Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Əsərləri

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi.

Transliterasiya redaktorları:professor Şamil VƏLİYEV, elmi işçi Samir MİRZƏYEV

(1917-aprel 1918)

IV cild

Birinci iclas*

Pəncşənbə günü Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi “Müsavat” qurultayı özgə bir təntənə və ruh qabarıqlığı ilə başladı. Ta saət 7-dən “İsmailiyyə” binasının dairələri cəmaətlə qaynaşaraq saət 8-də böyük salon xıncaxınc dolaraq tamaşaçılardan bir çoxu ayaq üstə durmuş, əksərinə bilet tapılmayaraq məyus qayıtmışlardı.

Qurultayda yüzə qədər Azərbaycanın hər tərəfindən gəlmə nümayəndələr var. nümayəndələr yalnız şəhərlərdən degil, uzaq kəndlərdən, əmələ rayonlarından gəlmişlərdir. Qurultay heyət etibarı ilə ehtimal Şərqi-İslamda toplanmış, əndüvə və qurultayların ən demokratik bir heyətini təşkil ediyor.

Nümayəndələrdən yüzdə 90-ı kəndli və fəhlədən ibarət!

Qurultay firqənin Bakı heyəti-mərkəziyyəsi rəisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları tərəfindən açıldı.

Məhəmməd Əmin əfəndi rəyasət mövqeinə çıxınca alqış tufanı açılıb sürəkli surətdə davam elədi, bir necə dəqiqə natiqi gözləmək məcburiyyətində bulundurdu. Alqışlar dayandıqdan sonra nitq iftinahi başladı. Natiq müvəqqətən Şərq islamı ilə Türk aləminin əhvali-hazırə siyasətindən bəhslə dedi ki:

Bütün Şərqi-İslam və Türklük aləmi neçə əsrdən bəri ətalət zamanı keçiriyordu. Həm də ətalət o dərəcəyə gəlmişdi ki, Şərq millətlərinin tərəqqi və mədəni olmasına ümid kəsilmişdi. Bunun da səbəbi məzkur millətlər arasında amal, ideal, məqsəd yoxluğu idi. Əlbəttə, millətin həyatına işıqlı yol göstərən yıldız olan milli amal və məqsəd yoxalınca cəmaət də halətdən qaldı və siyasətcə öldü.

Fəqət həmişə böylə gedəməzdi: son zamanlar Şərq aləmi cünbişə gəldi. İmdi bir dövri-intibah keçiriyoruz. Milli oyanıqlıq böyük duyğu, böyük fikir Şərqi-islam və Türk millətlərini oyatdı. Böyük sarsıntılar, böyük fikir doğurdu. Biz qəflətdə olduğumuz zaman Avropanın zülm və cəfası bir dərəcəyə çatdı ki, nəhayət, Qərb imperializmi bizi əzdi, sarsıtdı və əzilmək nəticəsində milli duyğu oyandı. Şimdi dövri-intibah keçiriyoruz.

Milli amalımıza doğru yüzüyoruz. Lakin bizim amalımız başqalarına hakim olmaq, başqalarını əzmək degil, özümüzün rifa və səadətlə yaşamamız və sair millətlərlə bərabər bəşəriyyətə bir üzv, hamı ilə bərabər mədəni və mütərəqqi bir millət olmaqdır. Türklük fikri başqalarına təcavüz olmadığı kibi, İslama da müariz degil. Hürriyyətin böyük ərkanından birisi şəxsi təmin etməkdir. Bir millət isə bir camiə təşkil ediyor. Bir şəxsin özünə məxsus arzu və məqsədləri, dilək və istəkləri olduğu kibi, bir millətin, o camiəyi-noviyyənin də milli fikir amalı, məqsədi, ehtiyacı var. Yaşadığımız şərait altında bizim bu amal və arzularımızı ancaq böyük milli fikir ödəyə bilər. Firqəmizin müvəffəqiyyət qazanması, fəhlə, kəndli və tərəqqipərvər sinifləri bir yerə cəm edə bilməsinin sirri və hikməti də haman bu fikirdəndir. Bir cəmaətin, millətin, hətta bir şəxsin müəyyən amal və arzusu, müəyyən məqsədi olmazsa tərəqqi edəməz. Came olan millətin də bu milli məqsədi olmazsa milli qüvvələri birləşdirəməz, qaranlıq içində işıq olmaz. Əgər Türk milləti bu vəqtədək bunca fənalığa məruz qalmışsa, səbəbi başqalarının təcavüzündən ziyadə özünün amalsız, idealsızlığından, tarixini, mənligini bilmədigindən qalmışdır. Buna görədir ki, əsrlərdən bəri türk milləti qaranlıqlar, yolsuzluqlar-rahsızlıqlar, sarsıntılara uğramışdır və haman amillər səbəbilə nəhayət, gözü açıldı (gurultulu alqış). Türk millətinin məqsədi tərəqqi etmək, bəşəriyyət gülüstanında yaxşı qoxulu bir türk gülü yetişdirməkdir (sürəkli alqışlar). Bu gül isə islama mənsub olan islam beynəlmiləliyyəti təşkil edən heyətlə bir yerdə bir güldəstə təşkil edəcəkdir (alqışlar). Millət nə qədər bir came isə də, bir vücud degildir. Təbiiyatda qətiyyəti-riyaziyyə mümkün isə ictimaiyyatda böylə qətiyyət olamaz. Binaənileyh millət təşkil edən fərdlər bir vücud olamazlar. Bu səbəblədir ki, millətin məqsədi əksəriyyətin məqsədi deməkdir. Əksəriyyət isə fəhlə, kəndli, ümumiyyətlə demokratiyadan ibarətdir. Buna görədir ki, məkan və zaman şəraiti altında millətimizin məqsədi haman demokratiya məqsədidir. Son müzəffəriyyətimiz də firqəmizin demokrat firqəsi olduğunu isbat etdi (sürəkli alqışlar).

Rusiya türklərinə hürriyyəti Rusiya inqilabı gətirmişdir. Millətimizin gözəl xislətlərindən olan şükrani-nemət bizə vacib ediyor ki, inqilab şühədalarını qiyamla yad edəlim (məclis ayağa qalxıyor).

Bədə natiq cənabları vəfat etmiş firqə əzalarının tərxim ruhu üçün ayağa qalxmağı təklif ediyor. Yenə hamı qalxıyor.

İnqilab meydana əmələ, topraq, sülh, millətlərə öz müqəddəratını özü təyin etmək şüarları atdı. Millətlər Məclisi-Müəssisan və hüquq gözlüyordu, sülhə müntəzir idi. Amma sülhü cəngə mübəddəl edib millətlər hüquqlarını istədikdə köhnə dil ilə cavab verdilər. Nəticədə hərcümərc...

Bütün Rusiya Məclisi-Müəssisanə, seçkilərə hazırlanmaqda ikən hazırlıqlar içində anarşi başlandı. Bir dərəcəyə çatmış ki, sabah nə olacağını kimsə bilmiyor. Məmləkət daxilində əhval böylə ikən cəbhədə daha fənadır. Ordunun nəinki dava etməsinə, bəlkə cəbhədə durmasına imkan yoxdur. Silah yox, libas yox, ayaqqabı yox, yemək yox, ruh da yoxdur. Amma barışmaq da çətindir. Ona görədir ki, bir qism əhali barışıq tələb ediyorsa da, digər qismi sülhdən hədsiz dərəcədə qorxuyor. Nəticədə hazırda məmləkətin hər bir parçasında bir başsızlıq, hökumətsizlik, hərcümərc başlanmışdır.

Əlbəttə, biz hər bir şeyi Məclisi-Müəssisandan gözləməliyiz, Məclisi-Müəssisandan ümidimizi kəsməmişiz, Məclisi-Müəssisana gedəcəgiz, ondan dərdlərimizə əlac istəyəcəgiz. Fəqət başımızı özümüz saxlamalıyız. Böylə etməzsək yaşıyamayız. Hazırda öylə müşəvvəş bir dövr keçiriyoruz ki, bərkişmək üçün çəkişmək, rahət yaşamaq üçün rahatlıq uğrunda mübarizə lazımdır. Hürriyyət tarixini bilənlər, hürriyyəti anlayanlar bundan darıxmazlar. Bu qədər böyük məsələlər, əlbəttə, bir neçə günün, ayın içində həll olunamaz. İttihad və ittifaqı olan mədəni millətlər arasında belə böyük fikirlər doğular, amallar böyük sarsıntı, əzəmətli hadisələr nəticəsində hasil olar. İştə, qurultayımız böylə bir dövrə təsadüf ediyor. Böylə bir zamanda qüvvəti-qəlb sahibi olan firqələr göstərərlər ki, böyük fırtınalar yaşamaya əzm etmiş böyük qüvvətə malik olan milləti həlak edəməz (gurultulu alqış). Böylə firqələr qüvvətli təşkilatlar yapar, böyük qüvvələr əmələ gətirər. İşıqlı yıldız yöni itirməz və işıqlı yıldız olan milli amalların dalınca gedərək sərmənzili-məqsudə yetişər (alqışlar).

Bundan sonra natiq əfəndi qurultayı təbrik edərək keçən gecə verilmiş olan qərarları oxuyor. Məclis tərəfindən qəbula keçəcək heyəti-rəyasətə namizədləri və etibarnamə komissiyası öz yerlərini işğal ediyorlar.

İkinci iclas

Məruzəçinin zənnincə heç zəhmət çəkilməmiş olan yerlər pulsuz olaraq əkinçilərə verilməli və mülk sahibinə heç dürlü mükafat verməməlidir.

Bəxşiş təriqilə verilib də sonradan zəhmət qonulmuş olan yerlər dəxi kəndlilərə vüsul olmalı, fəqət bunun müqabilində mülk sahiblərinə də zəhmətləri əvəzində müəyyən bir mükafat verməlidir.

Halal kəsblə alınmış, fəqət həddən ziyadə olan mülkün bir qismi alınıb xəlqə verilməli, fəqət toprağın bir qismi ilə həm də mülk sahiblərinin toprağa qoyduqları zəhmət və xərci müqabilində onlara müəyyən bir mükafat dəxi verilməlidir.

Topraq bu surətlə alınaraq cəmaətə (yəni əkinçilərə) verilməli və haman təqsim olunan yerlər əkinçinin öz mali-xüsusi olmalıdır. Ancaq kəndlinin toprağı satmağa ixtiyarı olmamalıdır.

Qafqasiya, Türküstan və sair kibi süni surətdə suvarılmağa ehtiyac olan yerlərdə topraq qədər su məsələsinə də əhəmiyyət verməlidir. Məruzəçi əfəndi suyu da elə qism ediyor: təbii su və süni surətdə çıxarılmış su (kəhriz, vadakaçka və sairə). Orucov cənablarının zənnincə təbii sular bilamükafat alınaraq cəmaətə verilməlidir. Fəqət süni surətdə çıxarılan kəhriz, vadakaçka və sairləri sahiblərindən alındıqda zəhmətləri və xərcləri müqabilində onlara mükafat verilməlidir.

Mirzə Məhəmməd Axundova səs veriliyor və məruzəçi cənabları məktəb və məarif məsələsi həqqində doklad oxuyur və bu əsasları müdafiə ediyor. Məktəbləri ibtidai, rüşdi, edadi və ali olmaq üzrə 4 sinfə bölüyor və bunların həpsi arasında öylə rabitə olmalıdır ki, bir məktəbi bitirən mütəəllim bilaimtahan o birisinə qəbul edilsin. İbtidai məktəblərdə tədris tamamilə ana dilində, Azərbaycan şivəsində olmalı və məktəbin idarəvə sairə işləri tamamilə öz əlimizə alınaraq heç vəchlə kənardan müdaxiləyə yer verməməlidir. Muxtariyyətimiz dairəsində yaşayan sair millətlərə də öz ana dilində oxumağa müsaidə edilməlidir. İbtidai məktəblərdə əsla rus və sair əcnəbi dillər tədris edilməməlidir.

Rüşdiyyə məktəblərində muxtariyyətimiz daxilində yaşayan sair millətlərə heç vəchlə təzyiq edilməmək şərtilə təlim və tədris Azərbaycan şivəsində olmalıdır. Məsləhət görülərsə rüşdiyyələrin birinci sinfindən rus dili bir lisan kibi tədris edilməlidir. İbtidai və rüşdi məktəblərdə oxumaq ümumi, məcburi və məccani olmalıdır. Rüşdiyyələr nəzdində oğlanlar üçün sənət və qızlar üçün əl işi şöbələri də açılmalıdır.

Edadi məktəblərdə ülum və fünun ana dilində olmalı, fəqət bir lisan surətilə ümumi türk dili də tədris edilməlidir. Xüsusi edadi sənət məktəbləri də açılmalıdır. Şəriət dərsi təlimi üçün edadilər sırasında məkatibi-diniyyələr dəxi açılmalıdır. Müsəlmanların mərkəzi olan hər nöqtədə kifayət dərəcədə də darülmüəllimin və darülmüəllimatlar təsis edilməlidir. Burada da ümumi türk dili bir lisan kibi tədris edilməlidir.

Mərkəzdə bütün şöbələrilə darülfünun açılmalıdır. Darülfünunda tədris ümumi türk dilində, ülumi-diniyyə tədrisi üçün də bir xüsusi şöbəsi olmalıdır.

Bütün məkatib və məarif işlərinin xərci milli sandıqdan ödənməli və xüsusi məarif vergisi təyin etməgə izn verməlidir.

Hələ darülmüəllimin və darülmüəlimat açılanadək müəllim və müəllimələrə olan ehtiyacımızı ödəmək üçün tezliklə kurslar açılmalıdır.

Bu layihə üzərinə türk balalarına məxsus məktəblər açılanadək hazırda mövcud məktəblərin ixtiyarını imdidən öz əlimizə alaraq tamam mənasilə milliləşdirməlidir.

Bundan sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları şəkli-idarə həqqində bir məruzə oxuyur. Natiq cənabları keçən qurultaylarda da oxumuş olduğu məşhur məruzəsini bir az daha genişlədərək bəzi əlavələr daha edərək mərkəziyyət idarənin mənfi cəhətlərini müfəssəl surətdə bəyan ediyor. Eyni zamanda ədəmi-mərkəziyyətin müsbət cəhətlərini göstəriyor; ədəmi-mərkəziyyət üsulunun yalnız Rusiyada başlayıb da bu vəqtədək məhkum olan millətlər üçün degil, bəlkə hakim millət olan ruslar üçün də; yalnız kiçik millətlərin mənafeyi nöqteyi-nəzərindən degil, bəlkə ümumdövlət mənafeyi nöqteyi-nəzərindən də ən məqul və məqbul bir üsuli-idarə olduğunu isbatla Rusiyada qoşma xəlq cümhuriyyəti (cümhuriyyəti-müctəmei-ənam) təsisi əsaslarını müdafiə ediyor. Rusiya üçün qoşma xəlq cümhuriyyəti istiyor.

İkinci iclasın axırı

Məhəmməd Əli Rəsulzadə cənabları fəhlə məsələsi həqqində məruzə oxuyaraq bu əsasları müdafiə ediyor: 1) İş günü 8 saətdən artıq olmasın; 2) Hər işdə qulluq edən ərkək və qadın üçün həftədə 24 saət bilafasilə istirahət qanun tərəfindən mühafizə edilməlidir. 3) İş müddətindən artıq işləmək qətiyyən mən olunur. 4) Gecə işləmək məmnudur. Texnika və maşın şəraitindən iləri gələn xüsuslarda gecə işləmək olar. 5) 16 yaşınadək məktəb yaşında olan balaların xidmətindən istifadə etmək iş sahiblərinə qətiyyən mən edilsin və 16-18 yaşında balalar 6 saətdən artıq işlədilməsinlər. Və haman iki saəti iş sahiblərinin hesabına dərs oxumalıdırlar. 6) Qadınların vücuduna və səhhətinə zərərli olan işlərdə onların çalışmağı mən edilsin: hamilə arvadlar doğmaqdan 4 həftə əvvəl və 6 həftə sonra məvacibləri verilməklə işdən azad edilməlidirlər. 7) Qadınlar işləyən hər iş yerinin yanında südəmər uşaqlar üçün xüsusi tərbiyəxanalar olmalı və süd verən analar hər üç saətdə bir dəfə və hər dəfə yarım saətdən az olmamaq şərtilə işdən azad edilməlidirlər. 8) İş və xidmət müqabilində pul əvəzinə mal vermək qadağan edilməlidir; iş muzdu 15 gündə bir dəfə verilməlidir. 9) Xidmət istedadını qismən ya tamamilə qeyb edənlər dövlət tərəfindən sığorta edilməlidirlər; 10) Sənaətxana və kəsbxanalar üçün kifayət qədər fabrika nəzarəti təyin edilməlidir. Ev qulluqçuları, nökər və xidmətkarlar da nəzarət altına alınmalıdırlar. Fabrika və xidmətxanalara məxsus qanunların kamalınca icrasına nəzarət etmək üçün əmələlər tərəfindən seçilmiş və hökumətdən maaş alan vəkillər dəxi nəzarət etməlidirlər. Hər dürlü iş qəbul etmək və bəyənilməyənlərini qaytarmaq və onların bəhasiyyəsini təyin etmək məsələsində də fəhlə nümayəndələri iştirak etməlidir. 11) İş sahibləri tərəfindən əmələlər üçün təyin edilmiş iş yerləri və mənzillər hifzüssihhəyə müvafiq və onların kirayəsi münasib olmalıdır. Bu işə hökumət nümayəndələrilə bərabər fəhlə nümayəndələri də iştirak etməlidirlər. 12) Hər bir karxanada müntəzəm surətdə səhiyyə nəzarətləri təsis edilməli və bu nəzarət tamamilə iş sahiblərinin nüfuzu xaricində bulunmalıdır. 13) Zəhmət mühafizəsi həqqində verilmiş qanunlara müxalifət edən sahibkarlar hökumət tərəfindən məsuliyyətə cəlb edilməlidirlər. 14) Hər sənaətxana və kəsbxanada yarısı fəhlədən, yarısı da iş sahiblərindən mütəşəkkil bir məhkəmə təşkil etməlidir. 15) Yerli və kənardan gəlmə işçilərə iş tapmaq xüsusunda vasitəçilik etmək üçün hökumət tərəfindən fəhlələrin iştirakilə məsai birjaları təsis edilməlidir.

3-cü iclas

Qurultayın 3-cü iclası açılmadan əvvəl Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları növbətdən xaric səs alaraq seçkilər münasibətilə siyasi firqələr arasında icra olunan mübarizədən bəhs ediyor, diyor ki, əlbəttə, siyasi firqələr arasında mübarizə məqbul bir şeydir. Fəqət firqə adabı və siyasət qanunu daxilində olması şərtdir. Dün molla sinfindən olan Şeyx Qəni seçki təbliğatı olmaq üzrə “Müsavat” firqəsini təkfirlə məzkur firqəyə mənsub olanların həpsinin qanını hədər, malını halal və əyallarını özlərinə məhrəm elan etmişdir. Əvvəla, bu hərəkət siyasi mübarizə qaidəsindən xaricdir. Saniyən, biz islama zidd olmayan müdafei-millət bir firqə təşkil etdigimiz üçün üləmadan heç vəqt böylə hərəkətlər gözləməzdik. Salisən, siyasi mübarizədə məscid və minbər bitərəf olub hətta mübarizələrdən dolayı firqələr arasında bir soyuqluq əmələ gələrsə minbər və məscid onların arasında etilaf hüsuluna çalışmalıdır. Məscidə daxil olduqda insan siyasət, firqə və məsləki kənara qoyub hüzuri-ileyhidə xüzu, xüşu duraraq birlik, qardaşlıq və sairə kibi sözlər eşitməlidir. Hüzuri-ileyhidə duran cəmaət və minbəri-xitabətdə üləma siyasətdən kənar olmalıdır. Buna görədir ki, Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi “Müsavat” molla sinfinə daxil olaraq adını din alimi qoyan bir şəxsin bu tövr hərəkətinə qarşı tamam vücudiyyətimizlə protesto ediyoruz.

Bundan əlavə “Rusiyada Müsəlmanlıq” firqəsilə əlaqəmizi təyin etmək üçün məzkur firqə rəsmi surətdə bəyan etməlidir ki, Şeyx Qəni firqənin rəsmi natiq sifətiləmi böylə rəftar etmişdir, yainki xüsusi bir şəxs sifətilə.

Bundan sonra növbəti məsələlərin müzakirəsinə keçilir.

Yusifbəyli Nəsib bəyin sədarətilə açılaraq topraq məsələsinə baxan şöbənin qəbul etdigi qərarları Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları oxuyur. Məruzə maddəbəmaddə müzakirə olunaraq aşağıda yazılan qərar ilə qəbul olunur:

1) Əmlaki-miriyyə ərazi xassə və xanədanə məxsus topraqlar, həmçinin mülkdarlara və xüsusi maliklərə məxsus olan topraqlar ələlümum əvəzsiz olaraq zəhmətkeşlərə verilməlidir. (Bir səslə qəbul olunur.)

2) Hər bir əldə olan toprağın miqdarı təyin edilərək kimsə ondan artıq toprağa malik olmamalıdır. (Bir səsə qarşı ittihadi-ara ilə qəbul olunur.)

3) Zəhmətkeşlərə veriləcək topraq onların mülkiyyətinə verilməli və mal məxsusi olmaq üzrə topraq üzərində bütün hüquqa malik olunur. (Bir səsə qarşı qəbul olunur.)

4) Əllərindən topraqları alınan xüsusi maliklərə bundan dolayı çəkdikləri zərər müqabilinə xəzinə tərəfindən, varlı siniflərdən alınacaq xüsusi vergidən hasil olan xüsusi bir sərmayə hesabına olaraq mükafat verilməlidir. (3 səs bitərəf qalıb 2 səsə qarşı əksəriyyətlə qəbul ediliyor.)

5) Topraq altında olan mədəniat milli olub beytülmala məxsus olmalıdır. (2 bitərəf və 6 səsə qarşı əksəriyyətlə qəbul olunur.)

6) Meşə, cəngəl və axarsular ümumi elan olunur. (İttihad-ara ilə qəbul olunur.)

Bundan sonra tərzi-hökumət və şəkli-idarə məsələsinə baxan komissiya tərəfindən yenə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları məruzə veriyor.

1) Rusiya dövlətinin əsası milli və məhəlli muxtariyyət əsası üzərinə qoşma xəlq cümhuriyyəti olmalıdır.

2) Hürriyyəti-kəlam, mətbuat, vicdan, ictima və tətil kibi hürriyyətlər muxtariyyətlər daxilində hökumətlərin xəlq cümhuriyyəti olması ilə işçi və topraq məsələləri cümhuriyyət qanun əsasilə daxil olub dövlət tərəfindən mühafizə edilməlidir.

3) Müəyyən məhəlli olmayan millətlərə milli və mədəni muxtariyyət verilməlidir.

4) Muxtariyyət hüdudlarını, daxili qanun əsasılərini öz daxili məclisi-müəssisanlarında təyin etməlidirlər.

5) Hər bir muxtariyyətli əyalətin topraqları xüsusi bir fond təşkil edib ümumi cümhuriyyət fonduna daxil olmalıdır.

Qurultay dün gündüz və gecə iclas quraraq məsələləri sürətlə müzakirə ediyor. Bu gün qurultayın qurtaracağı ümid olunur.

4-cü iclas

Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi “Müsavat”ın 4-cü iclası oktyabrın 29-u axşam saət 10-da açılaraq Nəsib bəy Yusifbəylinın sədarəti altında fəhlə və məarif məsələlərini müzakirə etmişdir. Rəsulzadə Məhəmməd Əli cənabları fəhlə məsələsi həqqində şöbə tərəfindən məruzə oxuyor; məsələ maddabəmaddə müzakirə ediliyor və bəzi mübahisələr vaqe oluyor. Nəticədə 16 maddədən ibarət məruzə qəbul olunur. Maddələr bunlardır:

Fəhlə məsələsi

1) Hər bir qulluq və ücrətlə xidmət edən kimsə üçün gündəlik iş müddəti 8 saatdan artıq olmamalıdır.

2) Hər bir iş və xidmətlərdə qulluq edən ərkək və qadın əmələ və xadimə üçün həftədə bilafasilə 24 saatlıq istirahət müddəti qanun tərəfindən qərara alınsın.

3) İş müddətindən xaric işləmək qaidəsi qətiyyən mən edilsin.

4) Axşam saət 9-dan səhər saət 6-yadək gecə xidməti qətiyyən mən edilsin. Fəqət texniki və makina əhval və şəraitindən nəşət edən və əmələ təşkilatı tərəfindən savab görülən xüsuslarda bu xidmət icra oluna bilər.

5) 16 yaşınadək məktəb sinnində olan çocuqların xidmətindən istifadə etmək qətiyyən məmnudur. 16-dan 18 yaşınadək olan çocuqların iş müddəti 6 saətdən artıq olmamalıdır.

6) Qadınların vücud və səhhətinə zərərli olan yerlərdə onların çalışmaları mən edilsin və hamilə olan qadınların həmldən əvvəl 4 həftə, sonra da 6 həftə işdən azad edilərək haman müddətin məvacibini tamamilə almalıdır.

7) Qadınlar işləyən fabrika, zavod və sair kəsbxanələr nəzdində südəmər uşaqlar üçün xüsusi tərbiyəxanalar açılmalıdır. Süd verən qadınlar hər 3 saatdan sonra yarım saatdan az olmamaq şərtilə xidmətdən azad edilsin.

8) İş və xidmətə istedadını qismən yatmasilə qeyb edən, yaxud ixtiyarlıq cəhətilə xidmətə qadir olmayan fəhlələr dövlət tərəfindən xüsusi sərmayə hesabına sığorta edilməlidirlər. Məzkur sərmayə sərvətdarlardan alınacaq ayrı bir vergidən əmələ gələcəkdir.

9) İş və xidmət müqabilində mətah vermək caiz degildir. Hər bir ücrət və məvacib nəqdən hər həftə verilsin.

10) İş sahiblərinə hər dürlü ittifaq və səbəblərdən dolayı fəhləlik həqq-hesabından pul çıxmaq qaidəsi qətiyyən mən olunur.(cərimə və sairə)

11) Hər dürlü iş və kəsbxanələr üçün kifayət qədər fabrika müfəttişligi təyin edilsin. Əmələlər tərəfindən seçilən və dövlət tərəfindən maaş alan vəkillər dəxi iştirak edərək müdiriyyətlə bərabər qanunların icrasına və əmələlərə iş və mənzil və sair təshilat tədarükünə mübaşir olmalıdır.

12) İş sahibləri tərəfindən əmələ üçün mənzil olaraq verilən odaların əhvali-səhiyyəsi və tərtibatı nəzarət altına alınmalıdır. Nəzarətdə əmələlər tərəfindən seçilmiş vəkillər dəxi iştirak etməlidir.

13) Qulluqçu və işçi tutan hər bir karxanədə müntəzəm və mütəşəkkil səhiyyə nəzarəti təsis olunmalı və bu nəzarətlər iş sahiblərinin nəzarət və müdaxiləsindən kamilən azad olmalıdırlar.

14) Zəhmət və səyin mühafizəsi həqqində qanunlara müxalifət edənlər cinayət qanunları mucibincə məsuliyyətə cəlb edilməlidirlər.

15) Hər bir kəsbxanədə heyətin yarısı əmələlərdən və yarısı iş sahiblərindən olmaq üzrə xüsusi bir məhkəmə təşkil etməlidir.

16) Yerli və kənardan gəlmə işçilərə qulluq tapmaq xüsusunda vasitəçilik etmək üçün xüsusi kantorlar təsis etmək vəzifəsi məhəlli idarə müəssisələrinə həvalə ediliyor.

Məarif həqqində

Fəhlə məsələlərindən sonra məarif məsələsi müzakirə edilərək aşağıdakı maddələr demək olar ki, bir səslə qəbul olundu.

1) Məarif işlərində ümuməhali, din və millət ayırmaqsızın ərkək və qadın müsavidir.

2) Məktəb işlərində təşəbbüsi-şəxsi və məhəlli idarələr təşəbbüs heç bir vəchlə təhdid edilməyəcəkdir.

3) Tədrisat sərbəst olmalıdır.

4) Məktəb arasında irtibah olub ibtidailərdən rüşdilərə, oradan edadilərə və buradan ali məktəblərə kolaylıq ilə tələbə qəbul ediləcəkdir.

5) Darülfünun və sair ali məktəblər daxili işlərində muxtariyyətli və tədrisat xüsusunda sərbəst olacaqdır.

6) Əvam arasında elm və mədəniyyət uğrunda ali məktəblər tərəfindən edilən təşəbbüslərə mümanəət göstərilməyəcəkdir.

7) Məhəlli idarələrin təlim və tərbiyə xüsusundakı təşəbbüslərinə mümanəət edilməyəcəkdir.

8) Təlim ibtidai və rüşdi, ümumi, məccani və məcburi olmalıdır.

9) Məhəlli idarələr tərəfindən böyüklər üçün açılacaq məktəb kitabxana və qiraətxana işlərinə müsaidə edilməlidir.

10) Sənaye və ziraətə məxsus kafi miqdarda xüsusi məktəblər açılacaqdır.

11) İbtidai və edadi məktəblərdə tədris dili hər bir muxtariyyətli əyalətin əksər əhalisinin danışdığı dil və şivə olacaqdır.

12) Edadi məktəblərdə rus dili və Osmanlı şivəsi bir lisan olaraq tədris edilməsi məcburi olacaqdır.

13) Ali məktəblərdə ülum və fünunun həpsi Osmanlı şivəsində tədris ediləcəkdir.

14) Müəllim və müəllimələr hazırlamaq üçün kafi dərəcədə darülmüəllimin və darülmüəllimat açılmalıdır.

15) Qırx çocuq toplana bilər isə əqəliyyətdə qalan millətlər üçün açılmış məktəblərdə tədris öz dillərində olması məcburidir.

16) Kafi dərəcə tələbə bulunursa əqəliyyət təşkil edən millət çocuqları üçün tədrisat öz dillərində olmaq şərtilə rüşdi və edadi məktəblər açılacaqdır.

*M.Ə.Rəsulzadənin

giriş nitqi – Ş.H.

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2013.- 8 avqust.- S. 26-27.