Dərdlərin içindən boy verən igid

Şair-publisist Elbəyi Cəlaloğluyla tanışlığımızın dostluğa çevrilməsi çox qısa zamanda baş verdi. Tale elə gətirdi ki, dəfələrlə onunla birgə səfərlərə çıxdıq, uzun-uzun yollar qət etdik, söz dedik, əməl elədik, qaynayıb-qarışdıq. Bir sözlə, nə qədər ki özümüz dostuq, bir o qədər də övladlarımız, yaxınlarımız dost oldular. Beləcə bu münasibətimiz 15 ildir ki, davam edir.

Onunla hər görüşümüz bir-birindən maraqlı, söhbətlərimiz yadda qalan olub. Bu dəfə ki, söhbətimiz isə bir az da fərqli oldu-daha çox elmi, tarixi, bir az da fəlsəfi yöndə. Nəhayət, onun maraqlı söhbətləri və əsərləri barədə düşüncələrimi oxucuyla bölüşmək qərarına gəldim, hərçənd bu mükaliməni bütövlükdə bir məqaləyə sığdırmaq mümkünsüzdür.

Əvvəlcə qeyd edim ki, Elbəyi 2010-cu ildə işıq üzü görmüş "Mehralı bəy" dastan-poeması ilə oxucuları və ədəbiyyatçıları təəccübləndirmişdi. Bu əsər barədə Xalq şairi Zəlimxan Yaqub, professor Rüstəm Kamal, eləcə də digər qələm dostlarımız fikir bildirdilər, müəllifi alqışladılar.

Bu ilin əvəlində isə "Eşq dənizləri qovuşanda" dərvişnaməsi ilə ədəbi ictimaiyyətin diqqətini yenidən çəkə bildi. İndi hansı ədəbi söhbətdə otursan mütləq Elbəyinin sonuncu əsərindən söhbət açılır. O, həmin əsərində böyük Azərbaycan şairi, övliya Şəms Təbrizini ilk dəfə olaraq bütün təfərrüatı ilə ədəbi ictimaiyyətə təqdim etdi, eləcə də Şəmsin Mövlana Cəlaləddin Rumi ilə tarixi görüşlərini, hər iki dahinin bəşəriyyətə təlqin etdiyi ilahi eşq fəlsəfəsinin və sufizmin mahiyyətini kifayət qədər oxucu qarşısında sərgiləyə bildi.

Maraqlı olanlardan biri də budur ki, Elbəyi sonuncu iki əsərini fərqli janrlarda qələmə alıb. "Mehralı bəy" dastan-poema, "Eşq dənizləri qovuşanda" isə dərvişnamə janrında yazılıb. Böyük məsuliyyət hissi ilə deyə bilərəm ki, hər iki janrı ədəbi ictimaiyyətə ilk dəfə təqdim edən məhz Elbəyi Cəlaloğlu olmuşdur. Bundan başqa, tarixi və fəlsəfi yöndə yazmağı çox sevən Elbəyi yüzdən çox publisistik məqalələri, hekayələri, "Göy ərləri, yaxud Borçalı türklərinin etnik tarixinə səyahət" adlı elmi-publisistik əsəri və 3 şeirlər kitabı ilə oxucuların görüşünə gəlib. Nəşrə hazır olan və işıq üzü görməyə tam hazır olan 4 kitabını da nəzərə alsaq o, 10 kitabın müəllifidir.

Elbəyi Cəlaloğlu söhbət zamanı 2014-cü ildə onun məşhur əsərinin qəhrəmanı Mehralı bəyin 170 yaşının tamam olacağını söylədi. Və qeyd etdi ki, belə bir tarixi qəhrəmanı dövlət səviyyəsində anmamaq insafsızlıq olar. Şair dostum Mehralı bəyin əslən Borçalıdan olmaqla türk dünyasının Koroğlu səviyyəsində tarixi şəxsiyyəti olduğunu deyərək, bu qəhrəmanın türk dünyasına yaxşı bələd olduğunu da dilə gətirdi. Elə bu məqsədlə Elbəyi Cəlaloğlunun "Mehralı bəy" dastan-poemasını yenidən vərəqlədim və qənaətlərimi oxucuyla bölüşmək istədim. Onu da deyim ki, müəllif əsərin üzərində yenidən işləmiş və oxucu tələbatının artdığına rəğmən onu yenidən nəşr etdirmək fikrindədir. E.Cəlaloğlu adı çəkilən əsərin tərcüməçi şair-publisist Qiya Paçxataşvili tərəfindən rus dilinə çevrildiyini də qeyd etdi.

Yeddi boydan ibarət olan "Mehralı bəy" dastanı XIX əsrdə rus şovinizminin iyrəncliklərinə qarşı qaçaqlıq etmiş, böyük igidliklər göstərmiş və 1877-1878-ci illər Osmanlı-Rus savaşı zamanı əvəzsiz şücaətlər göstərmiş Mehralı bəyin həyatına və onun qəhrəmanlıq tarixinə bütünlüklə işıq salır. Kitaba ön söz yazmış Xalq şairi Zəlimxan Yaqub müəllifin əsəri yazmaq cəsarətini onun doğulduğu Borçalı aşıq mühitindən, qaçaqların, qoçaqların meydan suladığı ərlik, ərənlik ənənəsindən, müəllifin dünyagörüşündə, tərbiyəsində və ruhunda qanadlanan mərdanəlik duyğularından aldığını qeyd edir. Əsərdən duyğulanmış Xalq şairi qələmə alır: "Dastan-poemanın mahiyyətinə varanda bir daha hiss etdim ki, Aşıq Şenliyin Səməd ağa qoçaqlaması müəllifə dərindən təsir edib və bu əsərin gözəl alınmasında öz gücünü göstərib. "Baş divani"dən "Müxəmməs"ə, əvvəldən axıra qədər müəllifin öz qəhrəmanına böyük sevgisi oxucunu öz arxasınca aparır, bir-birindən maraqlı hadisələrlə qarşılaşdırır".

Kitabın əvvəlində tənqidçi alim Rüstəm Kamalın da əsərlə bağlı fikirlərini oxuyuruq. - Elbəyi Cəlaloğlu türk insanının vurğunudur. Türküstan, Borçalı, Təbriz, Kərkük sevdalısıdır, - deyən professor Rüstəm Kamal əsərin yazılmasına münasibətini belə bildirir: "Elbəyi Borçalı aşıq məktəbinin dəyərli nümayəndəsi Aşıq Cəlalın ocağında doğulub, boya-başa çatıb. Ona görə də, ömrünü-gününü sazdan-sözdən, dastan qəhrəmanlarından ayrı düşünmür. O, Aşıq Qərib və Şahsənəmin, Əsli və Kərəmin, Koroğlunun gerçək varlığına inanır. Yoxsa "Mehralı bəy" dastan-poeması yazılardımı?". Rüstəm Kamalın müəllif və əsər barədə dedikləri oxucunun diqqətini çəkməyə bilmir: "Elbəyi Cəlaloğlunun epik sözünün içindən türkün qutsal keçmişi ilə bağlı bir nostalji keçir. Əsəri oxuyandan sonra bircə şeyi deyə bilərəm: Vallah-billah, Elbəyi bu ömrün içində olubdur".

Kitabı oxuduqca adını çəkdiyimiz tənqidçi alimin əsərdən təsirlənərək qeyd etdiyi dolğun düşüncələrini xatırlamaya bilmirsən: "Etnik mədəniyyət tarixi əslində şəxsiyyət miflərinin tarixidir. Hər şair öz şəxsiyyət mifini yaradır, məsələn, Hüseyn Cavidin Topal Teymuru, Səməd Vurğunun Vaqif mifi. Elbəyi Cəlaloğlu da öz şəxsiyyət mifini - Mehralı bəy haqqında mifi yaratmağı qarşısına məqsəd qoyur. Mif ənənənin gücü hesabına yaranır. Elbəyi ənənənin enerjisini (dastan enerjisini) içinə o qədər yığmışdı ki, Mehralı bəy obrazı mütləq işığa çıxmalıydı". Rüstəm Kamal həm də "Mehralı bəy" dastan-poemasının iki redaktorundan biridir. Əsəri çox diqqətlə və səbirlə oxuduğundandır ki, - Elbəyi türk ərənlik tarixinin həm şahidi, həm də yaradıcısı kimi çıxış edir, - deyən professor haqlı olaraq müəllifi tərif edir: "Elbəyi Cəlaloğlu tarixin şairidir. Tarix ilahəsi onun ilham pərisidir. Əcdadlar dünyası onun sevgisidir. Onun poetik təfəkküründə tarix ehtiraslı və səmimi patetika ilə təqdim olunur". Rüstəm Kamal həmin yazısının sonunda da müəllifə öz rəğbətini ifadə edir: "Elbəyi Cəlaloğlu bir şair kimi vətəndaşlıq borcunu layiqincə yerinə yetiribdir. Bu çətin sınaqdan alnı açıq, üzü ağ çıxıbdır".

Müəllif "Mehralı bəy axtarışda" adlanan birinci boyda Mehralı bəyin doğulduğu kənddən, oradakı mühitdən və igidin qaçaq düşməsinə səbəb olmuş hadisələrdən bəhs edir. Əsər boyu Güney Qafqazın və Azərbaycanın başına gətirilən faciələri də unutmayaraq, bu hadisələrin, işğal siyasətinin bir-birinə zəncirvari bağlı olmasını da oxucunun diqqətinə çatdırır.

Heç ana bətninə düşməmişdi o,

Zaman doğrayanda Azərbaycanı.

Dərdlərin içindən boy verən oğul,

Dərdlərin ölümünə verdi fərmanı.

Atası Məmli kişi düşmən gülləsinə tuş gəldikdən sonra 17 yaşlı Mehralı bəyin qaçaqlıq hərəkatı başlayır və bu, qısa zamanda onun məşhur igid olmasına gətirib çıxardır. Mehralı bəy ağlasığmaz həmlələrlə düşmənə o qədər divan tutur ki, hətta buna rus çarı Aleksandr da heyran qalır. Düşmən onu tutmağın mümkünsüzlüyünü dərk edərək hiyləyə əl atır. Əvvəlcə Mehralı bəyin bir sıra tanınmış silahdaşlarını ona qarşı üsyana təhrik edir və buna nail olur, lakin igidi məğlub etmək heç cürə mümkün olmur. Bundan sonra düşmən yeni hiylə işlədir. Osmanlıya qarşı vuruşacağı təqdirdə igidin özünü bağışlayacağını elan edir. Mehralı bəysə bu fürsətdən istifadə edib Osmanlı tərəfə keçir və rus şovinizminə qarşı vuruşaraq əvəzsiz şücaətlərlə yadda qalır. Onun bu igidliyini Osmanlı sultanı layiqincə dəyərləndirir.

Elbəyi Cəlaloğlu əsərdə Mehralı bəylə məşhur aşıq Şenliyin görüşlərindən də ətraflı söhbət açır. Aşıq Şenliyin yüksək sənətkarlıq məharəti əsərdə kifayət qədər öz əksini tapır. Eləcə də, o dövrdə yaşamış bir sıra aşıqların da adı çəkilir və onların meydan deyişmələri əsəri daha da oxunaqlı edir.

Müəllif dastan-poemada məhəbbət mövzusuna da geniş meydan vermişdir. Mehralı bəylə Bahar xanımın yüksək əyarlı sevgi səhnələri oxucunu əsərə elə bağlayır ki, ondan ayrılmaq belə çətin olur. Sevgililərin ilk görüşləri, sonrakı hicran, həsrət duyğuları, eləcə də qoşulub qaçmaları böyük ustalıqla verilib.

Dodaq pıçıldadı, qulaq duymadı,

Göz işarə vurdu, qaş naz eylədi,

Bezib qarlı qışın şıltaqlığından,

Bu gün ulu Tanrı bir yaz eylədi.

Əziz dostum Elbəyi Cəlaloğluna cansağlığı, uğurlar və bol-bol oxucu sevgisi arzulayıram. Tarixi milli qəhrəmanımız olan Mehralı bəyin ictimailəşdirilməsi təşəbbüsünə qoşulmaq məqsədilə yazdığım bu məqaləni oxuyan hər kəsin məsələyə laqeyd qalmayacağını güman edirəm. Dövlətimizin də bu məsələyə diqqət göstərəcəyinə tam əminəm. Çünki Mehralı bəy həqiqətdir, çox da uzaq olmayan tariximizdir, qəhrəmanlıq ənənəmizdir. Onun abidəsinin ucaldılması, adına küçə və ya prospekt salınması, adıçəkilən əsərə film çəkilməsi tarixi qəhrəmanımızın ruhuna, 170 illik yubileyinə hədiyyə olardı.

Xanoğlan ƏHMƏDOV

525-ci qəzet.- 2013.- 11 dekabr.- S.8.