığı İstanbul türkcəsini Azərbaycanda ortaq ədəbi dilə çevirmək ideyasının tətbiqi üçün burada daha geniş fəaliyyət meydanı tapdı. O, tədris sahəsindəki nisbi sərbəstlikdən və zəruri vəsaitlərin olmamasından yararlanıb dərsləri Osmanlı türkcəsində aparırdı. Bunun üçün də 1908-ci il fevralın 1-də anasına məktubda “İstanbulda, məkatibi-edadiyyeyi-şahanade oxunan bir həndəsə, bir kimya, bir kosmoqrafiya kitabının” təcili olaraq ünvanına göndərilməsini xahiş edirdi.

“Məni Bakıya şiməndiförlə (qatarla – V.Q.) iyirmi dəqiqəlik məsafəsi bulunan Balaxanıdakı məktəbin başına keçirdilər. Bakıdakı münəvvər kitabçıları İstanbula sövq etdim və bütün tədrisatı İstanbul kitablarından yapmağa başladım. Bu, digər məktəblərə də örnək oldu. Bundan sonra İstanbul kitabçıları ilə Bakı kitabçıları arasında qüvvətli bir təmas başladı. Və az zaman içində bütün Kafkasiya İstanbul əvraqi-mətbəəsiylə doldu” – deyə yarımçıq xatirələrində Bakıda türkcə kitabların və türk ruhunun yayılmasındakı rolunu xüsusi vurğulayırdı.

Hər halda yazdıqlarına inansaq Əhməd Kamalın Balaxanıdakı müəllimliyi qəzetçilik fəaliyyəti ilə müqayisədə daha uğurlu olmuşdu. Bir müddət sonra Hacı Zeynalabdin Tağıyevin yardımı ilə İstanbuldan Mehmet Cövdət, Baha Səid və Darüşşəfəq məzunu Beşikdaşlı Kiçik Fuad kimi müəllimlər Bakıya gəlmişdilər. Onların fəal iştirakı ilə yerli azərbaycanlılar arasında qısa müddətdə müəllimlər hazırlamaq üçün pedaqoji kurslar təşkil edilmişdi. Kursların mövcudluğu və buradan məzun olanların fəaliyyəti çar üsul-idarəsinin kosmopolit şəhərə çevirməyə çalışdığı Bakı türklük duyğusunun getdikcə daha sürətlə yayılmasına təkan vermişdi.

Balaxanı məktəbindəki fəaliyyətinin ilk dövrünə yekun vuran Əhməd Kamal yazırdı ki, onun səyi nəticəsində gənclər, xüsusən də uşaqlar Osmanlı türkcəsi ilə danışmağa başlamış, hətta yaşlılar da bu prosesdən kənarda qalmamışdılar. Təliq xətti öz yerini riqəyə vermişdi. Şiəlik və sünnilik ucbatından biri-birinə əl uzatmayan insanların övladları bir yerdə oxumağa razı olmuşdular.

Məlumdur ki, Balaxanı məktəbinin müəllimləri arasında böyük Mirzə Ələkbər Sabir də vardı. 1910-1911-ci illərdə Əhməd Kamalın müdir olduğu bu məktəbdə ana dili və şəriət dərslərini aparırdı. Artıq həmin dövrdə “Hophopnamə” müəllifi və həqiqi xalq şairi kimi böyük şöhrət qazanmışdı. 1920-ci illərdən sonra bu şöhrət az qala kulta çevrilmişdi. Lakin nədənsə Əhməd Kamal nə Bakı mətbuatında çap etdirdiyi məqalələrdə, nə də həyatının sonuna yaxın qələmə aldığı xatirələrdə Sabir haqda bir kəlmə də yazmamışdı...

1908-ci ilin iyulunda İstanbulda “gənc türklər” inqilabı qələbə çaldı. Sultan II Əbdülhəmidin bir qərinəlik mütləq hakimiyyətinə son qoyuldu. Ölkədə 1876-cı il Konstitusiyası yenidən qüvvəyə mindi, parlament təsis olundu. Əhməd Kamalın əqidə dostları iqtidara gəldilər. Müxtəlif ölkələrdə siyasi mühacirətdə yaşayan “gənc türklərin” əksəriyyəti vətənə qayıtdı. Xatirələrində “1323-1324 (miladi tarixlə 1907-1908-ci tədris ili – V.Q.) sənəsi tədrisatını ikmalə bir-iki ay qalmış Türkiyədə məşrutiyyət elan edildi və hamımız sənələrdən bəri mütəəsiri olduğumuz vətənə döndük” – yazsa da, qayıdanların arasında Əhməd Kamal yox idi. Nəinki geri dönməmişdi, hətta yay tətilini Azərbaycanda keçirmişdi. İyulun sonlarında anasına göndərdiyi məktubda yazırdı: “Şimdilik yaz olduğundan üç ay tətilimiz vardır. Bu üç ay Kafkasiyanın ötəsinə bərisinə səyahətlə ümrari-vəqt və təbdili-hava ediyorum. İştə bunu da sizə Zəyəm denilən bir səfiyədən yazdım”.

Türk tədqiqatçısı M.Kayahan Özgül də onun məşrutiyyət elanından dərhal sonra Türkiyəyə qayıtmamasını Bakıdakı müəllimlik fəaliyyəti ilə əlaqələndirir: “Çünki Kafkasiyada idarə etdiyi məktəbdən ilk məzuniyyət bir sənə sonra olacaqdı. Bu müvəffəqiyyəti görmədən əvdət etməyə könlü razı olmadı”.

Fikrimcə, tək səbəb bu deyildi. Sadəcə, “gənc türklər” zəfər çalandan və İstanbulda vəzifə bölgüsü başlayandan sonra hərəkatın bir çox sıra nəfərləri kimi Əhməd Kamalı da yada salan olmamışdı. O da “qurdlar süfrəsindən pay qapmağı bacarmayanlar” (M.Kayahan Özgül) arasına düşmüşdü. Bu baxımdan Bakıda qalması seçimdən daha çox məcburiyyət üzündən atılan addım sayılmalıdır.

(Ardı var)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2013.- 3 avqust.- S. 14-15.