Nəsrin xam torpağında

(Ədəbi düşüncələr)

Körpə nəsr iməkləyə-iməkləyə tarix yoluna çıxanda dəliqanlı bir cavanla rastlaşdı; bu, poeziya idi...

Təzə bir nəsr kitabının ilk səhifələrini oxuduqca, həqiqətin o qədər də inanmadığım həmin qəribə analogiyanın qaibanə pıçıltıları dil açırdı. Təmkinli təhkiyə ilə ani bərqi, gizli parıltısı göz güldürən poetik ovqatın təbii vəhdəti, qəribə qan qohumluğu kitabı qapamağa qoymur, sirli bir cazibəylə səhifədən-səhifəyə çəkib aparırdı məni. Povest uşaqlıq xatirələri miqyas və məkanında qurulmuşdu; aydındır ki, xatirələr, xüsusilə, uşaqlıq xatirələri struktur etibarı ilə poetik təbiətlidir; necə deyərlər, səmimi xatirə ağıldan çox hissin poetik havalanmasıdır. Və mən yenicə oxuduğum povestin nasiranə təmkinli poetik xatirə çöllərindən keçib getdikcə YENİ BİR NƏSR XAM TORPAĞININ nəfəsini duyurdum...

Onun “Azərbaycan”, “Ulduz”, “Literaturnıy Azerbaydjan”, “Qobustan” jurnallarında başqa povestlərini, memuar yönlü yazılarını, bir sıra nüfuzlu qəzetlərdə maraqlı hekayələrini, çoxsaylı publisistika, poeziya və nəsr kitablarını oxumuşdum, ürəyimdən bir yazı yazmaq da keçmişdi; doğrusunu deyim ki, “Çarəsiz yolçu” povestini, bu əsərin baş qəhrəmanı Qıztamamın fədakar mücadiləsini, ciddi ədəbi uğur səviyyəsinə yüksələn obrazını unuda bilmirdim; yazıçı Novruz Nəcəfoğlunun haqqında danışdığım təzə kitabındakı “Keçən cavan çağım ola” povestini oxuyandan sonra bu qeydlərimi yazmaya bilmədim...

Son illər Azərbaycan nəsr təsərrüfatında davamlı yazıları, ədəbi uğurları ilə diqqəti cəlb edən Novruz Nəcəfoğlunun “Keçən cavan çağım ola” povesti ənənəvi janr standartlarından kənara çıxması, təbir-caizsə, qeyri-ənənəvi strukturu, gözlənilməz süjeti, məlum nəsr standartlarından fərqli orijinal inkişaf xətti ilə seçilir. Artıq dediyim kimi, povestin bədii-estetik mənzərəsində ağırtaxta nəsr axarıyla yüngül poetik ovqatın sintezi, bir-birini tamamlayıcı vəhdəti maraq doğurur. Əsərin qəhrəmanı “Çox arif adam olan Kəlbi əmi nağılları, dastanları da, xüsusən “Koroğlu”nu, “Qaçaq Nəbi”ni oxumağı çox sevərdi və o dastanlardakı qoşmaların bir çoxunu sinədəftər, əzbər bilərdi. Hərdən kefinin çağ vaxtlarında dodaqaltı öz-özünə zümzümə etməyi də var idi.

Nədəndi bilmirəm, bu gün ona baxdıqca elə istəyirdim ki, Kəlbi əmi cavanlığından üzü bəri əzbər bildiyi o qoşmalardan birini yenə də özünəməxsus bir avazla ucadan desin.

...Bəlkə də demişdi, mən eşitməmişdim.

Koroğluyam savaşımda,

İgid dəlilər başımda,

Nigar əylənə qarşımda,

Keçən cavan çağım ola...

Ya da bir köks də ötürmüşdü: “Keçən cavan çağım ola!...”

Vaxtı ilə nəsrimizdə lirik-psixoloji təmayül kimi qiymətləndirilən xətdən (Bu məqamda İlyas Əfəndiyev, Ənvər Məmmədxanlı kimi böyük yazıçılarımızın, ustad sənətkarlarımızın bənzərsiz ədəbi dilini, poetik-romantik nəsr imkan və miqyaslarını dərin hörmət və ehtiramla yada salmağı özümə borc bilirəm – S.E.) fərqli olaraq, haqqında danışılan nəsrdə dastan, epos texnologiyası və bunun diqtə etdiyi, doğurduğu poetik ab-hava əsas, aparıcı mövqe tutur. Əlbəttə, bu xəttin tam bədii-estetik kamilliyindən, ədəbi-normativ səviyyəsindən danışmaq hələ tezdir, məqsədim yeni tendensiyanın ilkin nişanələrini qeyd və təqdir etməkdir.

Müasir dünya nəsrində fövqəlinsanlar, kiberqəhrəmanlar, supermənlər, yadplanetlilər.... erası sanki bitmək üzrədir; sanki ədəbiyyat getməyə yeni bir yol axtarır və axtardığını tapa bilməyib tragik sarsıntılar içində vurnuxur. Modernizm, postmodernizm, impressionizm, sürrealizm və başqa çoxsaylı “izm”lər, deyəsən, artıq müasir ədəbiyyatın mənəvi ehtiyaclarını ödəyə bilmir; nə xəyalpərəst romantizm, nə həqiqətpərəst realizm, nə “Həqiqət Rusiyadan böyükdür” deyən qraf L.Tolstoyun epoxal “Hərb və sülh” miqyasları, nə “Dünyanı gözəllik xilas edəcək” deyən F.Dostoyevskinin “Cinayət və cəza”, “İdiot”, “Karamazov qardaşları” modelləri köməyə gəlir. Müasir dünya L.Tolstoy və F.Dostoyevskilərdən yan keçərək DETEKTİV oxumaqla, hətta yaxşı halda, təxminən, 200 il əvvəlin nəsr hadisəsini – Bronte bacılarını yenidən yada salmaqla, təkrar mütaliə etməklə məşğuldur. (Əlbəttə, Bronte bacılarının ədəbi uğurlarına kölgə salmaq fikrindən uzağam; unutmayaq ki, onların təqdim etdiyi bəzi romanlar dahi F.Dostoyevskinin ilkin nəsr yürüşünə təkan vermişdir – S.E.)

Həqiqətin təkcə Rusiyadan yox, bütövlükdə dünyadan böyüklüyünü, həqiqi gözəlliyin dünyanı xilas etmək qüdrətini dərk və təqdimə nail ola bilməyən müasir nəsr, çağdaş nəsr təfəkkürü durğunluq, hətta deyərdim ki, bəzi məqamlarda böhran mərhələsini yaşayır. Bəlkə də oxucu ciddi nəsrdən, analitik-psixoloji təsvir və təqdimatıyla seçilən ağır nəsr modellərindən yorulub, mənəvi kolliziyalar gərginliyindən, ruhi hal və hadisələr dramından bezərək fiziki hərəkətliliyə, necə deyərlər, görünən “qaçdı-qovduya” – detektivə meyl edir. Sanki Qərbi bürüyən iqtisadi-siyasi-sosial böhranlardan, Şərqi çaşdıran “Ərəb baharları”ndan əndişələnən dünya işıqlı gələcəkdən daha çox qaranlıq qiyamət haqqında düşünməyə MƏCBUR EDİLİR...

Və ƏN ƏVVƏL olan, deyəsən, həm də ƏN SON olacaq SÖZÜN ÜRƏYİ AĞRIYIR...

Ağrıyan ürəyin və sözün xilas nöqtəsi, son sığınacaq sahili, adətən, saf, səmimi, unudulmaz uşaqlıq xatirələri, dünya ilə ilk tanışlığın əzəl ünvanı, “uzaq, yaşıl ada”sı olur...

Novruz Nəcəfoğlunun “Ötən günlər” dəftərindən başlığıyla povest-portret janrında təqdim olunan “Keçən cavan çağım ola” əsəri insanın təbii, fitri iç dünyasına, bu dünyanın işığına, aydınlığına üz tutur, o işıq, aydınlıq uğrunda mübarizə aparır və qalib gəlir. Qalibiyyət ovqatını daha çox əsərin dastan-epos ruhuyla “qan qohumluğu”, bədii fikir karvanını daim nəzarətdə saxlayan təhkiyənin işığa doğru getməsi, öz işığı diqtə, təlqin edir. “İndi söhbətin bu yerində mən bir məhəbbət dastanı danışmaq istəyirəm”. Yaxud “Qayıdıram söhbətimin yenə o yerinə ki, bəli, Kəlbi əmi olduqca əliaçıq adam idi. Ataların “Varını verən utanmaz” misalına əsl ünvan olan kişilərdən idi”. “Vallah, lap nağıllardakı kimi”. “Bizim evimizin Fərman adında da bir “qonağı” vardı”... Təhkiyənin əsas ədəbi dil mənzərəsini təyin edən, istiqamətləndirən, nəhayət, oxucu marağına “işləyən” bu tipli cümlələr, etnoqrafik, etnolinqvistik dil materialı, nəticə etibarı ilə, Kəlbi əminin bütöv, monumental obrazının yaradılmasına, onun nağıl-dastan işığında – olduğu kimi göstərilməsinə NAİL OLUR. Əsəri oxuduqca müəllifin bu obrazı necə dərindən tanıdığına, onu necə təmənnasız bir mehr-məhəbbətlə sevdiyinə heyrət edirsən. Və cəmiyyətdə belə güclü, işıqlı, bütöv insan-şəxsiyyətlərin çox olmasını, mənsub olduğun xalqın insan potensialında onların çoxluq təşkil etməsini arzulayırsan. Halal torpağa əkilən halal buğda dənəsi necə yaşıl bir möcüzə kimi baş qaldırıb günəşə, dünyaya gülümsəyirsə, İSTEDADLI OXUCU qəlbinə yazıçının səpdiyi halal niyyət, arzu, ümid, işıq toxumları da eləcə qəlbdə-qanda kök bağlayıb baş qaldırır; ədəbiyyat insandan qabaqda gedərək ona lazım olanları diqtə, təlqin edir; və insan ondan öndə gedən ədəbi sözün dediklərini, diqtə, təlqin etdiklərini eşidəndə, qəlbində-qanında baş qaldıran arzu və ümidlərin qaçılmaz tilsiminə düşəndə ədəbiyyatın ZƏFƏR ZƏNGLƏRİ eşidilir, yazıçının xoşbəxtliyi görünür...

Onun povest və hekayələrinin, eləcə də haqqında danışılan “Keçən cavan çağım ola” əsərinin əsas qəhrəmanı xatirələr tülünə bürünmüş, bəzən hətta ilğım kimi görünən kənddir. Planeti bürüyən şəhərləşməyə (həm fiziki, maddi, həm mənəvi, ruhi-psixoloji mənada – S.E.) qarşı sinə gərən, urbanizasiya, urbanik “tərəqqi” qarşısında narahat olan, nigarançılıq keçirən, əzəli milli-mənəvi dəyərlərini itirməkdən qorxan, əndişələnən, ÖZÜ UĞRUNDA MÜBARİZƏ APARAN KƏND! Bu kəndin adamları bulaq suyu kimi təmizliyi, duruluğu ilə seçilir; “...suyunu çox bəyəndiyi bir bulaqdan pinti bir adamın ağzını söykəyərək su içdiyini xəbər verirlər. Kəlbi əmi o gündən, susuzluqdan yansa da, bir də o bulaqdan su içmir. Ələşrəf o bulağı “bulayıb”, – deyib durur”. Bu kəndin adamı Kəlbi əmi dədələrin “At igidin qardaşıdır” sözünə söykənib yaşayır, oğurlanan atını tapmaq ümidiylə həftələrlə “aramla yağan ağ yağış” altında yollar yorur, öz canı bahasına atını tapır, ruhi bir xoşbəxtliyə qovuşur. Yazıçı belə uğurlu, yaddaqalan detallarla kənd adamının mənəvi böyüklüyünü, bütövlüyünü, onun şəxsiyyət kimi milli-mənəvi dəyərlərə qəlbən, ruhən bağlılığını ön plana çəkir, təsvir və tərənnüm edir. Bu yolla kəndin əsas milli-mənəvi dəyərlər saxlancı olması, xalqın əzəli etnogenetik yaddaş qalası kimi sarsılmazlığı, alınmazlığı bədii-estetik məntiqin nüvə enerjisinə çevrilir. Kəlbi əmi ölsə də onun daşıdığı mənəvi güc, etnogenetik yaddaş enerjisi qalib gəlir. Kəndin urbanizasiya qarşısında məğlub yox, qalib durumda olması oxucunu sevindirir.

“Keçən cavan çağım ola” povesti maraqlı dil, təhkiyə texnologiyası, etnolinqvistik zənginliyi ilə də diqqəti cəlb edir. Bir neçə cümləni bu məqamda ön plana, diqqət mərkəzinə çəkmək istəyirəm: “Çoxu da minilməmiş, bor gəzən xam atlar olurdu”. “...mən şələkeşliyi bacarmıram, vallah...” “Payız ağzı bir bazar günü o dağ kəndlərinin uzun sürən qış ehtiyaclarına tənəvənc eləmək üçün...”. “...evlərindən yüz-yüz əlli metr aralıda sısqa bir ginq bulaq vardı”. Bəzən yazıçı ümumi oxucu auditoriyası üçün dialekt ünsürü səviyyəsində anlaşılmaz olan, lakin realist təsvir və təhkiyənin tələb etdiyi ifadələrin linqvistik izahını verməkdən də çəkinmir: “Arı ailələrini köşərələrdə – nazik çubuqdan hörülmüş, içəri tərəfi palçıqla suvanaraq üzünə şirə çəkilmiş səbət pətəklərdə saxlayırdı”. Yaxud “Elə biri zren çörək! Deyim, bilməyənlər də bilsin: xəmiri süddə yoğrulan, arası xam halva ilə döşənib qatlama büküləndən sonra üstü qızların, gəlinlərin zərif barmaqları ilə naxış vurulub bəzədilən, təndirə yapılaraq bişirilən bu şirin, daddı-tamlı çörək nişanı taxılan, gəlin köçən qızlar üçün qoyulan sovqatın başı, xanım-xatın qadınlarımızın bu incə işi görmək üçün özlərinə azacıq “əziyyət” verdiyi vaxtlarda əziz dost evinə yollanan payın-puşun başı, yaraşığı idi”. Doğrusu, bu heyrətamiz xam dil materialına, etnolinqvistik zənginliyə, təsvir obyektinin tələb etdiyi təbii, realist təhkiyə əlvanlığına bir vaxtlar ustad sənətkarımız, unudulmaz Xalq yazıçısı Əli Vəliyevin “Budağın xatirələri” romanında rast gəlmişdim və heyrətlənmişdim. Bu, dərin müşahidə qabiliyyəti və fenomenal yaddaşın, xüsusilə, öz təsvir mühitini, öz qəhrəmanlarını yaxından tanımağın nəticəsidir. Bu, yazıçının bildiyi, tanıdığı, inandığı HƏQİQƏTƏ sədaqətinin, sözə etibar və etimadının təsdiqidir, sənətə həyatdan gəldiyinin diqtəsidir, nəhayət, onun realist yazı tərzinin, vətənpərvər, fəal sənətkar mövqeyinin göstəricisidir.

Və mən inanıram ki, nəsrin XAM TORPAĞINDA özünəməxsus bar-bəhəriylə seçilən daha uca, daha möcüzəli ağaclar yetişəcək. Qələm dostuma bu ağır, əzablı yollarda yeni-yeni yaradıcılıq uğurları, cənnətməkan sənət sevincləri arzulayıram. Bir an qədər ani, ötəri, min il qədər möhtəşəm olan cənnət ətirli sənət sevincləri naminə o ağır, əzablı yolları getməyə dəyər...

Sadıq Elcanlı,

Azərbaycan Televiziyası “Ədəbi-dram verilişləri”

baş redaksiyasının baş redaktoru,

Əməkdar jurnalist, Naxçıvan MR Əməkdar İncəsənət Xadimi

525-ci qəzet.- 2013.- 8 avqust.- S. 25.