Toğrul Nərimanbəyov sənətinə Şərqdən və Qərbdən baxış, yaxud xalq rəssamı ilə son müsahibə

Zaman-zaman ətrafında əfsanə və mif dolaşan keçmiş sovetlər birliyİnin və Azərbaycan Respublikasının Xalq rəssamı, Dövlət mükafatları laureatı Toğrul Nərimanbəyov böyük sənətə ötən əsrin 50-ci illərində gəlib. O vaxt incəsənət özünün inkişaf dövrünü yaşayırdı. Yeni yarıdıcılıq cərəyanları, təzə axtarış meyilləri yaranmışdı. Rəssamların bəziləri realizm üslubunda, bəziləri sərt və poetik-romantik yöndə, bəziləri isə modernist-abstrakt və digər yönlərdə yaradıcılıq axtarışları aparırdılar. Toğrulun yaradıcılığında Şərqlə Qərb sənətinin sintezi üstünlük təşkil edirdi. Onun əsərlərində Şərq miniatür sənətinə məxsus gözəl dekorativlik, Qərb incəsənətinə xas intellektuallıqla harmonik vəhdət təşkil edir, bu əsərlərin hərəkətverici qüvvəsinə çevrilirdi.

Gözləmək olardı ki, hamı Toğrulun yeni görünüşdə olan, amma nahamar görünən bu əsərlərini ilk baxışdaca sevib dəyərləndirəcək və onları zamanın fövqündə duran nadir sənət nümunələri hesab edəcək. Lakin tamamilə əksinə oldu, çoxları bunu əllaməçilik, mücərrəd sənət cərəyanının təsirinin təzahürü kimi qiymətləndirdi. Hətta bəziləri dodaq büzüb Toğrulu qınadı, “milli zəmindən uzaqlaşmış”, “cızığından çıxmış rəssam” adlandırdı. Amma Toğrul bunların heç birinə məhəl qoymadı, ürəyinin hökmü ilə özü istəyən kimi işlədi. Nəticə də uğurlu oldu. Rəssamın milliliklə bəşəriliyin harmoniyasında yaratdığı digər unikal əsərlər bir növ Şərqlə Qərb arasında ilk mənəvi – mədəni körpüyə çevrildi. Onun əsərləri dünyanın məşhur muzeylərinə, tanınmış rəsm kolleksiyaçılarının özəl qalereyalarına düşdü. Bundan sonra Toğrul Nərimanbəyovun imzası “Dünyanın dahi rəssamları” incəsənət-məlumat ensiklopediyasında dünyanın dahi rəssamları ilə bir sırada yazıldı.

Toğrul Nərimanbəyov XX əsrin 80-ci illərinin axırlarında Bakıdan Moskvaya, Moskvadan Amerikaya, oradan Lüksenburqa, Lüksenburqdan isə Parisə köçdü. Uzun illər idi ki, Parisdə yaşayıb yaradırdı. Lakin tale elə gətirdi ki, 2013-cü il iyunun 2-də o ürək xəstəliyindən Parisin Jorj Pompedu klinikasında dünyasını dəyişdi. Məlum səbəblər üzündən bu dahi rəssamın dəfni düz bir ay, bir gün ləngidi. Düz bir ay, bir gündən sonra, daha dəqiq desək, 2013-cü il iyulun 3-də narahat ruhu uzun müddət Paris üzərində cövlan edən Toğrul Nərimanbəyovun cənazəsi nəhayət ki, Passi adlanan məzarlıqda torpağa tapşırıldı.

Bu müsahibə mənim Toğrul Nərimanbəyovla ölümündən xeyli əvvəl apardığım son söhbətlərin bəhrəsidir. Güman edirəm ki, oxucular üçün maraqlı olacaq.

– Həyatda elə məsələlər var ki, hansı səbəbdənsə onu danışmaq, açıqlamaq olmur. Buna misal kimi sizin həyatınızı, ailə şəraitinizi örnək göstərə bilərik. Yadımdadır, sovetlər dönəmində sizin ailənizin 30-cu illərin axırlarında repressiya olunması faktını xatırlamaq, gündəmə gətirmək qeyri-mümkün idi. Bu barədə yazmağa özünüz icazə vermirdiniz. Bəs indi necə, bu mövzuya toxuna bilərikmi?

– Əlbəttə, toxuna bilərik. Amma hamıya aydın və anlaşıqlı olmaq üçün söhbətə bir qədər uzaqdan başlayacağam. Öncə onu demək istəyirəm ki, bizim ailəmiz bəy şəcərəsindən olub. Şuşa bölgəsində hektarlarla torpaqlarımız, saraylarımız mövcud imiş. Qohum-əqrəbalarımız yüksək təhsil almış, el arasında sayılıb-seçilən tanınmış ziyalılar olublar. Atam da yaxşı təhsil görmüşdü. O, gimnaziyanı bitirdikdən sonra, 20-ci illərdə, Azərbaycan hökuməti tərəfindən Fransaya ali məktəbdə təhsil almağa göndərilmişdi. O, Fransanın Tuluza şəhərində oxuyub mühəndis-elektrik ixtisasına yiyələnmişdir. Elə gələcək anam İrma ilə də orada tanış olub evlənmişdilər.

Anam Fransanın cənubundan, daha dəqiq desək, məşhur Qasqondan idi. Bu ərazi İspaniya sərhədində yerləşən Biatris, Po, Priney dağları həndəvərindədir. Mən sonralar Parisdə yaşamağa başlayan dövrlərdə həmin yerlərə səfər etmişəm. Həm təbiəti, həm də insanları çox gözəldir. Qasqon İspaniya sərhədində yerləşdiyi üçün bu yerlərin adamları fransızlardan seçilirlər. Onlar çox nikbin və gülərüzdülər.

Məqam düşmüşkən onu deyim ki, mənim böyük qardaşım, Azərbaycanın Xalq rəssamı Vidadi Kayendə dünyaya gəlib. Anam həmişə deyirdi: sizin atanız torpaqcanlı adam idi.Yaxşı yaşamamıza baxmayaraq, həmişə Azərbaycana gəlməyə can atırdı. Ona elə gəlirdi ki, atasının yanında olmalıdır. Yaşlı vaxtlarında ata-anasına kömək etməlidir. Elə buna görə də, günlərin bir günü atam-anamı və qardaşım Vidadini götürüb Parisdən gəmi ilə Rusiyaya yollanırlar. Həmin dövrlər Rusiyada çox qarışıqlıq idi. Orada inqilab olmuşdu. Ona görə gəmi İstanbula istiqamət götürür. Gəmi İstanbula çatanda, onlar Odessadan gələn, rus mühacirlərini Qərbə aparan başqa bir gəmi ilə qarşılaşırlar. Həmin gəmidə bir knyaz mənim atamı tanıyır və deyir ki, Fərman, gəl mənə qulaq as, oralara getmə, otur bizim gəmiyə, yenidən Fransaya qayıt. Qayıtmasan başına bəlalar gələcək. Atam knyazın dediklərinə məhəl qoymur, öz doğmalarının görüşünə tələsir. Bakıya çatanda heyrətindən donub qalır. Ona görə ki, bir vaxtlar Bakının general-qubernatoru olmuş babası Əmirbəy Nərimanbəyov ev dustağı edilmiş, bəzi doğmaları isə sürgünə göndərilmişdi.

Bax, belə bir ab-havada atamla babam görüşüblər. Bundan bir qədər sonra, daha dəqiq desək, 1930-cu ilin 7 avqustunda mən dünyaya gəlmişəm. Ata və anamın dediyinə görə, babam Əmirbəy məni görüb öpüb, qısa müddətdən sonra dünyasını dəyişib. Sonra atam Bakıda əmək fəaliyyətinə başlayıb. O, məsul işçi kimi Dövlət Layihə İdarəsində çalışıb. Atamın layihələri əsasında xeyli elektrik stansiyaları tikilib. O vaxt dövr çox mürəkkəb olub. Kənar ölkələrdə təhsil alıb gələnləri heç nədən şərləyiblər, haqlarında “danoslar” yazıblar. Bu “danosları” əllərində əsas tutaraq adamları heç nəyə görə həbs eləyiblər, uzunmüddətli həbs cəzası kəsiblər və Sibirə göndəriblər. Atamı da bu yolla həbs ediblər. Ona beş illik müddətə Sibirə, Marinski vilayətinə sürgünə göndəriblər. Mən anamla birlikdə qalmışam. Amma bir qədər sonra anamı da həbs etdilər. Onu Keşlə həbs düşərgəsinə apardılar.

O vaxt mənim 5-6 yaşım vardı. Gördüklərimi indi də xatırlayıram. Yadımdadır, anamı Keşlə həbs düşərgəsinə aparanda hay-küy salıb məni də özü ilə götürdü. Həbs düşərgəsində çox çalışdılar ki, məni o yerdən uzaqlaşdırsınlar. Amma mümkün olmadı. Çünki anam xarici ölkə vətəndaşı idi. Həbs düşərgəsində mənim yeddi yaşım oldu. Məktəbə getməli idim. Bu isə həbs düşərgəsində mümkün deyildi. Anam xarici ölkə vətəndaşı kimi hay-küy salıb mənim məktəbə getmək məsələmi ortaya qoydu. Anamın təkidi ilə həbs düşərgəsinin rəisi məni 132 saylı orta məktəbin birinci sinfinə qoydu. Beləliklə, mən oxumağa başladım.

Məni hər gün düşərgənin rəisi “Sudabeker” maşını ilə özü aparıb gətirirdi. Bax beləcə, bir neçə il həbsdə ola-ola məktəbdə təhsil aldım. Sonra iş elə gətirdi ki, anamı yatabla əvvəlcə Kustanaya, sonra isə Qaraqandaya apardılar. Müharibə qurtarandan sonra isə, anama yalnız Səmərqənddə yaşamağa izacə verildi. Çünki onda Bakı bağlı – yəni qapalı şəhər idi.

Bu yerdə bir faktı xatırlamaq yerinə düşərdi. Anam Qaraqandaya sürgün edildikdən sonra bir müddət təhsilimi davam etdirə bilmədim. Xeyli sonra qohum-əqrəbanın köməyi ilə 7-ci sinfi bitirib rəssamlıq məktəbinə daxil oddum. Texnikumda oxuduğum dövrlərdə artıq anam Səmərqəndə köçürülmüşdü. Günlərin bir günü anamı görmək üçün Səmərqəndə getdim. Mən Səmərqənddə, qədim Teymurləng mədəniyyətinə məxsus memarlıq abidələrini görüb heyrətləndim. Bu əvəzsiz abidələri gördüyüm üçün Tanrıya çox minnətdaram.

– Adətən, sənətə gələnlər müxtəlif dönəmlərdə hansı sənətkarı özünə örnək seçir, və yaxud hansısa cərəyanlara meyilli olur. Yəqin siz də belə olmusunuz?

– Mənim həmişə fransız romantizmdən xoşum gəlib. O zaman, yəni başlanğıcda hələ rəssamlıq texnikumunda və ali rəssamlıq məktəbində oxuyanda Ejen Delakria, sonra Kyustav Kurbe mənim ən sevimli rəssamlarım olublar. Mən sezanizmlə də çox maraqlanırdım. Ona görə də sezanizmi öyrənməyə başladım. O vaxtlar Avropa rəssamları da sezanizm məktəbindən bəhrələnirdilər. Bu da dünya rəngkarlıq mədəniyyətinin inkişafına çox böyük təkan verdi. Buna səbəb dünya rəssamlarının yeni sənətin yeni üsulları ilə silahlanmaları oldu.

Düzdür, sezanizm mənim yaradıcılığımda da önəmli rol oynayıb. Amma mənim inkişafımda Azərbaycanın milli incəsənətinin, Şərq mədəniyyətinin öyrənilməsi daha böyük rol oynayıb. Mən Təbriz miniatür sənətini, Çin və Yapon incəsənətini çox xoşlayıram. Sözsüz ki, bütün bunları Azərbaycan incəsənəti sayəsində dərk eləmişəm. Bunu öncə dediyim kimi, hələ ilk dəfə Səmərqənddə yaşayarkən Teymurləng dövrünün mədəniyyət abidələrini görəndə anlamışam.

Səmərqənddə yaşayanda və Teymurləng dövrünün mədəniyyət abidələrini görəndə bu şedevrlərin yaranmasında Azərbaycan memarlarının və rəssamlarının da iştirak etdyinin şahidi oldum. Hiss elədim ki, buradakı unikal mozaikaların müəllifləri Naxçıvandan, Gəncədən və Təbrizdən olan istedadlı Azərbaycan rəssamlarıdır. Onların orada öz imzaları olan koloritli işləri ilə də görüşdüm. Əlbəttə, bu çox qiymətli və qürur doğuran bir işdir.

Bütün bunları xatırlamaqda, yada salmaqda məqsədim həqiqəti söyləməkdir. O həqiqət budur ki, yaradıcılığının ilkin çağlarında kimləri isə özlərinə kumir seçsə, və yaxud müxtəlif cərəyanlardan keçsə də sənətkar nəhayətdə öz kökünə qayıtmalıdır. Çünki sənətkar milli və bəşəri olanda güclü, yenilməz olur.

– Siz yaradıcılığa çox çətin bir dövrdə – köhnəni inkar və rədd etmə məqamında, yeni cərəyanların tüğyan etdiyi zamanda gəlmisiniz. Çox təbii ki, zamanın bu təzadlı dövründən yaxşı bir rəssam kimi sağ-salamat çıxmaq sizə elə də asan başa gəlməyib?

– Mənim sənətə gəldiyim illər qeyd etdiyiniz kimi çox qarmaqarışıq və təzadlı illər idi. Onda elə bir dövr idi ki, incəsənətdə sosialist realizm kimi bir istiqamət üstünlük təşkil edirdi. Həm də rəssamların qarşısına “səyyar sərgicilər” kimi siyasi bir məsələni həyata keçirmək vəzifəsi qoyulurdu. Bilirsiniz, bu nə deməkdir?! Bu istedadlı adamların yaradıcılıq müstəqilliyini məhdudlaşdırmaq, yalnız sosialist-realizm üslubunda trafaret rəsm nümunələri yaratmaq siyasəti idi.

Bizim isə, o vaxtlar daim yenilik, tərəqqi axtaran bütün gənclər kimi əsas diqqətimiz fransız avanqard incəsənətinin öyrənilməsinə istiqamətlənmişdi. Biz Pol Sezan, Van Qoqla maraqlanırdıq. Pol Sezan, Van Qoq, Klod Mane, bir sözlə, bütün impressionistlər, ekspressionistlər gənc rəssamların kumirləri idi.

Rus avanqard incəsənətində də diqqəti çəkən proseslər gedirdi. Bu işdə “Kərpiç-valet” rəssamlıq cərəyanı xüsusi rol oynayırdı. Bu cərəyan Moskvada yaranmışdı, amma Sankt-Peterburqda da sürətlə inkişaf edirdi və orada onun ətrafında çox istedadlı rəngkarlar toplaşmışdı. Maşkov, Konçalovski, Lintulov və onlarla başqaları bu cərəyanın aparıcı üzvləri idi. Onlar çox güclü mövqeyə malik idilər. Demək olar, fransız avanqardı ilə eyni səviyyədə dururdular. Fikir vermişəm, onların yaradıcılıq nümunələri indinin özündə həm Rusiyada, həm də bütün dünyada çox yüksək qiymətləndirilir.

İmkan tapıb mənə yaxın olan bu cərəyanın yaradıcılıq nümunələrini öyrəndim. Bu mənə, mənim yaradıcılığıma olduqca böyük təsir göstərdi. Amma mən yolumdan sapmadım. Bu cərəyanların üstün cəhətlərindən yaradıcılıqla istifadə edib bir rəssam kimi milli zəmin üzərində formalaşdım.

– Yəqin ki, fikir vermisiniz, bu gün bir çox rəssam Avropa sənətçilərini təqlid edir. Bəziləri isə abstrakt əsərlər yaratmağa üstünlük verirlər. Dünya rəssamlığına həm Şərqdən, həm də Qərbdən baxan bir təcrübəli rəngkar kimi bunu necə qiymətləndirirsiniz?

– Bu mövcud dünyamızı gəzdikcə, müxtəlif xalqların mədəniyyəti, incəsənəti ilə yaxından tanış olduqca, onların necə rəngarəng, təzə, maraqlı olduğunun canlı şahidinə çevrilirsən. Bəli, dünya xalqlarının mədəniyyəti özünəməxsusluğu ilə gözəldir! Mən həmişə belə düşünmüşəm və indi də belə fikirləşirəm ki, hər bir rəssam öz xalqına məxsus mədəniyyətin gözəlliyini açmalı, onun dərinliyinə getməlidir. Başqa xalqların mədəniyyətlərini təqlid edib onun içində əriyib yox olmamalıdır. Yalnız belə olduğu təqdirdə – yəni sən öz milli sənətinlə, milli dəst-xəttinlə dünya mədəniyyətinə unikal töhfələr verə bilərsən.

Əlbəttə bunun üçün bir ömür çox azlıq edər. Amma Tanrı tərəfindən verilmiş bir ömür çərçivəsində sən bunu edə bilsən bu çox qiymətli olacaq. Sənin yaratdığın bu incəsənət sənin xalqının həyatında, yaradıcılığında hansısa səhifəni dolduracaq. Bu çox gərəkli və qiymətlidir.

– Bu gün dünya sənətşünasları da, rəssamları da, heykəltəraşları da həyəcan təbili çalıb sənətdə deqradasiya, tənəzzül proseslərinin getdiyini söyləyirlər. Və bu səbəbdən də yeni Leonardo da Vinçilərin, Rafaellərin, Tisianların, Penuarların, Van Qoqların, Rembrantların, Sezanların, Modilyanilərin bir daha yetişməyəcəyini şübhə altına alırlar.Sizcə həmkarlarınızın söylədikləri həqiqətdirmi?

–Bəli, dünya incəsənətində deqradasiya və tənəzzül getməkdədir. Bilmirəm, fikir vermisinizmi, artıq rəngkarlıq özünün dəyərini, spesifikliyini itirir. Xüsusilə bir vaxtlar ispan, italyan xalqlarının nail olduğu keyfiyyət itkisi artıq bir ənənəyə çevrilib.

Tarixi mənbələrdən yaxşı bilirik ki, ayrı-ayrı dönəmlərdə Fransanın təsviri sənət sahəsində böyük uğurları olub və bütün dünya onlardan nümunə götürüb. Amma dünya incəsənət tarixinə avanqardçı kimi düşən fransız sənətçilərinin bir bağışlanmaz nöqsanları olub. Onlar öz kəşflərini, yeniliklərini inkişaf etdirməyib, başqa yeniliklər ardınca qaçıblar. Amma onların kəşflərini başqa xalqlar götürüb inkişaf etdiriblər. Çünki yeni axtarışlar ardınca gedən fransızlar bunu yerbəyer etməyə vaxt tapa bilməyiblər. Başqa xalqlar, məsələn, italyanlar, almanlar o saat onu mənimsəyib özününküləşdiriblər.

Mən Fransada yaşadığım ilk gündən açıq-aydın hiss etmişəm və görürəm ki, bir vaxtlar onlarda olmuş böyük sənət və sənətkarlar artıq yoxdur. Baxmayaraq ki, dəb sahəsində, poliqrafiyada, memarlıqda müəyyən görkəmli, aparıcı sənətkarları var, amma nədənsə onlar rəngkarlıqda bu ənənələri itiriblər. Əgər unutmamısınızsa, bir zamanlar bu ənənələr onlarda ən yüksək ən ali səviyyədə idi.

Artıq tam aydınlığı ilə görürəm ki, rəngkarlıq sənəti televiziyaya keçib. Televiziya rəssamları effekt yaratmaq üçün şüşə borucuqlara, daha nələrəsə, nə isə etmək barədə düşünürlər. Amma bu artıq rəngkarlıq deyil. Başa düşürsünüz, bu rəngkarlıq deyil! O heç bir estetik zövq mənbəyinə çevrilə bilməz.

Yeri gəlmişkən bir faktı xatırladım. Artıq İtaliya rəssamları Venesiyada rəngkarlıqdan çox binami deyilən bir şeylə məşğuldurlar. Bizimkilər də Azərbaycanda bu yöndə iş görməyə cəhd edirlər. Təbii ki, bu böyük pullar tələb eləyir. Həmin səbəbdən də gənclərimiz bununla məşğul olmurlar. Nə onu inkişaf etdirir, nə də öyrənirlər. Bəzilərinə elə gəlir ki, böyük pullar tələb edən bu iş üçün lazımi mühit yoxdur. Amma əslində belə deyil. Bizim xalq daha çox ənənələr üzərində tərbiyə olunub və azərbaycanlılar elə-belə havadan heç nə eləyə bilmirlər. Onlar xoşlayırlar ki, işin qiyməti olsun.

Fikir vermişəm, bizim gənclərimiz tamam özlərini itiriblər.Onlar kor-koranə olaraq Avropanın dalınca qaçır, elə düşünürlər ki, onları yamsılamaqla böyük iqtisadi kommersiya qazana biləcəklər. Amma anlamırlar ki, bu, avropalıların hansısa rəssamlar üçün süni surətdə yaratdıqları kommersiyadır. Ona görə də hamı aldanır, elə bilir ki, bu satılırsa, deməli yaxşıdır, satılmırsa, deməli pisdir. Başa düşürsünüz, hər şey gedib kommersiya banklarına dirənir. Bu isə incəsənətin romantikasını, yenilik, müasirlik axtarışının romantikasını çətinləşdirib ölümcül hala salır.

Yenə təkrarlayıram: bu, aldadıcıdır. Bu, gəncləri əsl yaradıcılıq və yenilik axtarışına maraqdan, həvəsdən məhrum eləyir. Dünya incəsənət tarixini diqqətlə nəzərdən keçirəndə baxıb görürsən ki, Yer kürəsində ən istedadlı xalq italiyanlardır. İtalyanlar həm musiqidə, həm rəngkarlıqda, ümumiyyətlə bütün sahələrdə böyük möcüzələr yaradıblar. Bu günkü gün onlar da musiqi, rəssamlıq sahəsində böhran keçirirlər. Düzdür, fiqurativ rəngkarlıqda bir neçə rəssamları var. Onlar xoşa gəlirlər və onları sevib öyrənirlər. Amma dünyaya çoxlu dahilər bəxş etmiş İtaliya üçün bu çox azdır.

Bəli, indi incəsənət bütün dünyada böhran keçirir. Hələ bu sahədə qeyri-adi uğurlar yoxdur. Fikrimcə, incəsənətin kommersiya tərəfi onun inkişafına olduqca mənfi təsir göstərir. Mənə elə gəlir ki, incəsənətin inkişafı Şərq mədəniyyətinin dərk edilməsi, açılması yolu ilə gedəcək. Şərq mədəniyyəti İran və Azərbaycanın bütün qədim miniatürlərinin açılması, eləcə də Çin, Yapon incəsənətinin dərindən öyrənilməsi dünya incəsənətinin inkişafına və çiçəklənməsinə təkan verəcək.

– Sizin çox sevdiyiniz rəssam Van Qoq öz günəbaxanları, siz isə öz narlarınızla məşhursunuz. Bu sizin yaradıcılığınızın rəmzidir, yoxsa onun arxasında hansısa sirlər, müəmmalar gizlənir?

– Mənim yaradıcılığımda nar yalnız rəmz deyil. O həm də yaradıcılığımın prinsipi, gücüdür. Mən bir rəssam kimi narla tamaşaçıya rəng, forma, enerji, hərəkətin ekspressiyası, təsiri ilə dopinq, güc vermək istəyirəm. Nar bütün bunları həm çalar, həm həcm, həm də məzmun etibarı ilə özündə daşıyır. Mən nar rəsmi çəkəndə istəyirəm ki, tamaşaçı ondan bir növ nar şirəsi içdiyi kimi həzz alsın. Bu onun üçün həyat çeşməsi olsun.

İndi gördünüzmü, mən bu meyvəni nəyə görə sevib, rəsm edirəm?

– Cavan vaxtlarınızda vokala böyük həvəsiniz vardı. İşləyə-işləyə zümzümə etməyi çox xoşlardınız. Ömrünüzün ahıl çağlarında mötəbər səhnələrdə göründünüz. Bir neçə dəfə opera səhnəmizdə, sonra İtaliya və digər ölkə səhnələrində maraqlı, diqqətiçəkən çıxışlarınız oldu.

Sizin bu çıxışlarınızı bəziləri diletantlıq, bəziləri isə hoqqabazlıq kimi qiymətləndirirdi. Bəs özünüz bu məsələyə necə baxırsınız?

– Mən diletantlığı qəbul etmirəm. Hesab eləyirəm ki, əgər hansısa incəsənət növü ilə məşğulsansa, istər rəngkarlıq, ya heykəltəraşlıq, ya vokal, ya da poeziya olsun, onda bu, həmişə müasir axtarışların zirvəsində olmalıdır. Mən yüksək musiqi təhsili almışam. Vilnüsdə ali rəssamlıq institutunda oxuyanda paralel olaraq konservatoriyada da təhsil almışam. Sonralar Bakıda, Moskvada, Bostonda, Nyu-Yorkda, Lüksenburqda və Parisdə olanda da rəssamlıqla yanaşı, vokala da xüsusi önəm vermişəm. Həmişə bu sahədə özümü formada saxlamağa çalışmışam.

Soruşa bilərsiniz, mən niyə vokala bu qədər önəm verirəm və onu sevirəm? Çünki bu çoxlu tapmacaları olan xüsusi bir sənətdir. Bəli, daimi tapmacaları olan sənət! Həyatın qəribə və maraqlı bir fəlsəfi qanunu var: sən nə qədər ki, hansısa sirləri açmaqla məşğulsan, deməli yaşayırsan. Əgər artıq hər şeyi dərk etmisənsə, onda yaşaya bilməzsən.Xatırladım ki, insan, sirləri dərk etmək üçün yaşayır. Məhz bu maraq insanı həyatda hərəkətə gətirir, irəli aparır. Mənim üçün bax vokal budur. Nə qədər ki, bu sahədə hər şeyi dərk eləməmişəm, hesab elə ki, mən yaşayıram və yaşayacağam.

Özünüz çox yaxşı bilirsiniz ki, mən rəngkarlığa həyatımın çox hissəsini həsr eləmişəm, çox iş görmüşəm. Bu daha konkret, daha dünyəvi yaradıcılıqdır və rəngkarlıqda mənim üçün tapmaca daha azdır. Mən o qədər işləmişəm ki, artıq bilirəm, əgər buradan başlayıb, orada bitirsəm necə olacaq. Amma vokalda bunu bilmək çətindir.

– Bir vaxtlar şeirlər yazardınız. Hətta onların bəziləri mətbuatda işıq üzü görüb. Deyirdiniz ki, şeirlər kitabınızı buraxdıracaqsınız. Amma nədənsə bu kitablar bolluğu dövründə sizin kitabla üzləşmədik. Deyə bilərsinizmi buna səbəb nədir?

– Vallah elə bir səbəb yoxdur. Sadəcə olaraq yazdıqlarımı toplayıb sahmana salmaq lazımdır. Parisdə sifarişlərim çox olduğu üçün bunu etməyə vaxtım çatmır. İş belə getsə, şeirlərimin nəşri məsələsini yəqin ki, mən dünyadan köçəndən sonra (gülür) arxivimi araşdıran tədqiqatçılar reallaşdıracaqlar.

– Sizin həyatınız həmişə çətinliklərdən keçib. 4-5 yaşınız olanda həbsxana həyatı görmüsünüz. Sürgünün nə olduğunu ananızla birgə yaşamısınız. Bu azmış kimi hətta sovetlər dönəmində sizə dəfələrlə hücumlar olub. Buna səbəb qeyri-şablon yaradıcılığınız, yoxsa ailənizin repressiyaya məruz qalmasıdır?

– Totalitar rejimin hökm sürdüyü dövrlərdə təsviri sənətin böyük çətinlikləri vardı. Rəssamlar belə çətinliklərlə tez-tez üzləşirdilər. Yadımdadır, bir dəfə Moskvada Zaqafqaziya respublikaları rəssamlarının böyük və məsul bir sərgiləri açılmalı idi. Bu sərgidə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan rəssamlarının əsərləri nümayiş etdirilirdi. Mən bu sərgiyə çox yaxşı əsərlərimlə gəlmişdim.

Sərginin açılışında keçmiş Sovetlər Birliyinin Siyasi Büro üzvlüyünə namizəd, SSRİ mədəniyyət naziri Yekaterina Furtseva da iştirak etməli idi. Bu an gəlib çatdı. Hərbi orkestrin sədaları altında o öz maşınından düşüb sərgi salonuna daxil oldu. Mənim əsərlərim diqqəti çəkən yerdən asıldığına görə düz gəlib onların yanında dayanıb ötkəm səslə dedi: “ Yoldaşlar, sosrealizmə yol Toğrul Nərimanbəyovun çəkdiyi əsərlərin yolu ilə gedə bilməz. Mən buna yol verə bilmərəm və verməyəcəyəm də!”

Hamı təşviş içində susurdu. Nə onun komanda üzvlərindən, nə də sərgi iştirakçılarından danışan vardı. Elə bu vaxt sərgini təşkil edən heyət üzvləri arasından bir nəfər rəssam cəsarətlə irəli yeriyib ötkəm səslə dedi: “Sən kimsən, bizim rəssamlar ittifaqındansan, yoxsa kosmosdan gəlmisən?! Bu bizim sərgidir. Biz nə istəyirik, onu da təqdim edirik. Siz düz hərəkət etmirsiniz. Sizin bizim milli mədəniyyətimizə qarışmağa haqqınız yoxdur”.

Mədəniyyət naziri Yekaterina Furtseva əsəbləşib hirslə dedi: “Onu buradan rədd edin!!”

Bu vaxt mədəniyyət nazirinin müavini Vladimir İvanoviç Popov məni görüb Yekaterina Furtsevaya barəmdə məlumat verməyə başladı:

“Yekaterina Aleksandrovna, bilirsiniz, bu hansı Nərimanbəyovdur? Yadınızdadırmı, bir vaxtlar mən Fransanın mədəniyyət naziri Anri Molaro ilə birlikdə onun emalatxanasında olmuşdum. Anri Molaro onun yaradıcılığını çox bəyənib, çox məmnun qalmışdı. Hətta onu Fransaya dəvət etmişdi”.

Yekaterina Furtseva bunları eşidib sakit səslə ətrafdakılara dedi: “ Onda getdik!”

Beləliklə o, məndən əl çəkdi. Əgər əl çəkməsəydi əsərlərim sərginin ekspozisiyasından götürülüb haqqımda çox pis fikir formalaşacaqdı. Uzun müddət yaradıcılıqdan kənarda qalıb tədricən formadan düşəcəkdim.

Düşünürəm ki, bu hadisənin baş verməsində ailə şəcərəmin 30-cu illərdə repressiya olunması heç bir rol oynamamışdı. Bu sadəcə, nazirlə yaxın olub məni qəbul etməyənlərin, istedadıma qısqanclıqla yanaşan həmkarlarımın sifarişi imiş.

– Azərbaycan xalqı bütün dövrlərdə və zamanlarda böyük sənət inciləri yaradıb. Amma indi yaradıcılıq məsələləri bir qədər çətinləşib. Maddi problemlər mənəvi dəyərləri üstələdiyi üçün böyük yaradıcılıq potensialları olan gənclər əməlli-başlı tərəddüd içindədirlər. Yəqin təcrübəli bir rəssam kimi siz də bunu hiss edib görmüsünüz?

– Bəli, siz çox düz qeyd etdiniz ki, Azərbaycan xalqı çox istedadlı xalqdır. Çünki bu xalqın üzərində dayandığı torpaq, lap deyək ki, Bakı, Lənkəran, Naxçıvan, Gəncə, ya da Qarabağ torpağı olsun, bu torpaq qeyri-adi yaradıcılıq enerjisi saçır. Bəlkə də bu ona görə belədir ki, biz neft gölünün üzərindəyik, bəlkə bu şüalar oradan, torpağın altından gəlir.

Mən Azərbaycanın gənc rəssamlarının əsərlərinə baxanda çox böyük yaradıcılıq potensialı hiss eləyirəm. Amma bununla paralel, siz deyən kimi, bir tərəddüd də görürəm. Bu, təbiidir. Çünki indi bütün dünyada elə bir çaşqınlıq var ki, hətta hər şeyi görmüş, hər şeyi bilən tanınmış xalqlar belə – italyanlar, almanlar, fransızlar da bu tərəddüd içindədirlər. Onlar özlərinə hansısa istiqaməti, hansısa estetikanı seçə bilmirlər, incəsənət növləri öz spesifikliyini itirib. Hər şey bir-birinə qarışıb. Bu məcrada bizim gənc rəssamlarımız da dolaşığa düşüb. Onlar da özlərinə Azərbaycan xalqının ənənələrinə məxsus, onların öyrənilməsinə əsaslanan qəti bir istiqamət seçə bilmirlər.

– Adətən, rəssamları ədalət daşıyıcısı kimi dəyərləndirirlər. Təcrübəli bir rəssam kimi siz bu məsələyə necə baxırsınız?

– Bəli, düz deyirsiniz. Doğrudan da, rəssam bu dünyada ədalət daşıyıcısı kimi tanınır. İstər yaradıcılığın, istərsə də yaşın sayəsində böyük həyat təcrübəsi qazanmısansa, onda hiss eləyirsən ki, həyatının son damlasına qədər ədalətə, öz xalqının ənənələrinin, mədəniyyətinin qorunmasına düzgün münasibət bəsləməlisən. Çalışmalısan ki, bu mədəniyyət bütün xalqların nailiyyətinə çevrilsin, dünya mədəniyyətinə daxil olsun. Çünki xalqımız buna layiqdir. Belə layiqli işlərimiz isə olduqca çoxdur.

Əgər xatırlayırsınızsa, bir zaman muğamlarımız qəbul edilmirdi. Ona arxaik, dünya mədəniyyətinə qovuşa bilməyən bir musiqi növü kimi baxırdılar. İndi isə dünyanın mötəbər konsert salonlarında muğamlarımız ucalır. Onu sevib qiymətləndirirlər. Amma muğam Azərbaycan xalqının yeganə dəyəri deyil. Bir çox başqa ənənəvi dekoraitv sənət növləri də var.

– Söhbət musiqidən düşdüyü üçün soruşmaq istəyirəm: vokal sənəti müşayiətçi, konsertmeyster və bir çox vokalistlərin birgə səyini tələb edir. Siz bu çətin vəzifənin öhdəsindən necə gəlirsiniz?

– Düzdür, vokal sənəti birgə səy tələb edir. Harda olumsa-olum, hər zaman yeganə konsertmeysterim həyat yoldaşımdır. Hər yerdə o məni müşayiət edir. Onun yüksək musiqi təhsili var. Biz daim onunla birlikdə müasir musiqinin ritmlərini öyrənirik. Məhz bunun nəticəsidir ki, mənim planlaşdırdığım təzə konsertlərin əksəriyyəti artıq hazır və işlək vəziyyətdədir. Mən istənilən vaxt, istənilən şəhərin musiqi salonunda konsert verə bilərəm.

– Keçmiş Sovet İttifaqı dağılmağa başlayan ərəfədə sizin xarici ölkələrə tərki-vətən səfərləriniz başladı. Əvvəlcə Moskvada, sonra Amerika və Lüksenburqda, daha sonra isə Parisdə qərarlaşdınız. Bilirəm, bu ölkələrin heç birində şəxsi mənziliniz olmayıb. Həmişə kirayənişin qalmısınız. Bu səfərə səbəb nə idi, bir rəssam kimi dünyanı gəzib görmək marağı, yoxsa art-biznes ehtirası?

– Siz məni çox yaxşı tanıyırsınız. Bilirsiniz ki, mən torpağa çox bağlı adamam. Bununla yanaşı, dünya malında zərrəcə gözü olmayan bir rəssamam. Mən həmişə sənətlə nəfəs almışam, sənətlə yaşamışam. Xaricdə yaşamağıma səbəb sadəcə dünya miqyasında əsərlərimin dəyərini özüm üçün müəyyənləşdirmək olub. Və mən bunu uzun müddətdən sonra dəqiqləşdirə bilmişəm.

Açığını deyim, həyat yoldaşım xaricdə yaşamağı xoşlasa da, mən xarici ölkələrdə yaşamağı o qədər də xoşlamıram. Bilirsiniz niyə? Ona görə ki, xarici ölkələrdə insanların bir-birinə münasibətlərində emosionallıq yoxdur. Birinin digərinə münasibəti həddən ziyadə soyuqdur. Sözun düzü, bu soyuqluq məni üşüdüb kədərləndirir.

Bakıda isə tamam əksinədir. İnsanlar bir-biri ilə çox mehribandırlar. Əgər səni bir sənətkar kimi tanıyıb dəyərləndirirlərsə, küçəyə çıxanda bunun təzahürləri ilə qarşılaşacaqsan. Səni yaxından tanıyan da, tanımayan da sənə xoş üz göstərib salamlaşacaq, müxtəlif yollarla səninlə bir şəhərdə yaşamaqları ilə fəxr edəcəklər. Parisdə və digər qərb şəhərlərində adamların biri-biri ilə belə isti münasibətləri yoxdur. Bir sözlə, qərbdə insanlar ordu əsgərləri kimi bir şeydir. Hamısının baxışları soyuq, emosiyaları donuqdur. Mənim kimi emosional, həyat və yaşamaq eşqi güclü olan insanlar bu soyuqluq içində dona bilər.

– Sizin müxtəlif məkanlarda bir neçə monumental divar rəsmləriniz var. Onların hər biri zaman-zaman çox yüksək dəyərləndirilib. Bilirəm, bu boyda monumental rəngkarlıq nümunələrini heç bir rəssam təkbaşına reallaşdıra bilməz. Bunun üçün güclü dayaq gərəkdir. Bilirəm ki, sizin belə güclü dayağınız olub. Sirr deyilsə bunu açıqlayın...

–Siz çox doğru deyirsiniz. Həqiqətən, belə böyük işləri rəssam heç vaxt böyük kömək olmadan gerçəkləşdirə bilməz. Mənim xoşbəxtliyim onda idi ki, belə bir böyük köməyim vardı. Həmin şəxs o vaxtlar Azərbaycana rəhbərlik edən Heydər Əliyev idi .O, incəsənətə çox diqqət yetirirdi. O, həmişə mənim yaradıcılığımı səhnə sənətinə, divar rəssamlığı istiqamətinə yönəltməyə çalışırdı. O vaxtlar mən bəstəkar Fikrət Əmirovun “Min bir gecə” baletinin tərtibatını vermişdim. Heydər Əliyev bir dəfə bizim yaradıcı qrupla görüşəndə dedi: “Toğrul, sənin monumental rəssamlığın çox xoşuma gəldi. Sənin çox böyük potensial imkanların var. Gərək sən diqqəti çəkən yerlərdə monumental divar rəsmləri yaradasan. Qoy uşaqlarımız bu nəhəng əsərləri görüb onların təsiri altında estetik tərbiyə alsınlar”. O, bunları dedi və həm də lazımi şərait yaratdı. Beləliklə, mən bir neçə il ərzində həm Dövlət Kukla Teatrında, həm keçmiş “Moskva (Bakı) mehmanxanasında, həm keçmiş Puşkin adına Gəncə şəhər kitabxanasında və həm də Milli Məclisin foyelərində müxtəlif ovqatlı möhtəşəm divar rəsmləri yaratdım.

– Vaxtilə siz Ejen Delekuranı, Qustav Kurbeni çox sevib qiymətləndirirdiniz. Artıq o vaxtdan xeyli illər keçib. Nəsə dəyişibmi?

– Elə əvvəllərdən mənim üç rəssamın yaradıcılığına böyük hörmət və məhəbbətim olub. Onun biri Ejen Delekura, digəri Qustav Kurbe, o birisi isə Van Qoqdur. Onlar dünya incəsənəti üçün çox şeylər ediblər.

– Yaxşı bilirəm ki, sizin 40-dan çox əsərinizi əldə edən professor Berind R.Sezinger Amerikanın Priston şəhərində “Toğrul Nərimanbəyov” adına özəl incəsənət muzeyi yaradıb. Yadımdadır, ölkə rəhbərimiz İçərişəhərdə də belə bir muzeyin yaradılmasını təklif etmişdi. Belə hiss edirəm ki, bu işin reallaşması gecikir...

– Yadımdadır, Heydər Əliyev mənim yeni divar rəsmimlə tanış olanda dedi: “ Toğrul, sən mütləq öz əsərlərinlə “İçərişəhər”in tarixini yaratmalısan!”. Onun “İçərişəhər”in tarixini yaratmalısan” ideyası mənə əməlli-başlı inam və güc verdi. Artıq o vaxtdan bu ideya ətrafında düşünürəm. Hətta bu layihə ilə əlaqədar xeyli eskizlər də etmişəm. Çünki bu mövzu mənim ürəyimi isidən mövzudur. Həm də “İçərişəhər”in təsviri sənətdə özünə əbədi yer tapması bir növ Azərbaycanın əbədi varı, dövləti deməkdir. Çünki indi dünyanın elə bir xalqı, elə bir milləti, elə bir şəhəri yoxdur ki, yaşadıqları şəhərin mərkəzində qədim şəhər yerləşsin. Və günü bu gün bu qədim şəhərin qorunub saxlanması, daha da zənginləşdirilməsi üçün xüsüsi diqqət, qayğı göstərilsin, çoxlu vəsait sərf edilsin.

Mən İçərişəhərdə dünyaya gəlmişəm və 13-14 yaşıma kimi burada yaşayıb ilk əsərlərimi də qala divarları arasında çəkmişəm. Vaxtı ilə mən burada Şirvanşahlar sarayını, onun ətraf ərazisini dönə-dönə kətan üzərinə köçürmüşəm. Bu gün mənim evim də, yaradıcılıq emalatxanam da burada yerləşir. Gənclik çağlarımda olduğu kimi, indi də İçərişəhəri çəkməkdən doymuram. Güman edirəm ki, Amerikanın Priston şəhərində olduğu kimi Bakının İçərişəhərində də mənim bu qədim şəhərin təsvirinə həsr etdiyim saysız-hesabsız əsərlərim toplanmış muzey yaradılacaq. Çünki bu, mənim yox, məndən daha çox ulu öndərimiz Heydər Əliyevin arzusu idi.

– Bir vaxtlar sizin Bakıda çoxlu dostlarınız vardı. İndi onların bəziləri dünyasını dəyişib, bəziləri isə sağdır. Qürbət eldə onlardan kimləri daha çox xatırlayırsınız?

– Təbii ki, Səttar Bəhlulzadəni, Qara Qarayevi, Fikrət Əmirovu, Anarı və bir də Nazim Rzayevi. Çünki onlarla həqiqi və sədaqətli dostlar olmuşuq. Həm də sənət naminə bu şəxslərlə böyük işlər görmüşük. Ölənlərə rəhmət, sağ olanlara can sağlığı və uzun ömür arzulayıram!

– Həyatın qəribə paradoksları var. Böyük dramaturqumuz Mirzə Fətəli Axundov Tiflisdə, Əlimərdən bəy Topçubaşov, Ceyhun Hacıbəyli və Ünbül Banu Parisdə, Məhəmmədəmin Rəsulzadə isə İstanbulda dəfn ediliblər. Bu gün qürbət ellərdə yaşayan hər bir azərbaycanlı hər an həyatın bu gözlənilməz reallığı ilə qarşılaşa bilər. Siz bu gözlənilməz reallığa necə baxırsınız?

– Sizi başa düşdüm. Və yadıma təəssüf ki, adını unutduğum bir azərbaycanlı şairin şeiri düşdü. Şeirdə fikir təxminən belə idi: “Ölsəm məni Vətən torpağında dəfn edin. Qoy mənim nəşim torpağa qarışıb onu bir az da artırsın “. Olduqca gözəl fitkirdir və mən də bu fikirlə həmrəyəm.

– Sizin “Kral Lir” adlı bir rəngkarlıq nümunəniz var. Bu əsərdə Kral Lirin həyatının dramatik və faciəvi anları təsvir edilib. O əsəri görənlər həmişə eyni fikri söyləyirlər: “-Toğrul, “Kral Lir” əsərində təkcə Kral Lirin iç dünyasını yox, həm də özünün zahiri və daxili aləmini təsvir edib”.Siz bu deyilənlərə necə baxırsınız?

– İndiyə qədər dünya incəsənət tarixində belə şeylər çox olub. Siz çox yaxşı bilirsiniz ki, dahi Leonardo da Vinçinin “Cakonda” portretində dul qadın Mona Liza təsvir edilib. Amma XX əsrin axırlarında bu portret tərs üzünə çevrilərək alimlər tərəfindən kompüter altında araşdırılıb. Məlum olub ki, bu portret Leonardo da Vinçinin öz portretidir. Çəkdiyim “Kral Lir” əsərində mənim zahiri görkəmimdən, daxili aləmimdən, həyatımın dramatik və faciəvi anlarından müəyyən məqamlar, görüntülər hiss edilirsə buna təbii baxmaq lazımdır. Çünki onu mən çəkmişəm. O hisslər, duyğular məndən süzülüb o rənglərə qarışaraq kətan üzərinə köçüb. Həm də görünür, obrazını reallaşdırmağa çalışdığım qəhrəmanla mənim bir tale oxşarlığım var. Mən sənət bilicilərinə, sənətsevərlərə minnətdaram ki, bunu o dəqiqə hiss ediblər, görüblər.

Sənət adamlarının əsas məqsəd və məramı orijinal üslubda unikal əsərlər yaradıb həyatda, həm də məşğul olduğu sahədə iz qoymaqdır. Toğrul Nərimanbəyov bir ömür çərçivəsində bunu edə bildi. Əlbəttə, bu, dünyanın məşhur incəsənət, ədəbiyyat və elm adamlarının gözündən qaçmadı. Görkəmli sənətşünas Andre Malero, dahi yazıçı Çingiz Aytmatov, dünya şöhrətli alim Lütfi Zadə, məşhur musiqiçi Mistislav Rastrapoviç, Qara Qarayev, Səttar Bəhlulzadə, Rəsul Rza, Anar müxtəlif dönəmlərdə onun çoxçalarlı yaradıcılığına çox yüksək dəyər verdilər. Çingiz Aytmatov onu “...Dövrümüzün dahi rəssamı”, “...Rəssamlığın özünü bir boy ucaldan sənətkar”, görkəmli yapon rəssamı Ueno Mokato isə “...Əsərləri nəhəng musiqi notunu xatırladan rəssam”, “...Öz torpağının gözəlliklərini böyük səxavətlə dünyaya göstərməyi bacaran çox istedadlı sənətkar” adlandırırlar. Məşhur fransız sənətşünası Andre Malero isə “Toğrul Nərimanbəyovun əsərləri böyük dəyərə malikdir. Onlar özlərində Şərq və Qərb mədəniyyətinin nadir sintezini yaradır” söyləmişdi.

Bəli, Toğrul Nərimanbəyov əsl rəssam həyatı, rəssam ömrü yaşadı. Və dünyadan da dahi rəssam kimi köçdü. Biz onun həyat və sənət ömürlüyündə Van Qoqun, Qogenin, Modliyaninin, Pablo Pikassonun vaxtilə keçib gəldikləri dramatik və faciəvi yolun bir növ təkrarını, davamını görürük.

Dahilər həmişə belə olurlar. Həyatları boyu eyni yolu keçib, eyni taleləri yaşayırlar.

Möhbəddin Səməd

525-ci qəzet.- 2013.- 3 avqust.- S. 24-25; 28; 29.