Din elmlərinin məzmun və
mahiyyətinə müfəssəl baxış
Kitabi-Müqəddəsin təfsirləri
Kitabi-Müqəddəsin
təfsirləri
Xristian dini ədəbiyyatında Kitabi-Müqəddəs
təfsirlərinin önəmli
bir yeri vardır. II əsrdən etibarən kilsə atalarına aid (patristik) ədəbiyyat içərisində
ortaya çıxmağa
başlayan təfsir fəaliyyətləri həm
Əski Əhd, həm də Yeni Əhdə aid təfsirləri əhatə
edir. Patristik ədəbiyyat içərisində
ilk təfsir çalışmaları
I əsrin sonlarında
yazılan Klementin birinci məktubu ilə başlayır.
Erkən
dövrlərə aid olmaqla
yanaşı müəllifi
bilinməyən, amma kilsə tərəfindən
Barnabasa aid edildiyi üçün Barnabasın
məktubu adlandırılan
digər bir mətn yəhudi şəriətinin keçərsizliyini
göstərmək üçün
Əski Əhdə alleqorik təfsirlər verir. III əsrdən
etibarən ortaya çıxan üç xristian məktəbi Kitabi-Müqəddəsə çeşidli
təfsirlər vermişdir.
Bu məktəblər İskəndəriyyə, Qaradokya
və Antakya məktəbləridir.
Romalı Əziz Hippolitus
İskəndəriyyə təsiri
altında yunanca bir çox təfsir qələmə
almışdır. Orta
çağ təfsirləri,
ümumiyyətlə, ilki
VII əsrin ortalarından
XIII əsrin sonlarına
qədər monastr təfsirləri, ikincisi isə XII əsrin sonlarından XVI əsrə
qədər sxolastik təfsir olmaqla iki dönəmdə izah oluna bilər.
İlk dövrdəki din adamları
Kitabi-Müqəddəsin əsl
dilini bilmədikləri
üçün elmi sayıla biləcək əsərlər ortaya çıxara bilməmişdirlər.
XIX əsrin sonuna
qədər edilən
təfsir çalışmalarında
önəmli metod filoloji metod olmuş, nəhayət, XX
əsrdən etibarən
xristian təfsir çalışmaları müstəqil
bir elm sahəsi olmaqdan daha çox
tarix və teoloji araşdırmaların
bir sahəsi təsirini bağışlamışdır.
"Patristik ədəbiyyat" ifadəsi
erkən xristian atalarının apardığı
çalışmaların tamını anlatmaq üçün işlədilərək
I əsrdən başlayaraq
VIII-IX əsrləri əhatə
edir. Patristik ədəbiyyatda fəlsəfi ünsürlər
olsa da bu
ədəbiyyatın başlıca
qayəsi xristianlığı
müdafiə etməkdir.
Bu ədəbiyyat içərisində qələmə
alınan əsərlərin
ümumi xarakteri öyrədici və müdafiəedici bir mahiyyətə sahib olmasıdır.
Avqustin bu dövrün ən önəmli filosofu olmuşdur. Patristik ədəbiyyat yunan dünyasında daha uzun sürməklə yanaşı V əsrin ikinci yarısından sonra Şərqdə bir durğunluq halını yaşamışdır.
Patristik dövrdən sonrakı dini ədəbiyyat dönəminin ən bariz xüsusiyyəti fəlsəfi çalışmalara
diqqət göstərilməsidir. Fəqət bu
çalışmaların təməl məqsədi
obyektiv fəlsəfi gerçəyə yetişmək
olmayıb, xristian ehkamlarını sabitləşdirməkdir.
XII-XIII əsrlərdən etibarən Aristotel səviyyəli ərəbcə
mətnlərin latıncaya
çevrilməsi Qərbdə
aristotelçi fikirlərin
yayılmasına səbəb
oldu. XV və
XVI əsrlərdən başlayaraq
yeni xristian ədəbiyyatı islahatçı
din adamlarının inhisarına
girmişdir. Xristian teologiyasının
yeni ədəbiyyatı
XX əsrin ortalarından
etibarən görünməyə
başlayır. Bu ədəbiyyat qloballaşmanın
gətirdiyi çoxmədəniyyətlilikdə
xristianlığın yerini
təsbit etməyə
yönəlmişdir.
Xristian inancları
Xristian ədəbiyyatında inanc anlayışının
qarşılığı kimi "doqma" sözü işlədilir.
Bu kəlməyə yaxın mənalı
"confessio" və
"fides" sözləri də mövcuddur. İlk xristianlar doqma terminini "ilahi vəhy yolu ilə gələn və kilsə tərəfindən doğru
olaraq müəyyənləşdirilən
təlim" anlamında
işlətmişdirlər. Bu təlimlər xristianların
qurtuluşu üçün
həyati əhəmiyyət
kəsb edir və bunların hər hansı birindən ayrılma həm qurtuluş, həm də kilsənin həyatı üçün təhlükəli
sayılaraq qəbul edilmir. Tarixi nöqteyi-nəzərdən baxıldıqda xristian doqmalarının təşəkkülünün
Yeni Əhd külliyyatı ilə bilavasitə bağlı olduğu aşkar olur. Xristian inancının Yeni
Əhdə xas otantik (əsl, mötəbər) qaynaqlarından
başqa yəhudilik və yunan-roma mədəniyyətinə qədər
uzanan fərqli qaynaqları da vardır. Bu qaynaqların hamısı
doqmaların təsbit
ediməsində ayrı-ayrı
rol oynamışdır.
Məsələn, Pavlusun məktublarında
rast gəlinən Tanrı ilə insan arasındakı əlaqənin Roma hüquq
terminologiyası çərçivəsində
nəzərdən keçirilməsi
dövrün keçərli
hüquq ədəbiyyatının
təsirini əks etdirir. Digər tərəfdən təslisin xülasə edilməsində yeni əflatunçu fəlsəfənin
təsiri açıq
görünür. Beləliklə, doqmaların təsbit edilməsində dini qaynaqlardan başqa, fəlsəfi və mədəni anlayışlar
da təsirli olmuşdur. Buna baxmayaraq kilsə doqmaların təşəkkülünü
bütövlükdə ilahi
iradə və ilhamın təsiri ilə gerçəkləşən
bir inkişaf kimi qəbul etmişdir. Protestantlıq istisna olmaqla,
kilsənin bu gün rəsmən mənimsədiyi doqmalar xristian inancının təməli kimi qəbul edilmişdir.
Xristian inanc və doktrinaları
Kitabi-Müqəddəsdən öncəki həvari inanclarına, bu inancların müəyyənləşdirdiyi
müqəddəs yazılara
və konsil qərarlarına istinad edir. Xristianlığın bu günkü
inancları Pavlus tərəfindən qələmə
alınan və İncillərdən əvvəl
xristianlar arasında yayılan məktublar vasitəsilə ortaya qoyulmuş, daha sonra bu əsaslara
uyğun gələn İncillər müqəddəs
qəbul edilmişdir.
Xristianlıqda inanc əsasları
ilə bağlı ən qədim çalışma "Həvarilərin
inanc əsasları"
deyilən mətndir.
Təməl doktrinanı ifadə
edən və IV əsrdə ortaya çıxmasına baxmayaraq
on iki həvariyə nisbət edilən bu aməntu (inanc əsasları), qəbul edildiyinə görə, xristian müqəddəs kitabından
öncə gəlmiş
və onu müəyyənləşdirmişdir. Vəftiz əsnasında işlədilən
Həvarilərin inanc
əsaslarından başqa
xristianlığın təməl
əqidəsi ilk dörd
konsildə müəyyən
edilmişdir. I İznik (325), I İstanbul
(381), Efes (431) və Kadıköy (451) məclislərində
təsbit olunan inanc əsasları həm Roma katolik, həm protestant, həm də ortodoks kilsələri tərəfindən
qəbul edilmişdir.
Həvarilərin inanc əsasları
üç bölüm
və on iki maddədən ibarətdir.
I Bölüm: 1.Göyün və yerin yaradıcısı
qadiri-mütləq ata
Tanrıya; II Bölüm:
2.Onun yeganə oğlu
Rəb İsa Məsihə; 3. Onun müqəddəs ruhdan olduğuna, bakirə Məryəmdən doğulduğuna;
4. Pontius Pilatus zamanında iztirab
çəkdiyinə, çarmıxa
çəkildiyinə, öldüyünə
və gömüldüyünə;
5. Ölülər diyarına
endiyinə, üçüncü
gün ölülər
arasından dirildiyinə;
6. Göylərə yüksəldiyinə,
Tanrının, qadiri-mütləq
atanın sağında
əyləşdiyinə; 7. Oradan ölüləri və diriləri mühakimə etmək üçün enəcəyinə;
8. Müqəddəs ruha;
9. Müqəddəs ümumbəşəri
kilsəyə, əzizlərin
birliyinə; 10. Günahların bağışlanacağına; 11. Bədənin diriləcəyinə; 12. Əbədi həyata inanıram.
Bu inanc əsasları
Roma kilsəsində qədimdən
bəri vəftiz əsnasında təkrarlanan
prinsiplərdir. Xristianlıqda bundan başqa "İznik-İstanbul iman əsasları" adlı
bir aməntu (iman əsasları) da mövcuddur.
Erkən dövrlərdə xristianlığın Tanrı inancı yəhudi inanclarını əks etdirirdi. Yeni Əhd ibranicə müqəddəs mətndəki Tanrı üçün işlədilən Elohim kəlməsini yunanca Theos kimi çevirən Yetmişlər tərcüməsini (Əski Əhdin yunanca tərcüməsi) izləmişdir. Tanrı üçün işlədilən ikinci söz, xüsusilə, Yuhanna İncilində "ata" mənasına gələn aramicə Abbadır. İncil yazarları bu sözü yunan dilinə "Pater" şəklində çevirmişdirlər. Tanrı üçün bəzən də "cənab" anlamında Kurios (Kyrios) kəlməsi işlədilmişdir. Yeni Əhddəki Tanrı təsviri yəhudi anlayışından fərqli deyildir. O, xeyirxahlıq, həqiqət və hikmətin özüdür. Göylər aləmi Onun taxtıdır, O, əbədi olaraq müqəddəsdir, yer üzərindəki hər şeyə nəzarət edir. O yaradıcıdır, heç bir şey Onun bilgisindən kənarda deyildir. Pavlus Korintoslulara birinci məktubda Ruh, Rəb və Tanrı arasında bir əlaqə qursa da, bu, təslis anlamına gəlməz. Ənənəvi izaha görə təslis Ata, Oğul və Ruhu-l-Qüds olmaq üzrə üç ünsürdən ibarətdir. Atanın vəzifəsi insanlığı yaratmaq, Oğulun vəzifəsi insanlığı qurtarmaq, Ruhu-l-Qüdsün vəzifəsi isə insanlara inayət bəxş etməkdir. Bu üç ünsür Tanrını (Godhead) əmələ gətirir. Buradakı əhəmiyyətli məqam oğulun eyni zamanda İsa olmasıdır. İsanın Tanrının əzəli və əbədi kəlamı (loqos) kimi qəbul edilməsi onun tanrılaşdırmasına gedən qapını azacıq açmışdır. Buna görə İsa tanrı olaraq yer üzünə enmiş və insanlar arasında dolaşmışdır. IV əsrdə kilsə təslisə bağlı bir Tanrı anlayışını və İsanın Tanrının bir parçası olaraq yer üzündə cismləşdiyini qəbul etmişdir. Kilsə təslis fikrinin politeizmə səbəb olmasını əngəlləmək üçün təslisdəki üç ünsürün mahiyyətini onların birliyindən ibarət tək Tanrının mahiyyətindən ayırd etmə ehtiyacını duydu. Buna görə də Tanrıda həm tək bir təbiət (mia ousia), həm də üç şəxsiyyət (treis hupostaseis) mövcuddur. İncillərdə İsa Tanrıya davamlı olaraq "Atam" deyə müraciət edir ki, onun düşüncəsində ən azından Tanrı və insan arasında mistik bir yaxınlığın qurulduğu anlaşılır. Pavlusun İsanı ikinci Adəm, son Adəm və "torpaqdan yaradılmamış biri" kimi təqdim etməsi onun tanrılaşdırılmasına gedən yolların müxtəlifliyindən xəbər verir. Monofizit görüşə görə İsada olan insanlıq ünsürü ilahilik ünsürünün içində ərimişdir və buna görə də İsadakı yeganə ünsür ilahilikdir (monothelitism). "Subordionist" adlandırılan qruplar isə İsada ilahilik ünsürünün olmadığı fikrini qəbul etmişdirlər. Bu mövzuda baş verən kristoloji mübahisələr kilsədə bölünməyə gətirib çıxaran məzhəb qovğalarına yol açmışdır.
Xristianlığa görə İsa yalnız tanrı deyil, eyni zamanda Məsihdir. Bu anlamda məsihilik inancı daha öncə yəhudilikdə yayılmış anlayışdan xeyli fərqlidir. Məsih dünyanın sonuna doğru Davud soyundan yer üzünə gələcək və ilahi hökmranlığa sahib çıxacaq bir kraldır. İlk xristianlar Hz.İsanı Məsih kimi qəbul etmiş və dünyanın sonuna inanmışdırlar. Amma İsanın ölümündən sonra gözlənən qiyamətin baş verməməsi nəticəsində Məsihin ikinci gəliş doktrinası meydana çıxmışdır.
Xristianlıqda şər şeytanın bir funksiyası kimi qəbul edilmiş və qismən də olsa insan şəklində təsvir edilmişdir. Amma şeytanın gücü Allah tərəfindən məhdudlaşdırılmış və onun özbaşına heç bir gücü yoxdur. Yeni Əhddə "diabolis" (devil) və "satenas" şəklində keçən şeytan fövqəltəbii xüsusiyyətlərə malik bir varlıqdır. O, insanları aldadır və doğru yoldan sapdırır. Onun təsirinə məruz qalan hər bir kəs şeytan, yaxud şeytanın övladı adlandırılır. Qurtuluş Məsih vasitəsilə şeytanı məğlub edib insanı ilahi vəziyyətinə qaytarmaqla mümkündür.
Ölümdən sonrakı həyatın təsvirinə geniş yer verməyən xristianlığa görə insanların Tanrı tərəfindən mühakimə olunmasından öncə yer üzündə qiyamət qopacaq və Məsihin idarəçiliyində ilahi krallıq qurulacaqdır. Qurtuluşa yetişənlər, yaxud xristianlar əbədi səadətə qovuşacaq, günahkarlar isə cəhənnəmə atılacaqlar.
(Ardı var)
İdris ABBASOV
525-ci qəzet.- 2013.- 17 dekabr.- S.6.