Dinin Azərbaycan mədəniyyətində və ədəbiyyatında yeri

İctimai inkişafın müxtəlif dövrlərini keçən insanlar daima maddi və mənəvi sərvətlərə ehtiyac duymuş və beləliklə, bu dəyərlərin yaradıcısına çevrilmişlər. Nəsildən-nəslə keçən maddi-mənəvi sərvətlər zaman ötdükcə cilalanmış və yeni keyfiyyətlər qazanmışdır. İnsan cəmiyyətinin nizamlanmasında, müəyyən qayda-qanunların yaranmasında tarix boyu mövcud dini inancların güclü təsiri olmuşdur. İnsanların dünyagörüşü, dini düşüncələri onların ruhi aləminə nüfuz edərək, zəngin maddi və mənəvi mədəniyyətin ərsəyə gəlməsinə zəmin yaratmışdır.

Əlverişli coğrafi şərait və çoxkonfessiyalılıq Azərbaycanın tarixən payına düşən iki mühüm elementdir. Ölkəmizin ərazisində aparılan qazıntılar zamanı aşkarlanmış maddi-mədəniyyət nümunələri xalqımızın dünyagörüşü, dini inancları barədə dolğun məlumat verir. Lap əski çağlardan müxtəlif dini inancların geniş yayıldığı Azərbaycan bu inancların maddi əksi olan abidələrlə olduqca zəngindir.

Bədii mədəniyyətimizin zəngin tarixi minilliklər boyu formalaşmış incəsənətimizdə öz əksini tapmışdır. Qobustanın qaya təsvirləri, Qafqaz Albaniyasının bədii keramika və metal məmulatı, bədii şüşə və oyma sənəti, orta əsrlərdə dünya şöhrəti qazanmış Təbriz miniatür sənəti nümunələri, rəngarəng xalçalar, tikmələr, şirli saxsı qablar, kaşı sənəti, zərif oyma şəbəkələr və gözəl zərgərlik məmulatları bədii irsimizin zənginliyindən xəbər verməklə yanaşı, tariximizin keçdiyi inkişaf yolunun da əyani göstəriciləridir. Daş və qayalar üzərində rast gəldiyimiz ən qədim sənət nümunələri ilk insan məskənlərindən sayılan Azərbaycanda insanların qədim dini inanclarından xəbər verir. Keçmişin yadigarı sayılan daş abidələrimiz bu gün bizi daha çox bədii və estetik xüsusiyyətləri ilə maraqlandırsa da, əslində onların vasitəsilə xalqımızın müxtəlif dövrlərdə dünyagörüşü, dini təsəvvürləri haqqında öyrənirik.

Qədim azərbaycanlıların etiqadına görə od təmiz və müqəddəs hesab olunurdu. İnsanlar bütün müqəddəs yerləri, o cümlədən müqəddəs hesab etdikləri ağacları da “pir”, yaxud “ocaq” adlandırırdılar. Ocağa andiçmə ən güclü andlardan hesab olunurdu. Azərbaycanın bir sıra bölgələrində toy günü gəlin oğlan evindəki ocağın başına üç dəfə fırlanıb, ona bir fincan yağ atır və bununla da ocağa rəmzi olaraq qurban verirdi. İndi də bir çox bölgələrdə ata evindən çıxan gəlinin ardınca xoşbəxtlik rəmzi hesab olunan çıraq aparılmasının, yaxud gəlinin toy günü çıraq ətrafında üç dəfə fırlanması adətinin şahidi ola bilərik.

Alimlərimizin fikrincə, Azərbaycan ərazisində ilahiləşdirilmiş təbii obyektlərdən ən qədimi daş olmuşdur. Artıq tunc dövrünün axırlarına aid edilən təsvirlərin yaranmasında insan şüurunun inkişafı ilə əlaqədar olaraq ilk dini etiqadlar təsir göstərmişdir. Tunc dövrü oyma rəsmləri içərisində kollektiv şəkildə təsvir edilmiş insan fıqurlarına xüsusilə tez-tez rast gəlmək olur. Böyükdaş “Ovçular zağası” adlanan mağaranın üstündə oyulmuş kompozisiyada tonqal ətrafında dini mərasim xarakteri daşıyan kollektiv ritual təsvir edilmişdir. Azərbaycanda tunc dövrü dini əqidələrindən biri də günəşə pərəstiş idi. Bu dövrün dulusçuluq məmulatlarında günəşin müxtəlif rəmzi və sxematik təsvirlərinə rast gəlmək mümkündür. O dövrdə əcdadlara, ölülərə də pərəstiş edilirdi. Bu pərəstiş üzərində günəşə sitayişin böyük təsiri olmuşdur. Bəzən qəbirlərdə çıraqlara, ocaq qalıqlarına, oxra ilə boyanmış qırmızı daşlara və oxra boyalarına təsadüf edilir. Belə fikir oyanır ki, bəlkə də, əcdadlarımız qəbirlərin, axirət dünyasının işıqlandırılması qayğısına qalmış və bu məqsədlə günəşi andıran müxtəlif vasitələrdən istifadə etmişlər. İndi də adam vəfat edərkən “qəbri nurla dolsun” deyirik, görünür qəbrin işıqla dolması ideyası tunc dövrünün, ən qədim atəşpərəstlərin dini mirasıdır. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən tapılmış, üzərində ilanın cızma, yaxud da qabarıq təsviri olan qara və boz gil qablar da tunc dövründə geniş yayılmış ölülərə pərəstiş və axirət dünyası təsəvvürlərilə bağlı olmuşdur. İlan ölülərin, əcdadların ruhunu təmsil etmişdir. Qablarda qəbrə qoyulmuş yeməli və içməli şeylərdən ölülərin istifadə edəcəyi inamı var idi. Qədim əcdadlarımız ölülərin ruhunu ilan şəklində təsəvvür edərək, elə güman edirdilər ki, ölülərin ruhları ilan cildində qabların gövdəsinə sarılacaq, onların ağzından içəri girib qabın içindəki şeyləri yeyəcək. Naxçıvan, Göygöl, Sarıtəpə (Qazax bölgəsi), Mingəçevir kimi qədim yaşayış yerlərinin qəbiristanlıqlarından ilan təsvirli çoxlu gil qablar tapılmışdır.

İlk orta əsrlərdə bürüncdən düzəldilmiş plastik sənət nümunələri dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Bu nümunələrdə qədim əsatir obrazları getdikcə öz dini mərasim məzmununu itirmiş, daha çox bəzək xarakteri almışdır. Bununla belə, Mingəçevirdə tapılan dini məbədin qalıqları arasında aşkar olunmuş, elm aləmində alban kapiteli adını almış abidə ornamental kompoziyası baxımından diqqəti cəlb edir. Belə ki, bu abidənin yan üz tərəfində dik uzanan bir bitki ətrafında simmetrik səpkidə qurulmuş iki tovuz quşu fıquru təsvir olunmuşdur. Tovuş quşunun keçmişdə müqəddəs sayılması, onun od və günəş ilahəsinin rəmzi olması haqqında çox maraqlı məlumatlar vardır. Hələ VII-VIII əsrlərdə Mərkəzi Asiyada yaşayan türk xaqanlarının qəbulunda olmuş əcnəbi səyyahlar onların bu quşu müqəddəs sayaraq, ona sitayiş etdiklərini bildirmişlər. Bu barədə dahi şairimiz Nizaminin “İskəndərnamə” poemasında bir məqama da rast gəlirik. Nizami bu poemada Nüşabənin Bərdədəki sarayını təsvir edərkən bir neçə dəfə ipək parçalar üzərinə salınmış tovuz quşları rəsmlərindən danışaraq, onların türk xalqları arasında müqəddəs sayıldığını bildirmişdir.

Araşdırmalar göstərir ki, insanlar uzaq keçmişdə kainatın varlığını təmsil edən “su, od, torpaq və hava” kimi dörd təbii ünsürün məhsulu olan bitkiyə sitayiş etmişlər. Zaman keçdikcə bu hər dövrün öz ideoloji və estetik xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq müxtəlif forma və şəkillərdə olmuşdur.

İslam dininin zühuru və Azərbaycanda sürətlə yayılması xalqımızın taleyində dönüş oldu, onun mənəvi-mədəni inkişafına təkan verdi. İslama qədərki mədəniyyətin məzmunu dəyişərək, yeni keyfiyyət aldı. Xilafət tərkibində birləşən xalqların otaq mədəniyyəti yarandı. Azərbaycan mədəniyyəti də ümumislam mədəniyyəti ilə qovuşdu.

XII əsrdə mədəniyyətin hər sahəsində olduğu kimi, memarlıq sahəsində də uğurlar əldə edilmişdi. Bu dövrdə artıq müəyyən özünəməxsus xüsusiyyətləri olan Azərbaycan memarlığı qədim dövrlərdən gələn inşaat ənənələri ilə islamiyyət dövründə köklənmiş yeni yaradıcılıq ənənələrini birləşdirmiş və yerli memarlıq məktəblərinin yaranmasına imkan yaratmışdı.

Bu memarlıq məktəbləri içərisində ilk memarlıq məktəbi Aran memarlıq məktəbi idi. Qədim memarlıq ənənələri ilə islamiyyətdən gələn tipoloji xüsusiyyətlərin birləşməsi nəticəsində formalaşan orta əsr Azərbaycan memarlığının ilk rüşeymləri Bərdədə özünü göstərirdi.

Aran, Naxçıvan, Şirvan-Abşeron memarlıq məktəblərinə xas türbə, günbəz, minarə, sərdabə, məscid tikintilərində müsəlman-şərq ornamentləri, abidələrin üzərində dini mətnlərin işləmələri, xəttatlıq nümunələri yüksək şəkildə həkk olunmuşdur. Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi Əcəmi Əbubəkr oğlunun Naxçıvanda ucaltdığı Möminə xatun türbəsinin daxilində dörd böyük qönçə şəklində bəzək vurulmuşdur. Dairəvi şəkildə olan bu qönçələrin içərisində nəbati naxışlı rəsmlər və söz zamanlar aydınlaşdırılmış yazılar ornament şəklində yerləşdirilmişdir. Burada Allah, Ömər, Osman, Əli sözlərinin yazılması ehtimal olunur.

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2013.- 31 avqust.- S.30.