“Aqoniya”, yoxsa təkamül?

(Üçüncü məqalə )

(XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər)

İlkin orta əsrlərdən bu tərəfə Azərbaycan ədəbiyyatı Füzulinin “Şikayətnamə”si də daxil olmaqla, dünyanın fənalığından yazıb, dövrandan şikayət edib və XIX əsrdə Vaqif ənənələrinin davamçısı olaraq, Qasım bəy Zakir yaradıcılığı həmin “ədəbi şikayətnamənin”, əgər belə demək mümkünsə, tam şəkildə milliləşdirilməsində ciddi rol oynayıb, yazılı ədəbiyyatın poetik şikayətini “Divan ədəbiyyatı”nın yuxarıda dediyim elitar oxucular monopoliyasından çıxararaq, kütlənin, indiki halda millətin anlayacağı dillə ifadə edib:

Doğruluq qalmayıb əsla

bu fəna aləmdə,

Səringun ola, görüm,

beylə yaman dövranı.

Əslində,bu, elə Füzulinin özünün bədii-estetik nəsihətinə və indiki kontekstdə, poetik vəsiyyət kimi səslənən fikirlərinə müvafiq idi:

Qəzəl de ki, məşhuri-dövran ola,

Oxumaq da, yazmaq da asan ola.

“Divan ədəbiyyatı”nda müəllif özünü ifadə edərək, fikirlərini onun dilini başa düşən bir qrup oxucu ilə bölüşürdüsə və ən yaxşı nümunələrində bu, böyük ədəbiyyat hadisəsinə çevrilirdisə, Zakirin poetik şikayətləri eyni zamanda sosial hadisəyə çevrilirdi, çünki artıq yalnız müəllifi yox, onu başa düşən, anlayan milləti ifadə edirdi. Rüstəm Kamalın “böyük şair hesab etmədiyi” (“Kulis.az” saytı, 29 aprel 2013.) Zakir poeziyası olsun ki, sırf bədii-estetik baxımdan, poetika baxımından “Divan ədəbiyyatı”nın mükəmməl nümunələrinə, elə Vaqifin özünün də poeziyasına uduzurdu, ancaq bu, onların sosial əhəmiyyətinə heç vəchlə xələl gətirmirdi.

Zakir heca şeirində, yəni əsas etibarilə aşıq poeziyasındakı ümumiləşdirilmiş, təbiri-caizsə, qeyri-konkret “dünya”dan şikayəti, misal üçün, Xəstə Qasımın bu gəraylısındakı şikayəti:

De görüm, nəyə talibsən,

Dərsini kimdən alıbsan?

Neçə min yol boşalıbsan,

Neçə min il dolan dünya?

– konkret ünvanlı dövrandan (Rusiya imperiyasından, çarizm məmurlarından!) şikayətə çevirməyi bacardı və bu şikayəti ictimailəşdirdi.

Füzulinin ən gözəl və məşhur qəzəllərindən birinin lirik qəhrəmanı yüksək poetik-romantik bir şövq ilə:

Məndə Məcnundan füzun aşiqlik

istedadı var,

Aşiqi-sadiq mənəm,

Məcnunun ancaq adı var...

– deyərək, eşq aləminin dərinlərinə baş vururdu, Zakirin lirik qəhrəmanı isə artıq o romantik yüksəklikdən yerə enirdi, artıq onun poetik meyarları “aşiqlik istedadının” dərəcəsi ilə ölçülmürdü və həmin poetik meyarları sırf realist insani keyfiyyətlər müəyyən edirdi:

Tab etməyib keşa-keşi sövdayə,

Fərhad dağa qaçdı, Məcnun səhrayə.

Şikəstə Zakirəm, cövrü-cəfayə

Onlar tək deyiləm, dəyanətim var.

“Divan ədəbiyyatı”nın poetik obrazlar qalereyasının “gül-bülbül”, yaxud “şam-pərvanə” kimi nümunələrinə biz Zakirin poeziyasında da az rast gəlmirik:

Zakirəm, sevmişəm rüxi-alını,

Necə ki, atəşi pərvanə sevər.

– ancaq bu zaman da bəzən paradoksal bir poetik mənzərə yaranır: atəşə məhəbbətindən özünü yandırıb külə çevirən elə həmin pərvanə əsrlər boyu “Divan ədəbiyyatı”nda kanonlaşmış yerindən çıxarılaraq, yenə də real insani keyfiyyətlər səviyyəsinə endirilir:

Zakir kimi yanmağa eşq ataşına,

Cürəti var isə, pərvanə gəlsin!

Mənə deyə bilərlər ki, siz XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının keyfiyyət dəyişikliyindən və prosesin ilkin dövründə Zakir yaradıcılığının rolundan danışırsınız, ancaq budur, paradoksal saysanız da, fakt odur ki, Zakirin də poeziyasında lirik qəhrəman “eşq ataşında” rəqib kimi məhz ənənəvi pərvanəyə müraciət edir.

Mən opponentimin bu dəlilini inkişaf da etdirə bilərəm: pərvanə poetik inersiya ilə “Divan ədəbiyyatı”ndan uçaraq, nəinki Zakirin, nəinki həmin poetik məktəbin XX əsr davamçılarının, hətta sosrealizm prinsiplərini əsas götürərək yaradıcılıqlarında sovet ideologiyasını sidq-ürəkdən qəbul və tərənnüm edən görkəmli sovet şairlərinin də şeirlərinə qona bilirdi:

Aşiq olanın bağrı dönər qanə deyirlər,

Atəşdə yanan aşiqə pərvanə deyirlər...

(Süleyman Rüstəm)

Ancaq məsələ burasındadır ki, o pərvanə ilə bərabər, XIX əsrin Azərbaycan ədəbiyyatında yaranmağa başlayan XIX əsr spesifikası məhz Qasım bəy Zakirin dili ilə: “Fərhadü Məcnunun keçib dövrani” deyirdi və Vaqifin “görmədiyini” (“Mən cahan mülkündə mütləq, doğru halət görmədim...”) Zakirin “gördüyü” davam və inkişaf etdirirdi (“İlahi, görməsin gözlər bu əhvalı ki, mən gördüm...”).

Bəli, Zakir qoşmalarının da lirik qəhrəmanı gözəlləri vəsf edirdi, “hürü qılmandan”, “sinəsi mərmərdən”, “müşkü ənbərdən”, “dili şəkərdən” ləzətlə söz açırdı, ancaq eyni zamanda, hərdən həmin lirik qəhrəman ictimai iztirablardan və məhz bu iztirablar içindəki tənhalıqdan qurtulmaq naminə gözəldə sığınacaq tapmaq istəyirdi. Bu aşiq də “məcnunanə” dərdlidir, ancaq eyni zamanda, bəzən onun dərdi Məcnunun dərdindən fərqli olaraq, el-oba dərdi idi və mən Zakirin ədəbiyyatdakı yeni keyfiyyətli dəyişmə prosesində rolu dedikdə, həm də bunu nəzərdə tuturam.

Baxın, cəsarətli bir vətəndaş mövqeyindən öldürücü satira və tərtəmiz poetik bir dillə XIX əsrdən yapışıb onun irəli getməyinə əngəl yaradan, silkələnib hələ də orta əsrlər yuxusundan oyana bilməsi ilə heç vəchlə barışmayan nüfuz sahiblərini, dövrün avtoritetlərini məhz Qasım bəy Zakir bu cür real təsvir edirdi:

Sürahi solunda, badə sağında,

Məzə qabağında, mey dodağında,

Çeşmə kənarında, çay qırağında

Əmmameyi-seyyid, mollaya bir bax!..

XIX əsrdə Mirzə Cəfər Topçubaşov, Mirzə Kazım bəy kimi böyük azərbaycanlı elm xadimləri, ictimai fikir sahibləri yetişdi, ancaq həqiqət budur ki, onlar Azərbaycan maarifçiliyinin, elminin, ictimai fikrinin hadisəsi yox, rus elminin, konkret olaraq, gələcəkdə zəngin bir məktəbə çevrilmiş rus şərqşünaslığının nümayəndələri, hətta baniləri idi. Akademik V.V.Bartold kimi nüfuzlu bir şərqşünas Kazım Bəyin O-Y.Senkovski ilə birlikdə rus şərqşünaslığının bünövrəsini qoyduğunu, onu yaratdığını yazırdı.

Ancaq bu işıqlı faktların özü, yəni milliyyətcə azərbaycanlı olan, Azərbaycanda doğulmuş, ilk təhsillərini Azərbaycanda almış bu böyük təfəkkür sahiblərinin forma və məzmun etibarilə dövrləri üçün tam müasir “avropalı yaradıcılığa” malik olmaları, elə bilirəm ki, biləvasitə olmasa da, hər halda XIX əsrdə ictimi fikirimizdə dəyişiklik etmək baxımından inkişafın meylindən, təmayülündən xəbər verir, həmin meylin, təmayülün təhtəlşüur göstəricisidir.

İsmayıl bəy Qutqaşınlının “Rəşid bəy və Səadət xanım”ı fransız dilində yazıb Avropada nəşr etdirməsini də mən XIX əsrin spesifikası baxımından məhz bu cür əlamətdar göstəricilərdən biri hesab edirəm, ancaq bu, artıq təhtəlşüur bir göstərici deyildi və mən buna Azərbaycan bədii fikrini Avropaya yönəltmək təşəbbüsü kimi məqsədli bir göstərici tək baxıram.

Yalnız elə “Rəşid bəy və Səadət xanım”ı oxumaq kifayətdir ki, İsmayıl bəyin milli mentalitetə, milli güzərana və problematikaya, milli folklora bələd bir şəxs olduğunu yəqin edəsən və bu baxımdan o da əlamətdardır ki, Məkkəni ziyarət etmiş İsmayıl bəy yol qeydlərini – “Səyahətnamə”sini təmiz Azərbaycan dilində yazıb. Mən bu cəhəti – İsmayıl bəy Qutqaşınlı milliliyini ona görə xüsusi qeyd edirəm ki, belə çıxmasın, guya İsmayıl bəy XX əsrin əvvələrindəki firəngiməabların babası imiş.

Mənim dediklərimdən belə bir qənaət əldə etmək tamam yanlış olardı, çünki firəngiməablar nə qədər Avropaya doğru çağırış etsələr də, əslində, elə Avropa səviyyəsi baxımından savad və dünyagörüşü etibarilə tamam primitiv və məhdud qafalı insanlar idi və onların Avropa çağırışları Cəfər Cabbarlının “Sevil”ində Balaşın atası Atakişiyə “ölü paltarı” geyindirmək istəyinə bənzəyirdi, buna görə də onların həmin “Avropaya doğru!” çağırışları tamam effektsiz idi.

Firəngiməablar bir tərəfdən milli mədəniyyəti, o cümlədən də milli ədəbiyyatı və folkloru mənimsəməmişdilər, o biri tərəfdən isə Avropa ədəbiyyatının və ictimai fikrinin yalnız bir para sərlövhələrini əzbərləmişdilər, yəni nələrdənsə yalnız üzdən məlumatlı idilər, bəsit informasiyaları (oxumadıqları yazıçıların, öyrənmədikləri filosofların adları, bir-iki məşhur sitat...) var idi, onlar üçün Avropaya (geniş mənada isə bəşəriyə!) aparan yol qətiyyən millidən keçmirdi, buna görə də, necə deyərlər, həm Əli aşından idilər, həm də Vəli aşından.

Firəngiməablar mütəfəkkirlik iddiasında idilər, özlərini Avropa dünyagörüşünə malik ziyalı elan edirdilər, ancaq bu iddialar nəinki onların imkanları ilə üst-üstə düşmürdü, hətta burada imkan ilə iddia tamam tərs-mütənasib idi və buna görə də tamam gülünc idilər, başqaları yox, özləri özlərini “yenilikçi”, indiki təbirlə desək, “modernist” hesab və təqdim edirdilər, imkan düşəndə isə böhtandan, şaiyəçilikdən, qarayaxmadan da çəkinmirdilər.

Ədəbiyyatın özünüaxtarış prosesi, yəni onun irəliləyişi, inkişafı həmişə antiədəbiyyatın, cürbəcür dona girib gah Şərqə, gah da Qərbə çağıran “firəngiməablar”ın müşayiəti ilə olub və bu gün də belədir, onlar başqa adlarla bu gün də epatajla məşquldurlar və sabah da belə olacaq. Ancaq belə bir qaraguruh və avam müşayiət ədəbiyyatın öz missiyasını yerinə yetirmək əzminə heç vəchlə təsir etmir, su özünə yol tapdığı kimi, milli ədəbiyyat da özü öz yolunu, meyllərini müəyyənləşdirir.

Ancaq biz yenə də XIX əsrə qayıdaq.

Ədəbiyyatın daxili dinamikası, irəliləyişi məcburi idxalı, ya da ixracı qəbul etmir, çünki bu irəliləyişin ana prinsipi daxildən gələn təkamüldür.

Bu mənada Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Mirzə Şəfi Vazeh hadisəsinə mən əlamətdar və rəmzi, hətta hardasa bir az mistik hadisə kimi baxıram. Artıq yazdığım kimi, öz möhtəşəm sözünü demiş və daha tükənmiş “Divan ədəbiyyatı”nın hakimi-mütləqliyindən qurtulmaq üçün ədəbiyyatın özü kəşfiyyatda idi və elə bil ki, Fridrix Bodenştedtin Vazehlə görüşü, Azərbaycan ədəbiyyatının sorağını Avropaya aparması təsadüfi deyildi.

Haqqında bəhs etdiyim polemikada “kim idi Mirzə Şəfi Vazeh?” kimi suallar verilir, ancaq məncə, indiki kontekstdə əsas məsələ Mirzə Şəfinin kimliyində, yaxud yenə də Rüstəm müəllimin yazdığı kimi, Avropanın oriyentalizmə meyl etməsində deyil, əsas məsələ Azərbaycan ədəbiyyatının (yuxarıda yazdım ki, o, elə bil, canlı bir orqanizmdir!) öz coğrafi sərhədlərini Qərbə tərəf genişləndirmək təmayülündə, Avropanın ədəbi xəritəsinə daxil olmaq istəyində və təşəbbüsündədir.

Mirzə Şəfi necə şair idi, hansı səviyyənin sənətkarı idi? – təəssüf ki, bu gün əldə olan az saylı orijinal şeirləri – vaxtı ilə Salman Mümtazın tapıb çap etdirdiyi Azərbaycan dilindəki qəzəl və müxəmməsi, fars dilində yazdığı bir neçə qəzəl və rübailəri – eləcə də Bodenştedtin sərbəst tərcümələri bu suala tam aydınlıq gətirməyə imkan verir. Rəhmətlik Həmid Məmmədzadə həqiqəti yazırdı ki, “Mirzə Şəfinin əsl yaradıcılıq simasını yalnız o vaxt qəti araşdırmaq mümkün olacaqdır ki, şairin əsərləri toplanılmış olsun” (Mirzə Şəfi Vazeh. Şeirlər məcmuəsi. Bakı, “Elm”, 1987, səh.4).

Düzdür, Həmid Məmmədzadə keçən əsrin 80-ci illərində Gürcüstan Əlyazmalar İnstitutunda aşkar etdiyi bir cüngdə beş təkbeytin, iki qəzəlin və bir poemanın Mirzə Şəfiyə aid olduğunu yazır, ancaq bu da, elə bil, bu şairin taleyi üzərindəki sirrli bir auranın yaratdığı ehtimaldır, yenə də qəti əminlik yoxdur.

Y.Bertels yazır ki, F.Bodenştedt Mirzə Şəfidən tərcümələrində orijinala sadiq qalmağa o qədər də cəhd etmirdi, bir rübaini 12 misralıq şeirə çevirirdi, eyni zamanda, Y.Bertelsə görə F.Bodenştedt həmin tərcümələrdə digər Azərbaycan şairlərinin, eləcə də fars şairlərinin şeirlərindən istifadə etmişdir (Bu barədə bax: A.A.Seid-zade. Mirza-Şafi Vazex. Baku, “Azerneşr”, 1969, str.7).

Mirzə Şəfi tədqiqatçısı Akif Bayramov yazır: “Mirzə Şəfi nəğmələri” başlığı altında çap olunmuş kitabda Mirzə Şəfinin şeirləri ilə yanaşı, Sədi Şirazinin, Hafizin, Füzulinin və başqa şairlərin şeirləri də Mirzə Şəfinin nəğməsi kimi verilmişdir” (Akif Bayramov. Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi irsi. Bakı, “Yazıçı”, 1980, səh. 114).

Ümumiyyətlə, görünür, Fridrix Bodenştedt macəraçılığa, hətta avantyuraya meylli bir şəxs olub və bunu yalnız onun Mirzə Şəfi şeirlərinə münasibəti, yəni ilk böyük müvəffəqiyyətlərdən sonra bu şeirləri öz adına çıxması, əvvəlcə “Mirzə Şəfi Şərqin ən müdrik adamlarından biri idi” (Fridrix Bodenştedt. Mirzə Şəfi haqqında xatirələr. Bakı, “Yazıçı”, 1987, səh.8.) deyib, sonra Mirzə Şərifini danması, özünün təxəllüsü olduğunu söyləməsi sübut etmir. Belə ki, X1X əsr Azərbaycan ədəbiyyatında Vazeh hadisəsinin nüfuzlu tədqiqatçılarından biri olan Əliəjdər Seyidzadə F.Bodenştedtin İtaliyada olarkən Avstriya cəsusu kimi faş edildiyini, Karl Marksın isə onu “kankan qəhrəmanı Bodenştdet” adlandırdığını yazır (Bax: A.A.Seid-zade. Mirza-Şefi Vazex. Baku, “Azerneşr”, 1969, str. 191-192.) və güman edirəm ki, Fridrix Bodenştdet bioqrafiyasının bu tipli faktları da az şey demir.

F.Bodenştdetin yazdığına görə Mirzə Şəfi Vazeh öz şeirlərindən ibarət “Mürdrikliyin açarı” dəftərçəsini ona bağışlayıb, ancaq o dəftərçə də indiyə qədər tapılmayıb və mən bu yaxınlarda oxudum ki, professor F.Veysəlli Almaniyaya ezam olunaraq, müvafiq arxivlərdə işləyib, bir sıra əhəmiyyətli materiallar əldə etsə də, “Müdrikliyin açarı” tapılmayıb (“525-ci qəzet”, 30 iyul 2013).

Mirzə Fətəli Axundovun bir mütəfəkkir kimi formalaşmasındakı rolu, “Mirzə Şəfi ürfanın bütün məsələlərini mənə təlqin etdi və qəflət pərdəsini mənim gözümdən açdı” yazması, onu “möhtərəm şəxs” adlandırması (M.F.Axundzadə. Əsərləri üç cilddə, 3-cü cild, Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, səh. 217), elə həmin F.Bodenştedtin özünün onu “Gəncə müdriki” adlandırması göstərir ki, söhbət sıradan bir ədəbiyyat adamından getmir. Mirzə Şəfi ilə bağlı soyuqqanlı tədqiqat işləri yəqin ki, davam edəcək və bu yerdə, əlbəttə, Rüstəm Kamalın dediyi “bəlağətli” fikirlər söyləməyə, necə deyərlər, “patetik patriotizmə” qapılmağa ehtiyac yoxdur, obyektivi isə budur ki, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında Mirzə Şəfi Vazeh hadisəsi olduqca maraqlı və işıqlı, eyni zamanda bu ədəbiyyatın inkişaf meylləri üçün simptomatik, səciyyəvi olan bir hadisədir.

Rüstəm Kamal Vazehi “mənasız şair” adlandırır (Azadlıq radiosu, “Pen klub” proqramı, 19 aprel 2013) və deyir ki, “təsəvvür edin, millət dəmir yolu çəkir, Qafqaza poçt, mətbuat gəlir, universitetlər açılır, teatr gəlir, bu kişi də (yəni Mirzə Şəfi Vazeh- E.) oturub öz guşəsində divan şeiri yazır” (“Kulis. az” saytı, 29 aprel 2013).

Güman edirəm ki, Rüstəm müəllimin bu fikirləri açıq-aşkar inpulsiv bir münasibətin ifadəsidir. Əvvala, “mənasızlığı” (eləcə də mənalığı!) əsaslandırmaq üçün əldə ətraflı bədii material olmalı və o material elmi-nəzəri analizdən keçirilməlidir; ikincisi, müəllif onun öz sözləri ilə desək, məhz Qafqaza dəmir yolu çəkilməsindən, Qafqaza poçtun, mətbuatın, teatrın gəlməsindən, yeni tipli təhsil ocaqlarının yaranmasından, yəni dövrün tendensiyasından sərf-nəzər edərək, məsələyə XIX əsrin məhz belə bir spesifikası kontekstində yanaşmır və bu da elmi-metodoloji əskikliyə gətirib çıxarır; nəhayət, üçüncüsü, 200 ildən sonra bir şairə “mənasız şair” demək nə dərəcədə etik və obyektivdir? – əgər bir şairin adı 200 ildir ki, ədəbiyyat tarixində yaşayırsa, o “mənasız şair” ola bilərmi?

Güman edirəm ki, yox, ola bilməz.

ELÇİN

525-ci qəzet.- 2013.- 21 dekabr.- S.14-15.