Professor Aydın Dadaşov: “Serial çəkə-çəkə kino sahəsində püxtələşmək olmaz”

“KİNODA KAPİTAL QOYULUŞU O QƏDƏR DƏ VACİB DEYİL”

Müsahibimiz əməkdar incəsənət xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Aydın Dadaşovdur.

– Aydın müəllim, uzun müddət kino sahəsində çalışan mütəxəssis kimi Azərbaycan kinosunun bugünkü durumunu necə dəyərləndirirsiniz?

– Hər halda, Azərbaycanda kino prosesi davam edir. Bu proses davam edirsə, müəyyən nailiyyətlərlə yanaşı nöqsanlar da var. Müasir marketinq sistemi planlama və təhlil prinsipləri üzərində qurulur. Kinoda planlama ssenari ilə, təhlil isə nəzəri məqalələrə bağlıdır. Hər iki sahədə uğurlar var. Filmin ilkin modeli sayılan ssenarilər yazılır və çəkilən filmlər də təhlil olunur. Lakin dünyəvi, analoji miqyasda götürsək müəyyən məsələlərin üzərində dayanmaq lazımdır. Deyək ki, dünyada kino satış üçün istehsal olunan əmtəədir və təkrar istehsal qurulduqda gəlir gətirən sahəyə çevrilir. Ancaq film satılmırsa, təkrar istehsaldan danışmağa dəyməz. Bu baxımdan müəyyən problemlərimiz var ki, inşaallah yaxın gələcəkdə aradan qalxacaq.

– Sizcə, bizim nüfuzlu kinofestivalların mükafatlarını qazanmağımızın önündəki başlıca maneələr nədir?

– Film əmtəədirsə, biz dünya bazarında rəqabətə davam gətirən mal istehsal etməliyik. Rəqabətə davamlı mal istehsal edə bilmədiyimiz üçün hələ filmlərimizin xarici bazarda satılmasından və ciddi mükafat almasından söhbət gedə bilməz.

– İndi daha çox uğurlu filmlərin yaranmamasını maliyyə vəsaitinin azlığı ilə əlaqələndirirlər.

– Əksinə, maliyyə problemi yoxdur. Bu görünməmiş işdir ki, hansısa bir ölkədə büdcədən gəlir gətirməyən bir sahə maliyyələşdirilsin... Bina, texniki vasitələr kimi əsas deyil, ssenari, lent kimi dövriyyə vəsaitlərinin həlledici amil sayıldığı kinoda kapital qoyuluşu o qədər də vacib deyil. Məsələn, Hindistanda Benqal kino məktəbinin parlaq nümayəndəsi Satyacid Rey “Yolların nəğməsi” filmini cəmisi üç min dollara çəksə də, dünyada sənət hadisəsi sayılır. Müasir kinoda əsas olan fikrin, düşüncənin izlənilməsidir.

– Sizcə, sovet dövründə çəkilən filmlər müasir dövrdəki filmlərdən üstündür?

– Sovet dövründə çəkilən Azərbaycan filmlərini götürsək, görərik ki, onların əksəriyyəti neft istehsalına, sosializmin təbliğinə və kolxoz quruluşuna aid idi. Yəni insan talelərini önə çəkən filmləri barmaqla saymaq olar. Onlar da mövcud idisə, həmin konteksdə mövcud idi. Digər tərəfdən komediya janrında bir neçə filmlərimiz var ki, məsələn, Üzeyir Hacıbəyovun əsəri əsasında çəkilən “Arşın mal alan” filmi dünyaya çıxmaqla gəlir gətirən yeganə Azərbaycan filmidir. Sonralar musiqili filmlərin yaranması cəhdləri həmin nəticəni vermədi.

– Ciddi kinoların çəkilməməsinin əsas səbəbi yaxşı rejissorun olmamasıdır?

– Fellini yazır ki, Kolumb Amerikanı fəth etməyə gedəndə gəmidəkilərin hamısı geri qayıtmağı tələb edirdi. Yalnız bir nəfər gəminin burnunda oturub irəli baxırdı, o da Kolumb idi. Kino yaradıcılığında liderliyi rejissor öz üzərinə götürməli və heç kim ona mane olmamalıdır. Məsələn, qonşu dövlətlərə İrana və ya Gürcüstana baxsaq görərik ki, rejissoru hamı tanıyır. Bizdə isə küncə sıxılan rejissor sanki pərdə arxasında qalır. Bizim rejissorlarımız xırda məmurdan asılı vəziyyətə düşüblər.

– Yaxın zamanda dünyaya çıxara biləcəyimiz bir filmin çəkilməsinə ümidiniz var?

– Məsələ bundadır ki, biri var kino fabrikinin yaranması, biri də var ki, studiyanın yaranması. Studiya yaradıcı təşkilatdır, kino fabriki isə birbaşa istehsalla məşğuldur. Bunlar ya bir-birindən ayrılmalı, ya da onların hər ikisinə aid olan mexanizm bir-birinə mane olmamalıdır. Bu gün kinoda, bəlkə də, ədəbiyyatda rəqabət prinsipi önə keçməlidir. Rəqabət üçün isə sərbəst bazar olmalıdır. Prosesdə yarımçıqlıq var. Bu yarımçıqlıq son nəticənin əldə olunmasına imkan vermir. Ancaq gələcək həmişə işıqlıdır, gələcək həmişə qalib gəlir. Düşünək ki, yaxşı olacaq.

– Bu gün kütləvi şəkildə seriallar çəkilir. Bəs, milli seriallarımızın peşəkarlıq səviyyəsi nə dərəcədədir?

– Seriallar reklam məhsullarının təqdimatında bir çoxqatlı sendviç, yaxmac rolunu oynayır. Yəni, bir malın sistemli reklamı varsa, ona uyğun müəyyən auditoriya üçün nəzərdə tutulan seriallar çəkilir. Seriallar hansısa bir təyinatlı reklamın aidiyyatı mövzusu olur və televiziya özü maraqlı olmalıdır ki, bu filmləri çəkməklə informasiya bazarında qala bilsin. Hakimiyyət büdcədən seriallar üçün maliyyə vəsaiti ayırırsa, serialar ancaq dövlət əhəmiyyətli mövzuları əks etdirməlidir. Məsələn, sənədli və ya insanların vətənpərvərlik ruhunu qaldıran seriallar. Əks halda, təkrar istehsala zəmin yaratmayan seriallar da özünü doğrulda bilməz.

– Seriallar hansısa istedadlı aktyorun, rejissorun, ssenaristin kəşf olunmasında əhəmiyyətli ola bilərmi? Və daha sonra həmin adamlar ciddi kinoya gətirilsin.

– Televiziya və kino bunlar fərqli sahələrdir. Televiziya informasiya vasitəsidir, kino sənətdir. Bunların iş prinsipləri də fərqlidir. Ancaq serialların böyük əhəmiyyəti bundadır ki, diqqətdən kənarda qalan sənətkarlarımız seriallar hesabına dolanır. Serial çəkə-çəkə kino sahəsində püxtələşmək olmaz. Kino nəzəri əsaslarla yaradılan sənət sahəsidir. Burada nəzəri savad rol oynayır. Bu pinəçilik deyil ki, özfəaliyyət hesabına öyrənəsən. Ən vacib amil peşəkar səviyyədir. Adam var, suya düşən kimi batır, adam var, suyun üzündə qala bilir, adam da var ki, dərinliyinə baxmayaraq uzaq məsafələri qət edə bilir. Bugünkü seriallarda peşəkarlığın səviyyəsi yalnız suyun üzərində qalmaqla ölçülür.

– Bəlkə ciddi kinoların çəkilməməsinin bir səbəbi də nəzəriyyənin inkişaf etməməsidir?

– Bəli, bizdə nəzəri baza hələ tam formalaşmayıb. Kinonun nəzəri problemlərinə dair kitablar çap olunmur. Mən “Müasir Azərbaycan kinosu” dərsliyini yazmışam, ancaq hər hansısa bir məmur aid olduğu sahənin tənqidini oxumaq və çap eləmək istəmir. Kitablar fasiləsiz yazılmalıdır ki, nəzəri müddəalar yayılsın. Nəzəri bazanın yaradılması vacibdir. Bunun üçün müəyyən proqramlar həyata keçirilməlidir. Bu, hansısa bir universitetin imkanları xaricindədir.

– Niyə bizdə kinonun digər növləri də inkişaf etmir?

– Vaxtilə qonşu ölkələrdə elmi kütləvi studiyalar, cizgi filmləri, sənədli filmləri hamısı ayrı idi. Bizdə isə mexaniki mərkəzləşmə təmərküzləşmə prosesinə əngəl törədir.

– Sizcə, kino ədəbiyyata müraciət etməlidirmi?

– Ekran sənəti informasiya, maarifçilik və əyləncə (düşündürmək) funksiyasını yerinə yetirir. Klassik ədəbiyyatın demək olar ki, hamısı ekranlaşdırılıb. Amma ekranlaşdırma sırf kino sənətinin üzə çıxmasına mane olur. Kino o zaman özünün missiyasını tam yerinə yetirir ki, məxsusi olaraq kino üçün ssenari yazılır. Ssenari də ədəbi nümunədir. Bu ədəbi nümunəni isə çiy ətə bənzətmək olar, o hazır formasını ekranda tapır. Kinonu televiziyanın, radionun davamı hesab edirlər, bu, qətiyyən düzgün deyil. Ekran sənəti, əslində, təsvirin, fotonun davamıdır. Kinoda, televiziyada qavrayışın səksən beş faizi təsvirə, on beş faizi isə səsə, sözə aiddir. Əsl kinoda süjet olmaya da bilər, vacib olan hadisəlilik prinsipidir.

– Sizin üçün əsl kino nədir?

– Mənim üçün əsl kino mükəmməl təsvir həllini tapmış sənət nümunəsidir. Yəni, orada söz əsas ola bilməz. Ernest Heminquey yazır ki, biri digərinə sevdiyini deyirsə, bu anormallıqdır. Əsl sevgi odur ki, iki nəfər bir-birinə əcaib sözlər desin və biz başa düşək ki, onlar bir-birindən ayrı yaşaya bilməz.

– Sənətkarla məmurun əlaqəsini necə görürsünüz?

– Bilirsiniz, sənətkarla məmurun əlaqəsi şaquli ola bilməz, yalnız üfuqi ola bilər. Sənətkar yalnız vergi ödəməlidir, vəssalam. Yaradıcılıqda hansısa bir tabeçilikdən söz belə gedə bilməz, çünki tabeçilik eybəcərlik yaradır.

– Yəni problem tabeçilikdədir?

– Şübhəsiz. Məmur özünü ağıllı göstərib nəyisə diktə edirsə, bu proqresə deyil, reqresə zəmin yaradır.

– Məmurun sənətkarın işinə qarışmasını, ona diktə etməsini necə izah edərdiniz?

– Bu, vicdan məsələsidir. Normalda məmur sənətkarlıq iddasına düşməməlidir. Əsl sənətkar məmurluq eləməz, əsl məmur da sənətkarlıq eləməməlidir. Məsələn, Adil İsgəndərov illərlə kinostudiyada rəhbər oldu və Sabit Rəhmanın ssenarisi üzrə təkcə “Əhməd haradadır?” filmini çəkdi. O, mükəmməl rejissor idi, istəsəydi, ilə bir film çəkərdi. Ancaq eləmədi, çünki vicdan və sosial məsuliyyət varıydı. Və yaxud peşəkar yazıçı-jurnalist Cəmil Əlibəyov uzun müddət kinostudiyanın direktoru olanda yalnız “İlıq dənizdə buz parçası” adlı bir povesti Pavel Finnin ssenarisi üzrə ekranlaşdırıldı. Vaxtilə iqtisadi baxımdan rentabelli traktor zavodunun müdirinin “Belarusfilm”ə direktor təyin olunması uğurlu nəticə vermişdi.

– Bu gün sosial məsuliyyətin olmaması hansı amillə bağlıdır?

– Savadsızlıqla... Necə ola bilər ki, büdcə vəsaiti ilə çəkilən filmdə məmurun adı, ideyanı maddiləşdirən kəs sayılan prodüsser kimi getsin? Və yaxud xırda məmur özünü kino bilicisi saydığından yaradıcı prosesə müdaxilə etsin? Struktur dəyişməlidir ki, kino siyasəti səmərəli nəticə versin. Bizdə vəzifəsinə biznes kimi baxan xırda məmurdan azad olan ticarət sahəsi həmən inkişaf etdi. Hər an işinin halallığı, bərəkəti barədə düşünən sahibkara ehtiyac var. Sovet dönəminin lətifəsindəki kimi dağda sürünü otaran çobana deyəndə ki: “Bərəkətli olsun!”, o da “Bərəkəti vacib deyil, hamısı kolxozundur, təki sayı düz olsun” – cavabını verərdi.

– Bir neçə il əvvəl çəkdiyiniz “Çapıqlı adam”, “Sirk səmasının cazibəsi”, “Nisgil”, “Babam və mən” sənədli filmləriniz internetdə tamaşaçı marağı doğursa da, kino çəkilişlərindən uzaqlaşdırılmanızın səbəbini nədə görürsünüz?

– Dərd burasındadır ki, sovet dövründə staxanovçuluq hərəkatından törənən bədnam oçerk janrı sənət generallarının belə tərifi üzərində qurulurdu. Əsl sənədli kino isə dulusçu çevrəsi kimi fırlanan məkanda obyekti müxtəlif rakurslardan işıqlandırmalıdır. Xırda məmurun zövqü albom filmlərinə kökləndiyindən ən xırda problemin qoyuluşuna belə müqavimət göstərməklə özünü, kreslosunu sığortalamağı üstün tutur.

– İdarəçilik formasının yaradıcılığa təsiri varmı?

– İstər avtoritar, istər totalitar, istərsə də demokratik idarəçilik formalarında müsbət eləmentlər mövcuddur. Kinonun idarəçiliyə heç bir dəxli yoxdur. İtaliyada topal bir rejim idi, lakin filmlər yarandı. İranda avtoritar şah rejimində Dariyuş Mehrcuyinin “İnək” filmi kimi klassik bir ekran əsəri yaratdı. “Hər hansı bir məhdudiyyət qüvvələri səfərbər edir” yazan Fyodr Dostoyevskinin dili ilə desək, təzyiq nə qədər güclü olsa, sənətin səviyyəsi bir o qədər yüksək olur. Bernullinin hidravlika qanunu da bu məqamı təsdiqləyir. Əlbəttə, müəllif kinosunun yaranması üçün demokratiya vacibdir. Sultan Əlaəddin Keyqubad deyirdi ki, əgər iki nəfər belə sənə tabedirsə, haqq-ədalətlə çalışmağa borclusan. Sonra isə haqq-ədalətin nə demək olduğunu belə izah edirdi: “Haqq-ədalət odur ki, papaq başda olsun, çəkmə ayaqda!” Yəni, haqqı olmayanın mühitdə mövqe tutması təhlükəlidir.

– Uzun müddətdir ki, pedaqoji fəaliyyətlə məşğulsunuz. Çoxlu sayda tələbələriniz var. Kimləri ümidverici tələbələriniz sayırsınız?

– Rejissor pedaqoq Mixail Romm yazır ki, yalnız kimsə kimi isə özünə müəllim saya bilər. Müəllimin kimi isə özünə şagird saymaq haqqı yoxdur. Aristotelə görə, min nəfərdən birində ideya varsa, cəmiyyət sağlamdır. Yəni, bir nəfərin belə ideya daşıyıcısına çevrilməsi, işığa doğru istiqamətlənməsi mənəvi dəyərləri qismən də olsa qoruya bilir. Müasir postmodern dünyanın bazar iqtisadiyyatı isə kommersiya ideyası məfhumu ilə sanki mənəviyyatla bağlı qlobal ideyanı məhv edir. Odur ki, əsl insanın bütün həyatı boyu həqiqət, ədalət axtarışına çıxması təbiidir. Henrix Mann yazır ki, həqiqətin içində yaşamaq yox, ona doğru getmək labüddür, yəni həqiqət elə məfhumdur ki, onun dinamikasını əldə etmək gərəkdir.

Ramil ƏHMƏD

525-ci qəzet.- 2013.- 17 avqust.- S.25.