Dini abidələrimiz: qədim alban məbədləri (davamı)

Azərbaycan etnik və dini tolerantlığın nümunəvi modeli kimi hazırda bütün dünyaya örnək sayılır. Əsrlərdir ki, ölkəmizdə məskunlaşan onlarla azsaylı xalq və etnik qrup sülh şəraitində birgəyaşayışın, etnomüxtəlifliyin zəngin sintezinin, multikulturalizmin və mədəni mübadilənin mükəmməl nümunəsini beynəlxalq ictimaiyyətə sərgiləyir.

Azərbaycan tarixən həm də dini tolerantlıq ənənələrini yaşadan ölkələrdən hesab olunur. Bunun ən bariz sübutlarından biri də ölkə ərazisində yerləşən müxtəlif dinlərə aid qədim və unikal abidələrin, məbədlərin, səcdəgahların həm dövlət, həm də cəmiyyət tərəfindən həssaslıqla qorunmasıdır.

Hazırda Azərbaycan ərazisində –həm paytaxtda, həm bölgələrdə məscidlər, kilsələr, sinaqoqlar fəaliyyət göstərir. Ancaq tarixən bunların hamısından daha qədim olan məbədlərimizin- ulu əcdadlarımız albanlardan qalma abidələrin də sayı az deyil. Tarix etibarilə bu abidələr Azərbaycanın nə qədər qədim bir tarixə malik olduğunu sübut etməklə yanaşı, həm də ölkəmizin tolerantlıq dərəcəsinin üstün göstəricisi rolunda çıxış edir. Silsilə yazılarımızda bu abidələr haqqında oxucularımızı məlumatlandıracağıq.

(əvvəli ötən sayımızda)

Azərbaycan xalqının formalaşmasında rol oynamış albanlar özlərindən sonra maddi-mədəni abidələr qoyub gediblər. Bunun ən bariz nümunələri isə albanların xristianlığın meydana gəldiyi ilkin və orta dövrlərdə ölkəmiz ərazisində mövcud olan möhtəşəm dövlətdə-Qafqaz Albaniyasında inşa etdikləri qədim kilsələr, məbədlərdir.

Azərbaycanın bir sıra bölgələrində, daha çox şimal-qərb regionunda belə abidələr üstünlük təşkil edir. Bu arealda – Qax rayonu ərazisində isə belə abidələrin sayı xüsusilə çoxdur. Nəinki ölkəmizdə, bütün dünyada qədim kilsələrdən hesab olunan “Kürmüx” məbədi də Qaxda yerləşir. Eramızın I-III əsrlərində tikildiyi ehtimal edilən, Albaniya dövrünə aid olan və hazırda yaşayış sahəsindən xeyli uzaqlıqda, əhalisini tamamilə azərbaycanlılar təşkil edən Əmbərçay kəndi ərazisində yerləşən Kürmük məbədi fəaliyyət göstərməsə də ölkə əhəmiyyətli tarixi abidə hesab olunur. Kürmük məbədi 1892-ci ildə Çar Rusiyası tərəfindən alban kilsəsinin bazası əsasında rus kilsəsi kimi bərpa edilib. Lakin buna baxmayaraq alban kilsəsinin qalıqları ətrafda açıq-aydın nəzərə çarpır. Yerli əhali tərəfindən ziyarətgah kimi qəbul edilən və bir neçə il öncə təmir olunmuş kilsəyə ildə iki dəfə – may və noyabr aylarında dini mərasim keçirmək üçün insanlar toplaşır. Mərasimə gələnlərin əksəriyyətini yerli, müsəlman azərbaycanlılar təşkil edir. Qax rayonundakı təpələrdən birində yerləşən məbəd erkən orta əsr alban məbədlərindən biridir və öz adını eyniadlı çaydan götürüb. “Kürmük” sözünün mənasını iki sözün birləşməsi kimi izah edirlər: “kür” azğın, dəlisov və “muq” Hun tayfalarından birinin adıdır. XIX əsrdən etibarən bu məbəd həmçinin Müqəddəs Georgiy kilsəsi kimi də tanınır. Kürmük məbədinin maraqlı tarixi var. Abidə ildə günün sayı qədər məbəd tikdirən Alban hökmdarı Cavanşirin dövründə ucaldılıb. Hələ qədimdən insanlar Kürmük dağında qeyri-adiliyi ilə seçilən böyük daş topasını ziyarət ediblər. İllər keçsə də bu ənənələr bu gün də qorunub saxlanılır. Ziyarətdən sonra niyyət tutularaq qurbanlar kəsilir. Abidədə yenidənqurma işləri tamamlandıqdan sonra 2005-ci ildə məbədin açılışı keçirilib.

Qaxın Qum kəndinin mərkəzində, kiçik dağ çayının sahilində yerləşən daha bir alban abidəsi- Qum məbədi tetrakonx (dördbucaqlı yarım qövs künclü) formasındadır. Tikilinin uzunluğu 26,4 metr, eni 19,3 metrdir. Qum məbədinin tikintisində əsasən yonulmuş çay daşından istifadə olunub. Daxildəki konstruksiya işləri isə bişmiş kərpiclə aparılıb. Tədqiqatçıların fikrincə, Qum məbədi öz memarlıq xüsusiyyətlərinə görə V əsrin sonlarında Qafqaz Albaniyasının hökmdarı III Vaçaqan (487-510-cu illər) tərəfindən inşa edilib.

Qaxda yerləşən məşhur alban abidələrindən biri də rayonun eyniadlı kəndində yerləşən Ləkit kilsəsidir. Məbədi alban memarlığının ən gözəl nümunələrindən hesab edirlər. İnşaat texnikası araşdıran mütəxəssislər kilsənin inşa tarixini IV-VI əsrlərə aid edirlər. Ləkit məbədi Cənubi Qafqaz tetrakonxlarının təşəkkül tapması üçün əsas olub. Kilsə qədim zərdüşt məbədi əsasında yaradılıb. Məbədin elmi cəhətdən öyrənilməsi və bərpa işləri XX əsrin 40-cı illərində P.D.Baranovskinin rəhbərliyi ilə aparılıb. Məbədin ətrafı meşəlikdən təmizlənib və dağılmaqda olan divarlardan biri möhkəmləndirilib. Tarixçilər məbədin təqribən IV əsrdə Albaniya hökmdarı III Mömün Vaçaqanın hakimiyyəti dövründə kilsəyə çevrildiyi güman edirlər. Belə ki, Musa Kalankatlı məhz bu hökmdarın dövründə Albaniyada xristianlığın geniş təbliğ edilməsi, digər dinlərin isə təqib edilməsi haqqında yazılarında məlumat verib. Belə bir dövrdə Qafqaz Albaniyasında bir çox əski dinlərə məxsus məbədlərə xristian elementləri əlavə edərək kilsələrə çevirirdilər. Mütəxəssislərin müəyyənləşdirdiyinə görə, Ləkit məbədi kilsəyə çevrilərkən onun əsas memarlıq quruluşuna toxunulmayıb, (özündə güclü bütpərəstlik elementləri əks etdirməsinə baxmayaraq), yalnız xristian dininin ehkamlarına uyğun olaraq səcdəgah əlavə edilib. Məbədin tikilmə tarixi haqqında isə müxtəlif tədqiqatçılar fərqli fikirlərlə çıxış edirlər. Rus alimi P.D.Baranovskinin fikrincə, məbəd VII əsrə aiddir. K.M.Məmmədzadə isə bu məbədin Kilsədağ kilsəsindən sonrakı dövrdə, təxminən VI əsrin ortalarında inşa edildiyini qeyd edir.

Qax rayonunda, Ləkit Kötüklü kəndi ərazisində, indi xalq arasında “Yeddi kilsə” adı ilə məşhur olan möhtəşəm alban monastır kompleksi, uzun müddət alban kilsəsi yepiskopluğunun mərkəzi olub. Məhz bununla əlaqədar olaraq bu ərazi qədim dövrlərdən “Kax”, yəni dini mərkəz, din sarayı adlanır. Kompleksdə eramızın əvvəllərinə aid doqquz abidənin qalıqları vardır. Kompleks 1980-ci ildən sonra baxımsızlıqdan sürətlə dağılmağa başlayıb. Hazırda qəzalı vəziyyətdədir. Məbədin tarixi ilə bağlı kifayət qədər məlumat qorunmayıb. Lakin məbədin IV-V əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında xristianlığın çiçəkləndiyi bir dövrdə inşa edildiyi güman olunur.

Bu qədim tarixi abidələr ölkəmizə axın edən turistlərin də diqqətini cəlb edir, onlarda tariximiz, mədəniyyətimiz və tolerantlıq ənənələrimiz haqqında dolğun təsəvvür yaradır.

Bu abidələrin mövcudluğu və çağdaş dövrümüzədək qorunub saxlanması, gələcək nəsillərə ötürülməsi bir daha sübut edir ki, Azərbaycan xalqı və dövləti tarixən dini müstəvidə də tolerantlığın, dözümlülüyün, xoşgörünün ən yüksək səviyyəyə çatdırılmasına nail olub.

(ardı növbəti sayımızda)

Sevinc MÜRVƏTQIZI

525-ci qəzet.- 2013.- 15 avqust.- S.4.