Azərbaycanda kilsələr: dini dözümlülüyün uzunömürlü şahidləri

Azərbaycan tarixən müxtəlif inancların, fərqli dini konfessiyaların birgə və əmin-amanlıq şəraitində yaşadığı ölkədir. Respublikamızda kilsələr, sinaqoqlar, məscidlər və müxtəlif dini məbədlər eyni vaxtda yanaşı fəaliyyət göstərir. Keçən silsilə yazılarımızda şəxsi müşahidələrimizə, müxtəlif mənbələrə, o cümlədən də Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin rəsmi saytına əsaslanaraq ölkə ərazisində mövcud olan qədim alban məbədləri, daha sonra məscidlərimiz haqqında oxucularımıza silsilə yazılar təqdim etmişik. İndi isə paytaxtda və bölgələrdə fəaliyyət göstərən kilsələr haqqında məlumat verəcəyik.

lll

Pravoslav kafedral kilsəsi 1909-cu ildə memar M.F.Verjbitskinin layihəsi əsasında, rus stilində, məşhur Azərbaycan milyonçusu və xeyriyyəçisi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi yardımı və ianələr hesabına inşa edilib. Kilsənin açılışında o dövrün görkəmli siyasi və din xadimləri, o cümlədən rus çarının Qafqazdakı canişini qraf Vorontsov-Daşkov iştirak edib.

İlk zamanlar məbəd 262-ci Salyan piyada ehtiyat alayının tabeliyində idi və onların mənəvi ehtiyaclarını ödəyirdi. 1920-ci ildə Sovet hakimiyyəti dövründə kilsə ilk bağlanan ibadət yerlərindən biri olmuş, onun baş keşişi isə güllələnib. Məbəd kommunist rejimi vaxtı anbara çevrilsə də, bir müddət sonra isə idmançıların ixtiyarına verilərək, idman zalı kimi istifadə olunmağa başlanıb.

1990-cı ildə Qanlı Yanvar hadisələri zamanı kilsənin dam örtüyünə iki mərmi düşüb. Bunun nəticəsində dam tamamilə dağılmış, döşəmə çöküb, divarlar isə çatlayıb. Məbədin yarıdağılmış binası 1991-ci ildə Rus Pravoslav Kilsəsinin sərəncamına verilib. Bakıda Arxiyerey Kafedrasının təsis edilməsindən sonra kilsədə bərpa işlərinin aparılmasına imkan yaranıb. Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı və Azərbaycan yeparxiyasının arxiyepiskopu Aleksandr İşeinin qayğısı və köməyi ilə məbəddə təmir-bərpa işləri aparılıb. Moskvanın və bütün Rusiyanın Patriarxı II Aleksi Azərbaycana səfəri zamanı 27 may 2001-ci il tarixdə bu məbədi müqəddəs elan edərək ona baş kafedral kilsə statusu verib. Açılış mərasimində Ulu Öndər Heydər Əliyev, hökumət üzvləri, səfirliklərin nümayəndələri və dini icmaların başçıları iştirak ediblər. Moskvada yaşamış Ümumrusiya Azərbaycan Konqresinin sabiq vitse-prezidenti Aydın Qurbanovun köməkliyi ilə kilsənin ikinci həyatına qovuşdurulması diqqətəlayiq haldır. O, Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının əsas kilsəsinin dirçəldilməsi üçün tələb olunan maliyyə və maddi vəsaitlərinin əsas hissəsini öz üzərinə götürüb. Azərbaycanın paytaxtında Rus Pravoslav məbədinin bərpa edilməsində göstərdiyi xidmətlərə görə Moskva və Ümumrusiya Patriarxı II Aleksi müsəlman xeyriyyəçini "Pravoslav Ordeni" ilə təltif edib. Sözügedən pravoslav ibadət yerində xristian ənənəyə görə, Bakı şəhərinin himayəçisi Müqəddəs Varfolomeyin qurumuş cəsədindən olan hissələr saxlanılır.

Bakıdakı daha bir möhtəşəm kilsə "Mixail-Arxangel" pravoslav kilsəsidir. Mixail Arxangel kilsəsi Bakıdakı ən qədim pravoslav məbədlərindən biridir. Kilsə XIX əsrin 40-cı illərində inşa edilmişdir və hərbi ibadət yerlərindən sayılırdı. 1855-ci il tarixli, 39 saylı "Qafqaz" qəzetinin məlumatına görə, məbəd Xəzər dəniz idarəsinin bütün rütbəli şəxsləri tərəfindən, Rusiya könüllü donanmasının və polkunun şefi şərəfinə tikilib. Bu səbəbdən, onun dua otağı ilk vaxtlar gəmi göyərtəsini xatırladırdı və o, Xəzər donanmasına tabe idi. Bu dövrdə məbəd, "Donanma kilsəsi" (rusça "Flotskaya") adlanırdı. Kilsə pskov stilində inşa edilib. 1873-cü ildə məbədin binası Bakı batalyonuna, daha sonra isə Salyan polkuna verilir. 1875-ci ildə kilsə Yeparxial idarənin rəhbərliyinə verilib.

1891-ci ildə hərbi idarənin protosviterinin razılığı ilə kilsə binasının bərpası başlanıb və 1892-ci ilin noyabr ayında təmir işləri yekunlaşıb. Təmir-bərpa işi Müqəddəs Sinodun vəsaiti hesabına aparılmışdı və 22 min rubla başa gəlmişdi. Kilsədə yeni çar qapıları və qurbangah quraşdırılıb, həmçinin məbədin digər yerləri də dəyişdirilib. Bütün nəqqaşlıq işləri rəssam Ems tərəfindən görülüb.

1 noyabr 1892-ci ildə yenicə bərpa edilmiş məbəddə Nikolay Baş kilsəsinin protoireyi və baş keşişi Aleksandr Vasilyeviç Yuniskiy tərəfindən ruhanilər məclisi ilə birgə Müqəddəs Arxistriq Mixailin şərəfinə müqəddəsləşdirilmə mərasimi həyata keçirilib. Kilsədə bir çox ikonalar var idi, amma onların arasında daha çox Müqəddəs Mitropolit Moskovskiy Aleksiy və Yaşaran İlahi Ana ikonaları seçilirdi. Bu ikonalar Salyan polkuna Afonsk Panteleymey monastrından hədiyyə kimi göndərilmişdi. Kilsədə Müqəddəs Mixail adına yalnız bir prestol (xristian məbədində bəzi dini mərasimlərin həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş kiçik masa) vardı. 8 noyabr 1899-cu ildə kilsəyə Müqəddəs Arxistriq Mixail adına ikona bağışlandı. Bu ikona Salyan polkunun himayəçisi sayılırdı. 1918-ci ildən 1923-cü ilə kimi Mixail-Arxangel kilsəsinin baş keşişi protoiyerey Sergiy Qorodsov olub. Sonradan o, Novosibirsk şəhərinin mitropoliti olub və Sibir əhalisi arasında müqəddəs insan kimi tanınıb. 1936-cı ildə sözü gedən məbəd Sovet hakimiyyəti tərəfindən bağlanıldı və yataqxanaya çevrildi. Faşizm üzərində qələbədən sonra, 1946-cı ildə kilsənin binası yenidən Rus Pravoslav Kilsəsinə qaytarıldı. 25 may 2001-ci ildə Moskva və Ümumrusiya Patriarxı II Aleksiy Mixail-Arxangel kilsəsinə baş çəkib və burada dua mərasimini həyata keçirib. Hal-hazırda Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının arxiyepiskopu Aleksandr İşeinin təşəbbüsü ilə məbədin aşağı mərtəbəsində müqəddəs apostol Varfolomey adına prixod (aşağı kilsə təşkilatına mənsub üzvlərinin yaşadığı yer) tikilir.

Bakıda diqqəti çəkən daha bir xristian abidəsi "Müqəddəs Məryəm - mövlud" pravoslav kilsəsidir. Bazilika formasında olan "Müqəddəs Məryəm - mövlud" kilsəsi 1896-cı ildə ianələr hesabına inşa edilib. Kilsədə prixod məktəbi fəaliyyət göstərib. Oktyabr inqilabından sonra məbəd bağlanaraq hərbi kazarmaya çevrilib. 1944-cü ildə bu ibadət ocağı yenidən Rus Pravoslav Kilsəsinə qaytarılıb və ona Stavropol-Bakı yeparxiyasının Kafedral Kilsəsi statusu verilib.

1946-cı ildə Azərbaycandakı pravoslav kilsələrinin blaqoçini protoyerey Serqiy Kazanskinin təşəbbüsü ilə kilsədə əlavə mehrab quraşdırılıb. Kilsədə 1999-cu ildən 2001-ci ilə kimi Bakı və Xəzəryanı Yeparxiyanın yepiskopu Aleksandr İşeinin qayğısı ilə yenidənqurma işləri aparılıb. 2001-ci ildə, mayın 26-da Moskva və Ümumrusiya Patriarxı II Aleksiy Müqəddəs Məryəm - mövlud kilsəsinə baş çəkib və burada dua mərasimini həyata keçirib. Kilsədə pravoslav ədəbiyyatı ilə zəngin kitabxana, uşaqlar üçün bazar günü məktəbi, həmçinin ehsan yeməkxanası fəaliyyət göstərir.

Bakıda həm arxitektura, həm də görünüş baxımından diqqətəlayiq xristian abidələrindən biri də "Bakirə Müqəddəs Məryəm" katolik kilsəsidir. Bakıda 1912-ci ildə neft maqnatları - Rılskilər ailəsi tərəfindən Bakirə Müqəddəs Məryəm katolik kilsəsi (memarı İ.K.Ploşko) inşa edilib. Sovet dövründə 1934-cü ildə kilsə dağıdılıb və onun yerində Dzerjinski adına klub - indiki Şəhriyar adına Mədəniyyət Evi tikilib. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra bütün dini icmalara şərait yaradıldığı kimi Katolik icmasına da qayğı göstərilib və Ümummilli Lider Heydər Əliyevin göstərişi ilə dini məbədə ehtiyac duyan katoliklər üçün o vaxt bolşeviklər tərəfindən uçurulmuş kilsənin yerinə yenisinin inşa edilməsi məqsədi ilə ərazi ayrılıb. Bu ərazi 2004-cü ildə Azərbaycana gələn Vatikanın nümayəndə heyətinin başçısı kardinal Toran tərəfindən Roma-katolik kilsəsinin ənənəsinə uyğun olaraq təqdis edilib. Bir il sonra isə ölkəmizə səfər edən Roma-katolik kilsəsinin rəsmisi kardinal Kresçensio Sepe Prezident İlham Əliyev tərəfindən qəbul edilib, digər dini icmaların rəhbərləri ilə görüşüb və daha sonra tikiləcək kilsənin təməlqoyma mərasimində bünövrəyə yerləşdiriləcək ilk daşı təqdis edərək öz xeyir-dualarını verib. Bolşeviklər tərəfindən uçurulan Bakirə Müqəddəs Məryəm kilsəsinin xatirəsinə həsr edilən kilsənin tikintisi 2007-ci ilin fevralında yekunlaşıb. Eyni vaxtda 250-300 nəfərin ibadət edə biləcəyi salonu olan bu kilsə Neapol Memarlıq Universitetinin professoru Pado Ruceyro və Bakı şəhərinin baş memarı Akif Abdullayevin layihəsi əsasında inşa olunub. 2007-ci ilin aprelində Roma-katolik kilsəsinin Cənubi Qafqaz üzrə apostol nunsisi arxiyepiskop Klaudio Qudjerotti yeni kilsəni təqdis edib və ilk ibadəti həyata keçirib. Kilsənin rəsmi açılışı isə Vatikanın dövlət katibi kardinal Tarçizio Bertonenin 2008-ci ilin martında Azərbaycana səfəri çərçivəsində baş tutub. Açılış mərasimində dövlət başçısı İlham Əliyev, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyeva, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri şeyxülislam Allahşükür Paşazadə, Rus-pravoslav kilsəsinin Bakı və Xəzəryanı yeparxiyasının yepiskopu Aleksandr İşein, aparıcı dini icmaların rəhbərləri, diplomatik korpusun nümayəndələri, xarici qonaqlar iştirak ediblər.

Bölgələrimizdə də böyük xristian kilsələri fəaliyyət göstərir. Gəncədə inşa edilmiş "Aleksandr Nevski" pravoslav kilsəsi 1887-ci ildə köhnə qəbiristanlığın yerində həm yerli pravoslavların, həm də müsəlmanların xeyriyyə vəsaiti hesabına ucaldılıb. Kilsənin binası Bizans memarlıq üslubunda kərpicdən tikilib. Bolşevik inqilabına qədər bu pravoslav ibadət yeri Baş kilsə stasuna malik idi. XX əsrin 20-ci illərində məbəd Sovet hakimiyəti tərəfindən bağlanılıb və başqa məqsədlər üçün istifadə olunub. 1946-cı ildə məbəd Rus Pravoslav kilsəsinə qaytarılıb. Kilsənin əski interyerindən müxtəlif ikonalar günümüzə qədər gəlib çıxıb. Bunlar arasında müqəddəs Aleksandr Nevski və müqəddəs Mariya Maqdalena adına ikonları xüsusilə qeyd etmək lazımdır.Məbəddə ibadət mərasimləri altıncı və bazar günləri, həmçinin pravoslav bayramlarında keçirilir.

Şimal bölgəsində-xaçmaz rayonunda yerləşən "Müqəddəs möcüzəvi Nikolay" pravoslav kilsəsi isə 1946-cı ilədək şəxsi ev olub, bundan sonra kilsə kimi istifadəyə verilmişdir. Kilsənin 64 kvadratmetr sahəsi var. Kilsənin həyəti abadlaşdırılıb, əlavə olaraq dini ayinlər həyata keçirmək üçün üç otaq tikilib. Bölgə xristianlarının dini mərkəzi kimi fəaliyyət göstərən kilsədə Rus Pravoslav kilsəsinin Bakı-Azərbaycan yeparxiyasının rəhbərliyi ilə dini ayinlər icra edilir.

Dini və etnik tolerantlığın nümunəvi bölgələrindən sayılan Qəbələ rayonunda da "Çotari" Alban-Udi kilsəsi fəaliyyət göstərir.

Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində yerləşən Çotari alban-udi kilsəsi yerli sakinlərin vəsaiti hesabına 1723-cü ildə inşa edilib. Kilsənin adı qəsəbədəki Çotari məhəlləsinin adından götürülüb. Sovet hakimiyyəti illərində fındıq anbarı kimi fəaliyyət göstərmiş kilsədə 2003-cü ildə əsaslı bərpa və yenidənqurma işlərinə başlanılıb, 2006-cı ildə dindarların istifadəsinə verilib.

Oğuzda da "Kiski Qerqes" Alban-Udi kilsəsi fəaliyyətdədir.

Şimal-Qərb bölgəsində də xristian kilsələri mövcuddur. "Müqəddəs Georgi" gürcü-pravoslav kilsəsi Qax rayonunun Qaxingiloy kənd ərazisində yerləşir. Bu kilsə 1888-ci ildə xristian din əzabkeşi müqəddəs Georginin şərəfinə könüllü ianələr və Qafqazda Xristianlığın Bərpası İdarəsinin maliyyəsi ilə tikilib. Kilsə binasının ərazisi 120 kvadratmetrdir. Kilsə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən tarixi abidə kimi qorunur. Orada dövlət qeydiyyatından keçmiş dini icma fəaliyyət göstərir.

Qaxın Kötüklü kəndində də "Müqəddəs Sameba" gürcü-pravoslav kilsəsi var. Sahəsi 0.06 hektar olan kilsə 1892-1894-cü illərdə Qafqazda Xristianlığın Bərpası İdarəsi tərəfindən maliyyələşdirilərək tikilib. Kilsə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən dini-tarixi abidə kimi qorunur. Hazırda kilsə binasının vəziyyəti orta səviyyədədir.

Qaxın Meşəbaş kəndindəki "Müqəddəs Mixeyil" gürcü-pravoslav kilsəsinin sahəsi 0.03 hektardır. Bu kilsə 1892-1894-cü illərdə Qafqazda Xristianlığın Bərpası İdarəsi tərəfindən maliyyələşdirilərək inşa edilib. 1992-1993-cü illərdə yenidən təmir olunub. Kilsə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən dini-tarixi abidə kimi qorunur. Kilsə binasının vəziyyətini orta qiymətləndirirlər.

Qaxın Əlibəyli kəndində də "Müqəddəs Nino" gürcü-pravoslav kilsəsi xristianların istifadəsindədir. Ərazisi 0.32 hektar olan kilsə XIX əsrin sonlarında (1888-ci ildə) Qafqazda Xristianlığın Bərpası İdarəsi tərəfindən maliyyələşdirilərək tikilib. Kilsə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən dini-tarixi abidə kimi qorunur.

S.ABDULLAYEVA

525-ci qəzet.- 2013.- 11 dekabr.- S.6.