Din elmlərinin məzmun və mahiyyətinə müfəssəl baxış

(davamı)

Kitabi-Müqəddəsin təfsirləri

Xristian dini ədəbiyyatında Kitabi-Müqəddəs təfsirlərinin önəmli bir yeri vardır. II əsrdən etibarən kilsə atalarına aid (patristik) ədəbiyyat içərisində ortaya çıxmağa başlayan təfsir fəaliyyətləri həm Əski Əhd, həm də Yeni Əhdə aid təfsirləri əhatə edir. Patristik ədəbiyyat içərisində ilk təfsir çalışmaları I əsrin sonlarında yazılan Klementin birinci məktubu ilə başlayır. Erkən dövrlərə aid olmaqla yanaşı müəllifi bilinməyən, amma kilsə tərəfindən Barnabasa aid edildiyi üçün Barnabasın məktubu adlandırılan digər bir mətn yəhudi şəriətinin keçərsizliyini göstərmək üçün Əski Əhdə alleqorik təfsirlər verir. III əsrdən etibarən ortaya çıxan üç xristian məktəbi Kitabi-Müqəddəsə çeşidli təfsirlər vermişdir. Bu məktəblər İskəndəriyyə, Qaradokya və Antakya məktəbləridir. Romalı Əziz Hippolitus İskəndəriyyə təsiri altında yunanca bir çox təfsir qələmə almışdır. Orta çağ təfsirləri, ümumiyyətlə, ilki VII əsrin ortalarından XIII əsrin sonlarına qədər monastr təfsirləri, ikincisi isə XII əsrin sonlarından XVI əsrə qədər sxolastik təfsir olmaqla iki dönəmdə izah oluna bilər. İlk dövrdəki din adamları Kitabi-Müqəddəsin əsl dilini bilmədikləri üçün elmi sayıla biləcək əsərlər ortaya çıxara bilməmişdirlər. XIX əsrin sonuna qədər edilən təfsir çalışmalarında önəmli metod filoloji metod olmuş, nəhayət, XX əsrdən etibarən xristian təfsir çalışmaları müstəqil bir elm sahəsi olmaqdan daha çox tarix və teoloji araşdırmaların bir sahəsi təsirini bağışlamışdır.

"Patristik ədəbiyyat" ifadəsi erkən xristian atalarının apardığı çalışmaların tamını anlatmaq üçün işlədilərək I əsrdən başlayaraq VIII-IX əsrləri əhatə edir. Patristik ədəbiyyatda fəlsəfi ünsürlər olsa da bu ədəbiyyatın başlıca qayəsi xristianlığı müdafiə etməkdir. Bu ədəbiyyat içərisində qələmə alınan əsərlərin ümumi xarakteri öyrədici və müdafiəedici bir mahiyyətə sahib olmasıdır. Avqustin bu dövrün ən önəmli filosofu olmuşdur. Patristik ədəbiyyat yunan dünyasında daha uzun sürməklə yanaşı V əsrin ikinci yarısından sonra Şərqdə bir durğunluq halını yaşamışdır.

Patristik dövrdən sonrakı dini ədəbiyyat dönəminin ən bariz xüsusiyyəti fəlsəfi çalışmalara diqqət göstərilməsidir. Fəqət bu çalışmaların təməl məqsədi obyektiv fəlsəfi gerçəyə yetişmək olmayıb, xristian ehkamlarını sabitləşdirməkdir. XII-XIII əsrlərdən etibarən Aristotel səviyyəli ərəbcə mətnlərin latıncaya çevrilməsi Qərbdə aristotelçi fikirlərin yayılmasına səbəb oldu. XV və XVI əsrlərdən başlayaraq yeni xristian ədəbiyyatı islahatçı din adamlarının inhisarına girmişdir. Xristian teologiyasının yeni ədəbiyyatı XX əsrin ortalarından etibarən görünməyə başlayır. Bu ədəbiyyat qloballaşmanın gətirdiyi çoxmədəniyyətlilikdə xristianlığın yerini təsbit etməyə yönəlmişdir.

Xristian inancları

Xristian ədəbiyyatında inanc anlayışının qarşılığı kimi "doqma" sözü işlədilir. Bu kəlməyə yaxın mənalı "confessio" və "fides" sözləri də mövcuddur. İlk xristianlar doqma terminini "ilahi vəhy yolu ilə gələn və kilsə tərəfindən doğru olaraq müəyyənləşdirilən təlim" anlamında işlətmişdirlər. Bu təlimlər xristianların qurtuluşu üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir və bunların hər hansı birindən ayrılma həm qurtuluş, həm də kilsənin həyatı üçün təhlükəli sayılaraq qəbul edilmir. Tarixi nöqteyi-nəzərdən baxıldıqda xristian doqmalarının təşəkkülünün Yeni Əhd külliyyatı ilə bilavasitə bağlı olduğu aşkar olur. Xristian inancının Yeni Əhdə xas otantik (əsl, mötəbər) qaynaqlarından başqa yəhudilik və yunan-roma mədəniyyətinə qədər uzanan fərqli qaynaqları da vardır. Bu qaynaqların hamısı doqmaların təsbit ediməsində ayrı-ayrı rol oynamışdır. Məsələn, Pavlusun məktublarında rast gəlinən Tanrı ilə insan arasındakı əlaqənin Roma hüquq terminologiyası çərçivəsində nəzərdən keçirilməsi dövrün keçərli hüquq ədəbiyyatının təsirini əks etdirir. Digər tərəfdən təslisin xülasə edilməsində yeni əflatunçu fəlsəfənin təsiri açıq görünür. Beləliklə, doqmaların təsbit edilməsində dini qaynaqlardan başqa, fəlsəfi və mədəni anlayışlar da təsirli olmuşdur. Buna baxmayaraq kilsə doqmaların təşəkkülünü bütövlükdə ilahi iradə və ilhamın təsiri ilə gerçəkləşən bir inkişaf kimi qəbul etmişdir. Protestantlıq istisna olmaqla, kilsənin bu gün rəsmən mənimsədiyi doqmalar xristian inancının təməli kimi qəbul edilmişdir. Xristian inanc və doktrinaları Kitabi-Müqəddəsdən öncəki həvari inanclarına, bu inancların müəyyənləşdirdiyi müqəddəs yazılara və konsil qərarlarına istinad edir. Xristianlığın bu günkü inancları Pavlus tərəfindən qələmə alınan və İncillərdən əvvəl xristianlar arasında yayılan məktublar vasitəsilə ortaya qoyulmuş, daha sonra bu əsaslara uyğun gələn İncillər müqəddəs qəbul edilmişdir. Xristianlıqda inanc əsasları ilə bağlı ən qədim çalışma "Həvarilərin inanc əsasları" deyilən mətndir. Təməl doktrinanı ifadə edən və IV əsrdə ortaya çıxmasına baxmayaraq on iki həvariyə nisbət edilən bu aməntu (inanc əsasları), qəbul edildiyinə görə, xristian müqəddəs kitabından öncə gəlmiş və onu müəyyənləşdirmişdir. Vəftiz əsnasında işlədilən Həvarilərin inanc əsaslarından başqa xristianlığın təməl əqidəsi ilk dörd konsildə müəyyən edilmişdir. I İznik (325), I İstanbul (381), Efes (431) və Kadıköy (451) məclislərində təsbit olunan inanc əsasları həm Roma katolik, həm protestant, həm də ortodoks kilsələri tərəfindən qəbul edilmişdir. Həvarilərin inanc əsasları üç bölüm və on iki maddədən ibarətdir. I Bölüm: 1.Göyün və yerin yaradıcısı qadiri-mütləq ata Tanrıya; II Bölüm: 2.Onun yeganə oğlu Rəb İsa Məsihə; 3. Onun müqəddəs ruhdan olduğuna, bakirə Məryəmdən doğulduğuna; 4. Pontius Pilatus zamanında iztirab çəkdiyinə, çarmıxa çəkildiyinə, öldüyünə və gömüldüyünə; 5. Ölülər diyarına endiyinə, üçüncü gün ölülər arasından dirildiyinə; 6. Göylərə yüksəldiyinə, Tanrının, qadiri-mütləq atanın sağında əyləşdiyinə; 7. Oradan ölüləri və diriləri mühakimə etmək üçün enəcəyinə; 8. Müqəddəs ruha; 9. Müqəddəs ümumbəşəri kilsəyə, əzizlərin birliyinə; 10. Günahların bağışlanacağına; 11. Bədənin diriləcəyinə; 12. Əbədi həyata inanıram. Bu inanc əsasları Roma kilsəsində qədimdən bəri vəftiz əsnasında təkrarlanan prinsiplərdir. Xristianlıqda bundan başqa "İznik-İstanbul iman əsasları" adlı bir aməntu (iman əsasları) da mövcuddur.

Erkən dövrlərdə xristianlığın Tanrı inancı yəhudi inanclarını əks etdirirdi. Yeni Əhd ibranicə müqəddəs mətndəki Tanrı üçün işlədilən Elohim kəlməsini yunanca Theos kimi çevirən Yetmişlər tərcüməsini (Əski Əhdin yunanca tərcüməsi) izləmişdir. Tanrı üçün işlədilən ikinci söz, xüsusilə, Yuhanna İncilində "ata" mənasına gələn aramicə Abbadır. İncil yazarları bu sözü yunan dilinə "Pater" şəklində çevirmişdirlər. Tanrı üçün bəzən də "cənab" anlamında Kurios (Kyrios) kəlməsi işlədilmişdir. Yeni Əhddəki Tanrı təsviri yəhudi anlayışından fərqli deyildir. O, xeyirxahlıq, həqiqət və hikmətin özüdür. Göylər aləmi Onun taxtıdır, O, əbədi olaraq müqəddəsdir, yer üzərindəki hər şeyə nəzarət edir. O yaradıcıdır, heç bir şey Onun bilgisindən kənarda deyildir. Pavlus Korintoslulara birinci məktubda Ruh, Rəb və Tanrı arasında bir əlaqə qursa da, bu, təslis anlamına gəlməz. Ənənəvi izaha görə təslis Ata, Oğul və Ruhu-l-Qüds olmaq üzrə üç ünsürdən ibarətdir. Atanın vəzifəsi insanlığı yaratmaq, Oğulun vəzifəsi insanlığı qurtarmaq, Ruhu-l-Qüdsün vəzifəsi isə insanlara inayət bəxş etməkdir. Bu üç ünsür Tanrını (Godhead) əmələ gətirir. Buradakı əhəmiyyətli məqam oğulun eyni zamanda İsa olmasıdır. İsanın Tanrının əzəli və əbədi kəlamı (loqos) kimi qəbul edilməsi onun tanrılaşdırmasına gedən qapını azacıq açmışdır. Buna görə İsa tanrı olaraq yer üzünə enmiş və insanlar arasında dolaşmışdır. IV əsrdə kilsə təslisə bağlı bir Tanrı anlayışını və İsanın Tanrının bir parçası olaraq yer üzündə cismləşdiyini qəbul etmişdir. Kilsə təslis fikrinin politeizmə səbəb olmasını əngəlləmək üçün təslisdəki üç ünsürün mahiyyətini onların birliyindən ibarət tək Tanrının mahiyyətindən ayırd etmə ehtiyacını duydu. Buna görə də Tanrıda həm tək bir təbiət (mia ousia), həm də üç şəxsiyyət (treis hupostaseis) mövcuddur. İncillərdə İsa Tanrıya davamlı olaraq "Atam" deyə müraciət edir ki, onun düşüncəsində ən azından Tanrı və insan arasında mistik bir yaxınlığın qurulduğu anlaşılır. Pavlusun İsanı ikinci Adəm, son Adəm və "torpaqdan yaradılmamış biri" kimi təqdim etməsi onun tanrılaşdırılmasına gedən yolların müxtəlifliyindən xəbər verir. Monofizit görüşə görə İsada olan insanlıq ünsürü ilahilik ünsürünün içində ərimişdir və buna görə də İsadakı yeganə ünsür ilahilikdir (monothelitism). "Subordionist" adlandırılan qruplar isə İsada ilahilik ünsürünün olmadığı fikrini qəbul etmişdirlər. Bu mövzuda baş verən kristoloji mübahisələr kilsədə bölünməyə gətirib çıxaran məzhəb qovğalarına yol açmışdır.

Xristianlığa görə İsa yalnız tanrı deyil, eyni zamanda Məsihdir. Bu anlamda məsihilik inancı daha öncə yəhudilikdə yayılmış anlayışdan xeyli fərqlidir. Məsih dünyanın sonuna doğru Davud soyundan yer üzünə gələcək və ilahi hökmranlığa sahib çıxacaq bir kraldır. İlk xristianlar Hz.İsanı Məsih kimi qəbul etmiş və dünyanın sonuna inanmışdırlar. Amma İsanın ölümündən sonra gözlənən qiyamətin baş verməməsi nəticəsində Məsihin ikinci gəliş doktrinası meydana çıxmışdır.

Xristianlıqda şər şeytanın bir funksiyası kimi qəbul edilmiş və qismən də olsa insan şəklində təsvir edilmişdir. Amma şeytanın gücü Allah tərəfindən məhdudlaşdırılmış və onun özbaşına heç bir gücü yoxdur. Yeni Əhddə "diabolis" (devil) və "satenas" şəklində keçən şeytan fövqəltəbii xüsusiyyətlərə malik bir varlıqdır. O, insanları aldadır və doğru yoldan sapdırır. Onun təsirinə məruz qalan hər bir kəs şeytan, yaxud şeytanın övladı adlandırılır. Qurtuluş Məsih vasitəsilə şeytanı məğlub edib insanı ilahi vəziyyətinə qaytarmaqla mümkündür.

Ölümdən sonrakı həyatın təsvirinə geniş yer verməyən xristianlığa görə insanların Tanrı tərəfindən mühakimə olunmasından öncə yer üzündə qiyamət qopacaq və Məsihin idarəçiliyində ilahi krallıq qurulacaqdır. Qurtuluşa yetişənlər, yaxud xristianlar əbədi səadətə qovuşacaq, günahkarlar isə cəhənnəmə atılacaqlar.

(Ardı var)

İdris ABBASOV

525-ci qəzet.- 2013.- 13 dekabr.- S.6.