Dramaturgiyamızda qəhrəman axtarışı

XX əsrin sonu və çağdaş əsrimizin əvvəlində yaranmış sosial mədəni vəziyyət teatr və dramaturgiya sisteminə güclü təsir göstərməklə yanaşı onların ifadə vasitələrini və bədii dilini müəyyənləşdirdi. Bu keçid dövründə həm köhnəni, həm də yenini birləşdirən estetik plüralizm təsdiqləndi ki, bu da özünü mədəni hadisələrin çoxmənalılığında göstərdi. Azərbaycan ədəbiyyatının estetik paradiqmalarının yenilənməsi, onun ənənələrinin, dilinin, üslubunun, janr modellərinin dəyişməsi dramaturgiyanın ənənəvi poetikasına da təsirsiz ötüşmədi. Dəyərlərin yenidən qiymətləndirilməsi keçmiş ideallara və normalara yenidən baxmaq ehtiyacı yaratdı. Nəticədə dramaturqlar öz qəhrəmanlarının həyat modellərinin yeni versiyalarını təklif etdilər. Hətta hadisə və dəyərlərə münasibətdə meydana yeni bir ovqat, yeni bir intonasiya çıxdı. Bu intonasiya dəyişikliyi ilk növbədə Elçin, Kamal Abdulla, Afaq Məsud, Firuz Mustafa, Elçin Hüseynbəyli və bu sətirlərin müəllifinin teatr yaradıcılığında özünü göstərdi, hətta dramın ənənəvi poetikası az və ya çox dərəcədə dəyişikliyə uğradı. Başqa sözlə, adlarını çəkdiyimiz yazıçıların dramaturji yaradıcılığı bir küll halında son dövrlər Azərbaycan dramaturgiyasının yönünü və istiqamətini, inkişaf meyillərini müəyyənləşdirdi. Bir və ya iki əsərlə çıxış edib kifayət qədər uğur qazanan müəlliflər də var ki, onların əsərləri daha çox əyalət teatrlarında oynanır. Bununla belə ölkədə müəyyən teatr mühitinin yaranmasında onların da şəksiz rolları var, amma mən burda fəal və ardıcıl şəkildə dramaturgiya ilə məşğul olan və əsərləri daha çox ölkənin baş teatrında – Akademik Milli Dram Tetarında oynanılan dramaturqların yaradıcılığına diqqəti yönəldirəm.

Təbii ki, zaman keyfiyyətcə dəyişdikcə ona uyğun olaraq, qeyd etdiyimiz kimi dramaturgiyanın özü və onun ən vacib komponenti olan qəhrəmanlar da dəyişir, yeni xüsusiyyətlər qazanırlar. Bu günkü azərbaycanlı Sovet dövrü azərbaycanlısı olmadığı kimi, müasir dramaturgiyamızda görünən, əksini tapan insanlar da fərqlidir. Yeni iqtisadi münasibətlər yeni də insan tipləri yetişdirir. Deməli dramaturgiyaya “formasiyalar, yaxın keçmiş tarix, həmin tarixin formalaşdırdığı ənənələr, iqtisadiyyat, siyasət, çağın mənəvi-əxlaqi doktrinləri, insanları, xarakterləri, temperamentləri, idealları və problemləri” (A.Talıbzadə) tərəfindən diqtə edilən tam yeni keyfiyyətli qəhrəman tipləri tələb olunurdu, hətta bu məcburi idi. Çünki hər bir peşəkar dramaturqa məlumdur ki, pyesi pyes eləyən məhz qəhrəmandır, həm də müəllifin özünün və təbiidir ki, tamaşaçının sevdiyi qəhrəman. Bəs sevilən qəhrəman necə olmalıdır?

Məlumdur ki, Çexovun mənəvi idealı hərtərəfli və ya harmonik inkişaf etmiş insandır. Buna baxmayaraq onun hətta ən sevimli qəhrəmanları sırasında belə elə bir qəhrəman yoxdur ki, onun haqqında hər şeyi – siması, qəlbi, geyimi, fikir və niyyəti də gözəldir deyə bilək. Çexovun əksər qəhrəmanları, bəlkə də hamısı real həyatın tələbləri ilə ayaqlaşa bilməyən zəif, qətiyyətsiz, yumşaq, dramaturqun öz dili ilə desək “nedotepa” təsiri bağışlayırlar. Elə dramaturqun son və ən hissiyyatlı əsəri olan “Albalı bağı”nı yada salmaq kifayətdir. Bəs onda bu zəif, hətta zavallı qəhrəmanlar niyə sevilirlər? Yenə də həmin sual: sevilən qəhrəman necə olmalıdır? Otuza yaxın pyesin və yüzdən çox ən müxtəlif səviyyəli teatr premyeralarının müəllifi kimi öz təcrübəmdən çıxış edib əminliklə deyə bilərəm ki, qəhrəman hər şeydən əvvəl təbii, canlı, maraqlı və bir qədər də qeyri-adi olanda sevilir. O öz danışığı, ədaları, vərdişləri ilə dərhal seçilməlidir, bəzən parodoksal əməllərdən və replikalardan belə istifadə etməlidir. Adətən təzəcə tanış olduğun adamın diqqətini çəkmək üçün nə etməlisən? Əlbəttə, onu maraqlandırmalısan. Məsələn, “Siz nə iş görürsünüz?” sualına iki cür cavab:

– Mən reklam şirkətində mühasib işləyirəm.

– Mən ayda iki dəfə əlli adamı xoşbaxt, birini bədbaxt edirəm.

Şübhəsizdir ki, bu dialoqdan sonra bizim ikinci adama marağımız artacaq.

Əslində o özü də mühasibdir, amma bunu biz bilməyənə qədər sirr olaraq qalacaqdır. Elə bu sirrin özü heç nəylə maraqlı olmayan , darıxdırıcı bir mühasibi maraqlı bir adama çevirir. Deməli, qəhrəmanın hər şeydən əvvəl bir sirri də olmalıdır. Necə ki Maqbet bilir ki, onu yalnız qadının doğmadığı bir kəs öldürə bilər. Bunu ona əcinnələr demişdi, amma ana bətnindən doğulmayan o kəsin kimliyini nə Maqbet, nə də tamaşaçı bilir. Bu sirr əsərin lap sonunda açılır: təkbətək döyüşdə Maqbet Makdufa elan edir ki, sən məni öldürə bilməzsən, məni yalnız ana bətnindən doğulmayan birisi öldürə bilər. Cavabında Makduf da deyir ki, o kəs elə mən özüməm, məni anam doğmayıb, məni qeysəriyyə əməliyyatı ilə anamın bətnindən çıxarıblar. Elə bu da Maqbetin ölməzlik inamını sındırır və o Makdufun əlində qətlə yetirilir.

Bəs onda bugünki Azərbaycan dramaturgiyasında qəhrəmanların vəziyyəti necədir?

Bəzən olur ki, xalqın taleyində, ölkənin müqəddəratında möhtəşəm rolu olan, tarixi yazan yox, tarixi yaradan, hamının böyük insan, uzaqgörən siyasətçi, rəhbər kimi tanıdığı şəxsiyyətin bədii obrazını yaratmaq istəyi yaranır dramaturqda. Əlbəttə istəmək çətin deyil, amma bu istəyi reallaşdırmaq qələminə inam, cəsarət və ilk növbədə həmin şəxsiyyətə böyük məhəbbət nəticəsində mümkündür. Geniş diapazonlu istedada malik Aqşin Babayev dramaturgiyada yeni deyil, onun əsərləri Bakı və Sumqayıt teatrlarında, habelə ölkənin əksər rayon teatrlarında tamaşaya qoyulub, Azərbaycan televiziyasında bir neçə əsəri əsasında televiziya filmləri çəkilib və geniş tamaşaçı auditoriyası qazanıb. Aqşin Babayevin Heydər Əliyev mövzusuna müraciət etməsi isə bir az əvvəl dediyim kimi ulu öndərə, hər şeydən əvvəl, böyük məhəbbət və sayğının nəticəsidir. Söhbət dramaturqun “Xilaskar” əsərindən gedir. Bildiyimə görə Heydər Əliyevin bədii obrazını səhnəyə gətirən ilk dramaturq da elə Aqşin Babayevdir.

“Xilaskar” janrına görə bədii-publisistik dramdır. Heydər Əliyev, yəni əsərin qəhrəmanı səhnədə az görünsə də, bütün baş verənlər onun şəxsiyyəti və adı ətrafında cərəyan edir. Pyesdəki hadisələr böyük siyasətçinin ikinci dəfə ölkə rəhbərliyinə qayıdışı ərəfəsinə, Azərbaycanın yaxın tarixinin çox mürəkkəb, ziddiyyətli bir zaman kəsiyinə təsadüf edir. Əsərin uğuru ilk növbədə Aqşin Babayevin çox mürəkkəb olan həmin dövrdə qaynar hadisələrin içində olması və bu hadisələrin iştirakçılarını yaxından izləyə bilməsi ilə bağlıdır. Heydər Əliyevin adı qarşısında onu istəyənlərlə istəməyən azlıq arasındakı ziddiyyətləri, dramatik tarixi məqamları, yumşaq desək bir neçə sifəti olan insanları ən müxtəlif şəkildə göstərən müəllif dramatik, komik məqamlardan, qələminə məxsus incə yumordan, habelə yeri gələndə satira, şarj və qroteskdən belə çəkinmir. Və bütün baş verənlər, çəkişmələr, dartışmalar, deyişmələr Heydər Əliyevin səhnədə, tribunada görünməsi ilə donur, qurbağa gölünə daş atılır. Tarixi həyat həqiqəti bədii həqiqətə çevrilir. Bütün mübarizələr, çək-çevirlər qəhrəmanın qələbəsi ilə başa çatır, amma dramaturq tamaşaçıya hiss etdirir ki, əsl qələbə üçün hələ nə qədər mübarizələr aparmaq lazım gələcək, bir şəxsiyyətin qüdrəti ilə ölkə dəhşətli kataklizmlərdən yan keçəcək, möhtəşəm tarixi işlər görüləcək.

Pyesdə dramaturq Heydər Əliyev şəxsiyyətinə layiq monumental bədii obraz yarada bilib. Təsadüfi deyil ki, “Xilaskar” bir neçə teatrda, o cümlədən Sumqayıt və İrəvan teatrlarında uğurla tamaşaya qoyulub. İrəvan teatrının tamaşası isə ölkənin bütün rayonlarında, habelə Türkiyə və Gürcüstanda da nümayiş etdirilib. Hazırda əsər üzərində Lənkaran teatrında iş gedir.

Müasir Azərbaycan dramaturgiyasında şübhəsizdir ki, xüsusi yeri olan Xalq yazıçısı Elçinin səhnə əsərlərində qəhrəman problemi uğurla həllini tapır. Müasir dövrümüzün səhnə və dramaturgiyası üçün maraqlı olan əlamətləri yuxarıda qeyd etmişdik. Hesab edirəm ki, Elçin çoxsaylı pyeslərində ən müxtəlif mövzularda ən müxtəlif xarakterli qəhrəmanlar yaradır və həmin qəhrəmanların timsalında tamaşaçıya son iyirmi ildə xeyli dəyişikliklərə uğramış yeni Azərbaycan adamının bədii obrazını nümayiş etdirir. Bir dramaturq kimi Elçinin məşhur “Qatil” pyesini çox sevir, yüksək qiymətləndirirəm. Bu pyes öz bədii keyfiyyətlərinə və yüksək teatrallığına görə haqlı olaraq məhəlli sərhədləri çoxdan aşıb.

Əsərdə bir neçə obrazın olmasına baxmayaraq mənim üçün bu pyes iki nəfərin – kişi və qadının, konkretləşdirsək, tənha kimya müəlliməsi ilə onun keçmiş şagirdi arasında baş verən qəmli, tragik sevgi dramıdır, amma bu adi sevgi dramı deyil, bu hərəsi bir cür bədbəxt olan iki insanın faciəsi, acı taleyidir.

Dramaturji qanunlara görə sevilən qəhrəman nə qədər güclü olsa da, onun mütləq bir zəif yeri, nöqsanı olmalıdır və bunu tamaşaçı görməli, bilməlidir, o zəifliyə görə narahatlıq keçirməlidir, əks halda tamaşaçı qəhrəmanın səhnə həyatına arxayınlıqla yanaşacaq, ona görə heç bir narahatlıq keçirməyəcək, onun qələbəsini labüd biləcək. Bu da aydındır ki, tamaşaçı qəhrəmana görə qorxu keçirməyəcəksə deməli, həyəcan da olmayacaq. Otellonun zəifliyi qısqanclığında və ən çox da dərisinin qara olmasındadırsa, Samsonun zəifliyi onun uzun saçları ilə bağlıdır. Samsonun gücünün saçında olmasını bilən tamaşaçı daim narahatlıq keçirir. Kefli İskəndərin zəifliyi isə reallıqla hesablaşa bilməməsində və araq şüşəsinə aludə olmasındadır, ona görə də sözünün urvatı yoxdur. “Qatil”də isə qəhrəmanın – kimya müəlliməsinin zəifliyi onun tənhalığındaydı, bu tənhalıqdan qurtulmaq üçün onun qəlbi, bəlkə də hər cür sevgiyə açıqdı, bu açıq qapıdan içəri kim girsəydi mütləq seviləcəkdi, deməli, onun zəif yeri elə sevgiyə möhtac olmasındaydı. Maraqlıdır ki, tamam fiaskoya uğrayan qadına tamaşaçı nə qədər acısa da, onun faciəsinə səbəb olan rəzil Oğlana nifrət hissi də birmənalı deyil, çünki onun da öz həqiqəti və bütün əməllərinə bəraət qazandıran arqumentləri yox deyil. Fikrimcə Elçinin hər iki qəhrəmanının uğuru elə bundadır, yəni qəhrəmanların ruhi-mənəvi aləmləri birqatlı deyil. Hər iki qəhrəman yüksək dərəcədə bədii və dramaturjidir. Müasir zamanımızın adamları, qəhrəmanlarıdır.

“Qatil”dəki münasibətlər zəncirinin də birmənalı olmaması onun müasirlik və aktuallıq keyfiyyətlərini saxlamasına şərait yaradır. Bu səbəbdəndir ki, “Qatil” yazıldığı tarixdən bu günə kimi teatr səhnələrindən düşmür. Ölkənin əksər teatrlarında və bir sıra xarici ölkələrdə tamaşaya qoyulur. Elə onu demək kifayətdir ki, əsər Akademik Milli Dram Teatrında Mehriban Ələkbərzadənin quruluşunda iki dəfə səhnələşdirilib və hər iki tamaşa çox fərqli olmaqla böyük uğura imza atıb. Fikrimcə “Qatil”in bu dərəcədə uğurlu alınmasında dramaturqun qəhrəman problemini düzgün həll etməsi ilə birbaşa bağlıdır. Sevilən qəhrəmanın taleyi tamaşaçını biganə qoya bilməz.

Azərbaycan teatr həyatında istedadlı nasir Afaq Məsudun dramaturgiyaya gəlməsi əlamətdar hadisədir, həm də ona görə ki, Afaq xanımın səhnə əsərlərində tamaşaçı yeni məzmunlu, yeni sözlü və məramlı qəhrəmanlarla tanış olur. Dramaturqun “Yuğ” Teatrındakı debütündən sonra Akademik Milli Dram Teatrında tamaşaya qoyulan “Qatarın altına atılan qadın” dramı diqqəti məhz öz qəhrəmanı ilə çəkir. Əsərdə müəllif üçün hadisələr o qədər də önəm daşımır, əsas olan əsərin ekstravaqant qəhrəmanı Gültəkin Sarabskayanın özüdür. Elə qəhrəmanın bu teatral adı çox şey deyir: teatr onun xoşbaxtlıq məkanı, bütün həyatının, sevgilərinin, qələbə və məğlubiyyətlərinin hamıya aşkar meydanıdır.

Gültəkin Sarabskayanı müəllif tamaşaçıya reallıqla irreallıq arasında çaşıb qalmış, öz kimliyini, şəxsiyyətini oynadığı rolların arasında itirmiş və təbiidir ki, kənarda, yəni teatrdan uzaqda yaşamaq halında olmayan birisi kimi təqdim edir. İki saatlıq vaxt ərzində böyük və zəngin bir həyat yaşamış, şöhrətin şirinliyini, unudulmağın acısını o ki var dadmış bir qadının – sənətkarın acı taleyini görürük. Sarabskaya o sənətkarlardandır ki, həyatını ölüm yatağında başa vurmaq istəyindən çox-çox uzaqdır, o məhz aktrisa kimi səhnədə ölmək istəyir. Afaq xanımın qəhrəmanına həqiqi səhnədə ölmək qismət olmasa da, o, Şeksprin dediyi həyat səhnəsində məhv olur. Bu tamaşanın müəllifi və rejissoru da bu dəfə unudulmuş aktrisanın özüdür. Teatrsız mehvərini itirib real həyat yollarında azmış aktrisa Anna Karenina yolu ilə gedərək xilasını qatarın altına atılmaqda görür. Bir fərqlə, əgər Anna özünü, primitiv götürsək Vronskiyə görə öldürürsə, Gültəkin Sarabskaya özünü səhnəyə qurban verir, çünki əsil aktrisa üçün səhnəsiz, teatrsız ömür bitmiş kimidir, axı o mühasib deyil ki, yaşı çatanda təqaüdə çıxıb qalan ömrünü sakit yaşasın. Zatən teatrdan kənar düşən aktrisanı xoşbaxt görmədik.

Azərbaycan dramaturgiyasında yeni qəhrəman axtarışı Kamal Abdullanın “Hamı səni sevənlər burda” əsərində özünü daha qabarıq göstərir. Bu əsər tarixi mövzuya özünəməxsus, hətta subyektiv yanaşması ilə diqqəti çəkir. Çoxdan mifə çevrilmiş, daşlaşmış abidə timsalında olan Şah İsmayıl Xətaini əsərinə qəhrəman gətirən müəllif şah və şair, başqa sözlə hökmdar və sənətkar problemini bir obrazın – Şah Xətainin simasında səhnəyə çəkir. Əsərin ən maraqlı və vacib xətti belədir: Şah İsmayıl öz bənzərini axtarır və həmin bənzər də Xətai təxəllüsü ilə şeirlər yazan sadə bir insandır. Döyüşdə həlak olan əsil şahın yerində onun bənzəri şair Xətai, təbii ki, Şah İsmayıl Xətai kimi əyləşir. Bu sirri bilən bir kəs vardısa o da döyüşlərdə itkin düşmüş Lələdir, bu məqam bəlkə də o qədər əsas deyil, süjeti bağlamaq üçündür. Əsas olan odur ki, şair taleyin oyunu ilə hökmdara çevrilir. Və təbiidir ki, idarə üsulunda şair əsil şah kimi davrana bilməz. Bu pyesin necə deyərlər əsas “anekdotudur” və kifayət qədər də maraqlıdır. Amma Kamal Abdulla üçün də Afaq Məsudda olduğu kimi əsas olan hadisə deyil, qəhrəman, onun psixoloji durumu, gərginliyi, tərəddüdləri, zaman və məkan dəyişmələrində dramaturqun fəlsəfi yozumlarıdır. Elə tamaşaçı üçün də məhz pyesin bu məqamları maraqlıdır: yeni keyfiyyətlərlə zəngin qəhrəman; birmənalı olmayan qəhrəman; məqsədi və taleyi olan qəhrəman. Ümumiyyətlə Kamal Abdullanın dramatik qəhrəmanları yazıçının nəsrində olduğu kimi daima fikirlər, sözlər, tərəddüdlər və düşüncələr burulğanında çabadadırlar. Dramaturgiyaya və bugünki Azərbaycan tamaşaçısına bu tipli qəhrəmanlar nə dərəcədə doğmadır, bu başqa söhbətin mövzusudur.

Müstəqillik dövrü Azərbaycan dramaturgiyasında qəhrəman axtarışı kimi böyük bir mövzunun bizə məlum konturlarını cızdıq. Bədii məzmununa, aktuallığına, bədii həqiqətinə və sənətkarlıq keyfiyyətlərinə görə çox fərqli olan 4 əsər üzərində problemin şərhini, qısa təhlilini verməyə çalışdıq və dediklərimizdən bu qənaətə gəldik ki, müasir Azərbaycan dramaturgiyasında yeni qəhrəman axtarışı təzə başlasa da, bu sahə əsasən düz yoldadır. Hər halda haqqında danışdığımız əsərlərin qəhrəmanları bunu inamla deməyə imkan verir.

Əli Əmirli

525-ci qəzet.- 2013.- 21 dekabr.- S.18-19.