Təbiət də gələcək qalibləri
himayə edir (davamı)
(Tarixi hadisələrə
belə rakursdan baxış)
Aleksandr əvvəlcə dəniz sahili ilə əlaqə
saxlamağa cəhd etdi. Bir həftə ərzində o, sahil boyu
ilə irəlilədi. Bir dəfə
çar ölkənin içərilərində taxıl
ehtiyatı olduğunu üzə çıxardı və onu
sahildəki anbarlara daşımağı əmr etdi. Lakin aclıq çəkən
döyüşçülər anbarın
qapısındakı möhürü qoparıb, bu ərzağın
istehlakına girişdilər. Aleksandr əsgərlərinin
bu xətasına əhəmiyyət də vermədi.
Aclıq və çətinliklər donanmaya (qoşunların
bir hissəsi Nearxın başçılığı
altında Babilə dəniz yolu ilə qayıdırdılar) ərzaqla
kömək göstərmək kimi vacib bir məsələni
də yaddan çıxartdırmışdı. Dünyanı
fəth edən ordu artıq heç bir fayda vermirdi.
Aleksandr bu son yürüşün bütün çətinliklərini
döyüşdə olduğu kimi, əsgərləri ilə
bölüşürdü, gücü çatan hədlərdə
onların ruhunu yüksəltməyə
çalışırdı. Rəvayətə
görə, bir dəfə ona verilən suyun hamıya
çatmayacağını bildiyinə görə, onu qumun
üstünə tökmüşdü.
Döyüşçülər iki ay ərzində bu əzablı
cəhənnəmdən keçdilər və nəhayət,
onların əziyyətləri başa çatdı. Sağ qalan əsgərlər
Gedrosiyanın varlı, münbit torpağında yerləşən
paytaxtına gəlib çatdıqda, burada istirahət etdilər.
Döyüş bacarığını saxlayan
qoşunların çox hissəsi, deyilənlərə
görə, dörddə üçü məhv olmuşdu.
Aleksandr heç bir döyüşdə belə
ağır itki verməmişdi. Təbiət
bu dahi sərkərdəni sınağa çəkəndə,
o da öz gücsüzlüyünün şahidi oldu. Qızmar günəş və qumlu səhra
Aleksandra o vaxtkı dünyanın ən böyük
imperiyası olan Persiyanın qoşunlarından da daha güclü
olduğunu nümayiş etdirmişdi.
Bizim eradan əvvəl 325-ci ilin noyabrında qoşunlar
heç bir müqavimətlə üzləşmədən Qərbə
doğru hərəkətini davam etdirirdi. Ordu artıq
özünün işğal etdii Persiya torpaqlarına qədəm
qoymuşdu. Dənizlə geri dönənlər
üçün də aclıq və susuzluq ən dəhşətli
problem olaraq qalmışdı. Donanmanın
və dostlarının salamat qaldıqlarını eşidən
Aleksandr bunu özü üçün taleyin hədiyyəsi
kimi qiymətləndirmişdi və bu xəbər onu
bütün Asiyaya hökmran olmaqdan daha çox
sevindirmişdi. Ağır sınaqdan xilas
olunma hətta böyük sərkərdəyə də
öz qələbələrindən daha qiymətli
görünmüşdü.
Hindistan yürüşündə Aleksandr
üçün iki böyük uğursuzluqlardan biri,
könülsüz geri dönmə ilə yanaşı
Gedrosiya səhrasındakı fəlakət idi. Perslərlə
müharibə aparanda Aleksandr arası kəsilməyən qələbələr
çalırdı, belə ki, hətta mümkün
omlayanı da həyata keçirməyə cəhd edəndə
də, nə qədər olmasa da, bu vaxt öz
arzularının real çərçivələrində
qalırdı. Lakin Hindistanda
döyüşçüləri tropik leysan
yağışı altında hərəkət etməyə
məcbur etmək və Gedrosiya səhrasından keçməklə
geri qayıtmaq coğrafi və iqlim imkanlarına zidd idi və
hətta Aleksandr kimi bir adamın özü üçün də
bu, olduqca çətin bir işə çevrildi. Əgər çar öz qoşunlarına tropik
leysanı vaxtı istirahət etmək imkanı versəydi,
payızda ordu çətinlik çəkmədən şərqə
tərəf hərəkət edə bilərdi və Aleksandr
öz böyük məqsədinə çatmaq
şansından vaz keçməzdi. Geri
dönmə ərəfəsində isə Gedrosiyaya kəşfiyyatçılar
göndərsəydi, ordunu başqa, nisbətən asan və əlverişli
yolla apara bilərdi.
Hindistan yürüşü vaxtı Aleksandr artıq
ağıllı hərəkət etmək sərhədini
keçmişdi. Əvvəlki dövrlərdə
uğurlar çarın şəxsiyyətinin
parlaqlığından irəli gəlmişdisə, bu vaxt
onun davranışı daha çox ağılsız qumar
oyununu xatırladırdı. Onun iradəsi
dəyişilməz qalsa da, inadkarlığı onu həmin
qumar oyununu davam etdirməyə məcbur edirdi. Əgər digər bir diqqətli,
qayğıkeş Aleksandr mövcud olsaydı belə, onun
özü də qalibiyyətli sərkərdənin inadcıl
iradəsi qarşısında gücsüz olardı.
Aleksandr öz sərkərdəlik məharəti ilə
çox sayda düşmənlərə qalib gəlmişdi. Lakin təbiətlə
döyüşdə o, özünün xeyli gücsüz
olduğu qənaətinə gəlməli idi. O, dəhşətli
ambitsiyaları hesabına təbiətin etdiyi xəbərdarlıqlardan
lazımi nəticə çıxarmırdı və
Gedrosiyadan da daha heybətli və qorxulu olan Ərəbistana
yürüş etmək planlarını cızırdı. Vaxtsız ölüm, bu vaxt onun 32 yaşı var
idi, həmin ehtiyatlı olmayan və təhlükəli
yürüşün baş tutmasına imkan vermədi. Təəssüf ki, Aleksandr təbiətin daha nəhəng
və sarsılmaz gücə malik olduğunu lazımınca
etiraf etmədən həyatdan getdi. Bütün
bəşəri qüvvələrin onun sərkərdəlik
dühası qarşısında baş əydiyi Aleksandr ancaq
özünə çox baha başa gələn Hindistan
yürüşündə və xüsusən Gedrosiya səhrası
ilə geri çəkiləndə təbiətin hansı
qüdrətə malik olduğunu bütünlüklə dərk
etməsə də, hiss etməmiş deyildi.
Hannibal
Tarixin digər böyük sərkərdəsi
Hannibalın də əhvalatları ibrətamizdir. Onun taleyinə
da təbiətin ciddi müdaxiləsi öz zərbəsini
vurmuşdu. Onda sərkərdəyə xas olan hər
şey – zəfərləri dövründə gəncliyi,
yürüş həyatı şəraitində əsgər
təmənnasızlığı, soyuqqanlılıq və
fiziki möhkəmlik, döyüşçü sənətinin
sirlərinə yiyələnməsi, inadkarlıq, hədsiz
qaydada məqsədə çatmaq istəyi, eyni zamanda
ümumi əxlaq normalarına məhəl qoymaması, qəddarlıq
və məkrlilik var idi. Makedoniyalı Aleksandr
kimi Hannibal da müasirlərinin təxəyyülündə
döyüşçü igidliyinin rəmzi idi. Ona görə də onu öz dövrünün
böyük sərkərdəsi kimi qiymətləndirirdilər,
Böyük Aleksandrla bir sırada qoyurdular.
Hannibal özünü təhlükəyə atanda daha
böyük cəsarət göstərməklə
yanaşı, təhlükənin özündə də eyni qaydada
müdriklik nümayiş etdirirdi. Heç bir çətinlik
onun bədənini yora və ya ruhuna qalib gələ bilmirdi.
O, istiyə və soyuğa eyni qaydada dözürdü, yeməkdə
və içməkdə isə ölçünü həzzlə
deyil, təbii tələbat ilə müəyyən edirdi. Gecə və ya gündüz olmasından asılı
olmayaraq özü üçün gümrahlıq və yuxu
vaxtını seçirdi, yalnız işindən sərbəst
qalanda istirahətə vaxt ayırırdı, onu da heç də
yumşaq yorğan-döşəkdə və sakitlikdə
aramırdı. Çox
vaxt onun hərbi
plaşına bürünüb, döyüşçüləri
arasında quru yerdə
yatdığını, postda və qaravulda
dayandığını görmüşdülər. Paltarı ilə o, öz həmyaşıdlarından
seçilmirdi, onu ancaq silahına və atına görə
tanımaq olardı. O, döyüşə birinci girib,
vuruşu axırıncı olaraq tərk edirdi. Tarixçi
Tit Livi onun ciddi qüsurlarını göstərməklə
yanaşı, sərkərdəni belə qeyri-adi xüsusiyyətlərlə
xarakterizə edir.
Hannibal çox sayda tayfalardan olan və çox dilli əsgərlərdən
ibarət qoşunlara rəhbərlik edirdi. Qalibiyyətli
sərkərdə olmaqla yanaşı o, həm də ədəbiyyatçı
kimi tanınırdı, yunan dilində bir neçə kitab
yazmışdı. Hannibalın şəxsi
ləyaqətlərinə həmçinin məişət
şirnikləndirilmələri mühitindəki möhkəmliyi
əlavə olunurdu. Çox sayda əsir
qadınların arasındakı davranışına görə
onun afrikalı mənşəyinə tam qaydada şübhə
etmək olardı.
Müxtəlif
tayfalardan olan əsgərlərdən ibarət orduya
komandanlıq edən Hannibal heç vaxt qoşununu
döyüş səhnəsindən
çıxarmamışdı, daim öz hakimiyyəti
altında saxlamışdı, nə özünə
qarşı qiyam qaldırılmasına (axı hətta
Böyük Aleksandr da ordusunun qiyamı ilə üzləşmişdi),
nə də əsgərlərinin arasında ixtilaf,
toqquşma baş verməsinə yol verməmişdi. Onun döyüşçüləri isə nəinki
bir tayfaya, heç vahid xalqa da məxsus deyildilər. Onun ordusunda çox sayda xalqların nümayəndələri
var idi, onlarda isə təbiətdən gəlmə heç
bir ümumi cəhət yox idi, onların nə ümumi
qanunları, nə ümumi adətləri, nə ümumi dilləri,
nə də başqa bir ümumi cəhətləri var idi.
Lakin sərkərdənin müdrikliyi belə
çox saydakı və rəngarəng xalqlardan olanları
bir əmrə qulaq asmağa və bir iradəyə tabe
olmağa məcbur edirdi, baxmayaraq ki, şəraitlər dəyişilirdi,
tale isə bəzən ona gah xoş üzünü, gah da sərt
sifətini göstərirdi. O, gələcəkdə “əbədi
şəhər” sayılacaq Romanın qapısı
ağzında dayanmışdı. O, Kann
döyüşündə yüksək sərkərdə
dühası nümayiş etdirmişdi. Onun hələ
doqquz yaşı olanda atası Hamilkar Barkanın göstərişi
ilə məbəddə Romaya daim nifrət etmək
andını içmişdi.
Roma donanması Aralıq dənizində ağalıq etdiyinə görə Hannibal Romanı məğlub etmək və İtaliya ərazisinə düşmək üçün daha çətin yolu seçdi. O, ordusu ilə Pireney yarımadasından Qalliyanın cənubuna yollandı, oradan isə Alp dağlarını aşmaqla İtaliya ərazisinə girdi. O, öz Karfagen ordusunun qələbəsinə çox ümid bəsləyirdi. İtaliya yürüşündə Hannibal 90 min piyadadan və 12 min süvaridən ibarət orduya malik idi. Alp dağlarından qoşunlarla birlikdə 37 döyüş fili də keçirilmişdi.
Hannibal yürüşə çox ciddi hazırlaşmışdı. O, döyüşçülərinə şiş qayaların yüksəkliyindən İtaliyanı, dağ silsiləsinə sığınan Pad vadisindəki münbit tarlaları göstərdi. O, özü deyirdi ki, onun döyüşçüləri indi təkcə İtaliyanın deyi, həm də Romanın divarlarını keçməyə qadir olacaqdır. Romalılar isə karfagenlilərin irəliləməsinin qarşısını ala bilmirdilər. Etrurayadakı bataqlıqdan keçən Hannibal yeganə sağ qalan filinin belində gedirdi, bataqlıqdakı virusun hesabına bir gözünü itirmişdi. Bizim eradan əvvəl 216-cı ildə Kannda Roma ordusu ilə həlledici döyüşə girdi. Kampaniyanın başlanğıcında karfagenlilər Kanndakı qalanı tutmuşdular. Qızğın döyüşdə Hannibal Roma ordusu üzərində nəhəng qələbə çaldı. Tarixçi Polibiyə görə döyüşdə 70 min romalı həlak olmuşdu, yalnız 3 min adam qaçıb canını qurtara bilmişdi. 3300 süvari, həmçinin əyanların 350 nümayəndəsi – senatorlar və digər yüksək vəzifəli şəxslər öldürülmüşdü. Romaya doğru hərəkət etsəydi, bəlkə də ali məqsədinə nail ola bilərdi. Çünki Roma o dərəcədə mühafizəsiz idi ki, öz legionlarını könüllü qoşulan qullardan təşkil edirdi, əvəzində isə onlara xidmətlərinə görə azadlıq veriləcəyi vəd edilirdi. Hannibalın süvari dəstəsinin rəisi Maharbal ona dedi ki, “Beşinci günü sən qalib kimi Kapitolidə ziyafət keçirəcəksən”. Lakin Hannibala bu iş olduqca iri miqyasda görünürdü, ona görə də tələsik qaydada qərar qəbul edə bilmədi. Maharbal məzəmmət qaydasında ona dedi ki, “Hannibal, sən qalib gəlməyi bacarırsan, qələbədən istifadə etməyi isə bacarmırsan”. Onun sözləri həqiqəti ifadə edirdi və sonrakı hadisələr bu öncəgörməni bütünlüklə təsdiq etdi.
Qoşunların Kapuyada qışı keçirməsi Hannibalın ən ciddi strateji səhvlərindən biri hesab olunur. Heç bir məhrumiyyətin qalib gələ bilmədiyi adamları bol-bol rahatlıqlar, ölçüyə sığmayan xoş əyləncələr məhv etdi. Döyüşçülər adət etmədikləri bu rahatlıqdan acgözlüklə yapışırdılar. Yuxu, şərab, ziyafətlər, bekarçılıq və digər bədən həzzləri hər ötən gün daha cazibədar olmaqla, döyüşçülərin bədənini və ruhunu zəiflədirdi. Kapuyanın yumşaq iqlimi də döyüşçülərin əyləncəyə qurşanmasına şərait yaratmaqla, onların peşəkarlıqlarını əllərindən almaqla, ordunu elə bil ki, gələcək fəaliyyətsizliyə və məğlubiyyətə hazırlayırdı. Nəhayət, b.e.ə. 211-ci ildə Hannibal şimala, Romaya doğru hərəkət etməyə başladı. O, bu şəhərə qəflətən, gözlənilmədən hücum etməyə can atırdı, çünki uğur bu qətiyyətlilikdən çox asılı olacaqdı. Lakin Hannibalın planı heç də axıradək sirr olaraq qalmadı. Roma şəhərdə olan qoşunlarla müdafiə olunmağı qərara aldı. Karfagen ordusunun yaxınlaşması həm də şəhərdə nəhəng həyəcan yaratmışdı. Silah gəzdirməyi bacaranların hər biri şəhərin qapılarını mühafizə edirdi. “Hannibal qapıdadır!” sözləri hamını təşvişə salmışdı. Elə bil ki, bütün İtaliya nəfəsini udub, gözləmə vəziyətində idi. Romada gah orda, gah burda həyəcanlı anlar yaranır, panika başlayır, adamlar şəhərin küçələrində döyüşlərin başlayacağını gözləyirdilər. Belə şəraitdə hakimiyyət ən axırıncı tədbirə əl atdı, düşmən şəhərdən uzaqlaşana qədər bütün keçmiş vəzifə sahiblərinə qanun-qaydanı qorumaq üçün yüksək səlahiyyətlər verildi.
Hannibal vuruşmaq üçün öz döyüşçülərini düşərgədən çıxardı. Romalılar da vuruşdan qaçmamağı qərara aldılar. Qəflətən dolu ilə birlikdə leysan yağış yağmağa başladı, stixiya romalıları və karfajenliləri elə yazıq vəziyyətə saldı ki, onlar öz düşərgələrinə güclə gəlib çata bildilər. Sabahısı günü tufan şəklindəki vəziyyət təkrar olundu. Puniyalıların düşərgəsində şayiə yayılmağa başladı ki, allahlar Hannibala vuruşmaqda mane olur. Belə söhbət gəzirdi ki, guya Hannibalın özü ucadan demişdi: Romaya yiyələnmək üçün onun ya ağılı, ya da xoşbəxtliyi çatışmır. Hannibalın öz Rubikonunu keçməyə cəsarəti çatmadı və bu zəifliyi onun gələcək acı məğlubiyyətinə yol açdı.
(Ardı var)
Telman Orucov
525-ci qəzet.- 2013.- 21 dekabr.- S.11.