Müdrik hekayələr
(Elçinin "Yeni hekayələri"nə
dair)
Xalq yazıçısı Elçin qələminin
ecazkar-müdrik çağlarını yaşayır. Və bəlkə
də bu, yaradıcılığının olduqca geniş
mövzu-janr-əhatə spektrində özünü ən
çox hekayələrində göstərir. Hər
halda yeni hekayələrinin mütaliəsindən mən bunu
belə duydum ...
Hekayənin
Elçin yaradıcılığında yarım əsrdən
artıq yaşı və elə bu yaşa yaraşan qədər
də növbənövlüyü var. Bu günlərdə
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Elçinin 70
illiyinə həsr olunmuş elmi sessiyada ədibin hekayəçiliyindən
danışdım. Və məruzədə Elçin nəsrini
dəyişən zaman konteksti və yazıçının
zamana reaksiyası, yaradıcılıq tempinə uyğun
üç dalğada təsnif etməyə
çalışdım: oyanış, çöküş və
heçlik... 1960-70-ci illərin intibah hekayələri
("Qatar. Pikasso. Latur.
1968", "Beş qəpiklik motosikl",
"Qırmızı ayı balası",
"Gümüşü, narıncı, məxməri",
"Bu dünyada qatarlar gedər", "Baladadaşın
ilk məhəbbəti" və s.), 1980-cilərin
dekadansı ("Bülbülün nağılı",
"Baladadaşın toy hamamı", "Ayaqqabı",
"Hotel Pristol", "Hönkürtü", "Bozluq
içində iki nəfər", "Beş dəqiqə və
əbədiyyət", "Gül dedi bülbülə"
və s.) və qlobalizə dövrünün absurdu
("Ordenli yazıçı ilə görüş",
"Mehmanxana nömrəsində görüş",
"Xüsusi sifariş", "Hövsan soğanı",
"Qırmızı qərənfil gülləri Pera palas
otelində qaldı", "Sarı gəlin",
"Araba", "Qarabağ şikəstəsi" və s.)
...
Hər hansı təsnifat əsaslı olduğu qədər
də şərtidir, əlbəttə. Doğrusu, bu
təsnifatı verirkən, "Yeni hekayələr"də
daha bir Elçinlə üz-üzə gələcəyimizi
heç gözləmirdim. Bu hekayələr lap son illərdə:
2009-2012-ci illərdə qələmə
alınmışdır və zənnimcə, Elçin hekayəçiliyinin
tamam yeni, müdrik mərhələsini təmsil edir. "Yeni
hekayələr" təkcə müəllif
baxışı-yükü, ideya çəkisinə görə
deyil, habelə bədii siqləti, poetikası etibarilə də
müdrik, yazıçının yarım əsrdən
sürəkli "hekayəçilik dəyirmanı"ndan ələnib-çıxmış
hadisədir; Elçin nəsrinin bizə bəlli bütün
xassələri, cilvələrini qoruyub-saxlamaqla yanaşı,
içdən, iç strukturuna görə də təzə,
"oxumadığımız" hekayələrdir...
Ümumiləşdirilmiş
şəkildə desək: adətən hekayələrində
biz Elçini İnsandan, (öz sözləri ilə desək:) "İnsan xisləti",
sirri, möcüzəsindən bəhs açan
görmüşük. "Yeni hekayələr"də
də, əlbəttə, bu belədir; birbaşa, ya
dolayısıyla hekayələrdə İnsan həqiqətləri
hökmfərmadır. Amma məsələn,
"Canavarlar" kimi bənzərsiz hekayəni əvvəllər
biz Elçin yaradıcılığında heç görməmişik
zənnindəyəm; hər halda, düşünürəm,
hekayələri arasında bu sərtlik və bu şövqdə
qələmə alınmış ikinci birisini tapammarıq.
Hekayə boyu sərt-çılpaq-amansız kainat mənzərələri
qarşısında bir canavar ailəsinin addım-addım, həyat
uğrunda güzəştsiz savaşını izləyirik...
Dünya ədəbiyyatından Azərbaycan dilində adekvat
bir nümunə bəllidir: Cek Londonun "Həyat
eşqi" hekayəsi. Amma orda İnsan və canavar (qurd)
arasında ölüm-dirim savaşıdır, məhz həyat
sevgisi uğrunda; burda isə hədəfdə həyatın
tükənməyidir... Sonrası necə olur, süjeti
söyləmədən (zira hekayəni oxucunun dəmindəcə
oxumaq şansı var!), maraq naminə bir onu demək olar ki:
"Canavarlar" məhz İnsan həqiqətinin bitdiyi,
tükəndiyi yerlərdən mövzu alır... Hərçənd
hekayəni pritçaya da yozmaq mümkün; axı
"növi-bəşər" olaraq, İnsanın ətraf
təbiət-kainat- canlılar aləmindən öyrənəcəkləri,
ibrət alasıları çox-çoxdur...
Elçin hekayələri bizə adətən cəmiyyət
içrə Fərdin həqiqətləri, Fərd-Cəmiyyət
münasibətləri, sosial varlıq olaraq İnsanın
çəkdiyi acılar, ağrı və nisgil, sevinc və
kədərdən də söz açır. "Yeni hekayələr"də
də belədir, əlbəttə: bir anlıq
özümüzü "Kölgə" hekayəsinin qəhrəmanı
Fariz müəllimin yerində duya bilsək, bunun nə demək
olduğunu izaha hacət qalmaz. Amma məsələ
təkcə olub da, həyatda eləcə sosial "kölgə"-kölə
olmağın yükünü-əzabını
dartmaqda-dartışmaqda deyil ki. Süjetə
qatlaşmadan (zira əvvəlcədən bu həzzdən
oxucunu məhrum etmək istəməzdim), bircə onu deyim ki:
hekayə boyu məni təqib edən, ağrıdan,
sarsıdan daha ağır "kölgə"lər -
ümumən İnsan olmağın böyük müsibətləri
və ironiyası oldu. Və bir də daha da fəlsəfi nələrsə:
zamana və məkana məhkumluğun, birdəfəlik və əbədiyyətə
mənsubluğun hayı-harayı, fəryadı...
Elçin
hekayələrində bir də bizi, - hara çəkirsənsə
çək, hankı səmtə, ha yana
üz tutursansa tut, - hər yanı və hər yana
açıq bu qlobal dünyamızda milli varlıq olaraq qalan
İnsanın növbənöv sevdaları məşğul
edir. Hərçənd Elçin nəsrindən yazanlar bu barədə
çox danışıblar: Abşeron günüzləri və
gecələrinin sakini Elçin qəhrəmanları səhərlərin
birində gözünü qəfil Dünyaya açıb da
onu (Dünyanı) həmən-həmən görürlər...
Lap "Kaşeyin taleyi" hekayəsinin qəhrəmanı
Molla Zeydulla kimi. Qabaqcadan danışıb da, ləzzətini
qaçırmaq istəmirəm, amma doğrusu, Elçinin
"yeni hekayələr"də çıxdığı,
fəth və təhkiyə etdiyi mənalar sırasında həmin
bu idillik, müdrikcəsinə rahat-aram, "xoruzlu
nağıllar" dünyasını mən bir kontr-not,
kontr- əhval-ruhiyyə kimi gördüm-qavradım... Və
bir anlıq özümü milli insan olaraq, gerçək
dünyamız içində yalqız-yazıq-naəlac
duydum; necə ki, Novruzəli poçt qutusunun dibində
çömbəlib oturmuşdu, lap eləcə...
"Yeni hekayələr"in böyük bir qismi
nağıllardan ibarətdir, yazıçının iyun,
2009 - avqust, 2011-ci illər arası, bir-birinin ardınca qələmə
aldığı bütöv bir "Nağıllar" silsiləsindən. Bir
yazıçının ahıl-müdrik
çağlarında nağıl dünyasına
dönüşü, öz məxsusi nağıl
dünyasını yaratması təəccüblü
olmadığı qədər də, gerçəklərlə,
gerçək dünya ilə sövdəsinin-sövdələşməsinin
sonucu, nəhayətidir. O da ola
üslubuna lap əzəldən nağılçılıq
yad olmayan Elçin nəsri. Yazıçının
hekayələrinə hər zaman realizmlə yanaşı, həm
də bir alleqoriklik, rəmzilik, bu və ya digər altqat mətləblərdən
söz açan pritçavarilik xas olmuşdur. İndi budur, "Nağıllar" silsiləsində
Elçin yalnız alleqoriyalar söyləyir, pritçalar
danışır və bu üslub, bu dil bizə çox
yaxın, tanışdır; həmin alleqorizmi,
pritçavariliyi biz birbaşa gerçəklər olaraq, həyatın
özü kimi qavrayırıq.
"Nağıllar" sanki birnəfəsə
yazılmışdır, cəmisini ümumi ideya, problematika-mətləb
birləşdirir. Əlbəttə, ilk nəzərdən
deməzsən, bəs bu, "böyüklər
üçün nağıllar" silsiləsidir;
yazıçı dünya, yaradılış, həyat və
bütün bunların mənası barədə qənaətlərini
ümumiləşdirmiş, toplamışdır burda.
Necə möhtəşəm, ulu ola-ola sonunu görə bilməmək
olar ("Qoca Palıdın nağılı"); necə daim
yaxşılıq eşqiylə yaşayıb, amma heç vəch
təsəlli tapmamaq olar ("Yaxşılıq etmək istəyən
Qara Qarğanın nağılı"); özgəsinin
istisinə güvənib də yanıb-kül olmaq olar
("Söyüd Çubuğu ilə gözəl
Oleandrın nağılı"); necə məhkumluğun
sirlərinə varıb müdrikləşmək olar
("Muxtar kişinin və Göy Göyərçinin
nağılı"); ya arzu-istəklərinə verilib də
əbədiyyətə qovuşmaq olar ("Üzmək istəyən
Ağ Qovağın nağılı"); necə yerinə-taleyinə-aqibətinə
qane olmayıb da məhvə yuvarlanmaq ("Ağlayan
böyürtkanın nağılı"), ya təvazökar
olub da səadəti dadmaq olar ("Taleyindən razı
Zoğal Ağacının nağılı"); necə
dünyanın ağlasığmaz məntiqləri
qarşısında məntiqsiz görünmək
("Qarğaəkən Qoz Ağacının və Qoca Qara
Qarğanın nağılı") və mutasiyaya
uğramış məntiqsizliklər qarşısında
dayanışmaq-tablamaq olar ("Şeytanın yoldan
azdırdığı Tələbə Oğlanın və
Ana Toyuğun nağılı"); və necə-hara- nə
qədər dünyadan baş götürüb qaçmaq
olar ("Bu dünyadan qaçan Kürən Dələnin
nağılı") və ümumən, qaçmaq
olarmı?..
Nağılların adındakı məna vurğularına diqqət edirsizmi: "Məhkum Qaysı Ağacının nağılı", "Bütün dərdlərdən azad Qoca Şeyxin nağılı", "İki müdrik balıq ailəsinin və axmaq Qu Quşunun nağılı" və s. Mütaliə boyu bu mənim yadıma lap Nizami Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi"ni saldı. Həqiqətən də, Elçinin nağıllarında bir ibrətamizlik var; dünyanın, yaradılışın mənasına varmaqdan hasil olan dərslər var. Amma daha da çox bu əhvalatlarda qüssə var; dünyanın zəncirlərinə dolaşmışlığın qüssəsi. Bu, İnsan qüssəsidir, yaradılmışın qüssəsi...
Ayrı-ayrılıqda müxtəlif olsalar da, hardasa Elçinin nağıl qəhrəmanlarını eyni bir ruh-ovqat, eyni motiv birləşdirir: üsyankarlıq! Bir fərd, növ olaraq qəhrəmanlar dünyanın məlum nizamıyla barışmır, bu gedişata qarşı sakit-səssiz, daxili bir üsyan edirlər. Bəs həmin üsyanın aqibəti nədir, buna dəyərmi? - cavab tapmağa tələsmirəm, aram-aram, müdrikliklə sualı bu və ya digər nağıl süjetləri, mənzərələri cavablandırır...
İlk nəzərdən deməzsən, əlbəttə; çünki nağılların dili çox aydın, üslubu aydan arı, sudan duru, lap "uşaq nağılları"nda olduğu kimidir. Təsadüfi deyil ki, burda sırf cəmiyyət həyatından ("Bütün dərdlərdən azad Qoca Şeyxin nağılı"), sənət aləmindən ("Tarzənin və Köhnə Tar ilə Təzə Tarın nağılı") mövzu alan süjetlər olduğu kimi, məhz uşaq dünyası üçün maraqlı ("Arzunun nağılı", "Gənc Oğlanın və Çöl Bənövşəsinin nağılı"), nəbatat, yaxud heyvanat aləmindən danışan neçə-neçə nağıllar da var. Və bu zaman yazıçı qələminin peşəkarlığı, dürüstlüyü xüsusən heyranedicidir. O eyni uğur və bilgi ilə palıd, söyüd, qaysı, zeytun, qovaq, zoğal, qoz ağaclarından da, oleandr, böyürtkən kollarından da, yaxud qarğa, göyərçin, qu quşu, balıq ailəsi, kürən dələdən, növün təbii həyatına uyğun təfərrüatlı söz aça bilir də, təhkiyənin arxa planında böyük məharətlə İnsan metaforasına da yer və meydan verir.
Bu ki, Elçinin nağılları əsasında gözəl cizgi filmləri çəkmək olar. Uşaqlar üçün, elə böyüklər üçün də. Birinci halda eləcə "danışan kainat"ın sirlərindən uşaqları vaqif etmək üçün; zira əslində, uşaq psixologiyası əhatəmizdəki "qlobal qüssə"yə qarşı daha hazırlıqlı, müdrikdir. İkinci halda isə eləcə dünyanın gərdişindən qüssələnib də ibrətlənmək üçün...
Yazıçı Elçin müsahibələrində ədəbiyyatı bir möcüzə, "sirri-xuda" hesab etdiyini söyləyir. Belə ki, Nağılların düşüncə sırası-axarı da hardasa dolanıb-dolaşıb Allah sirri, "sirri-xuda" sferalarına nüfuz edir. Nağıl qəhrəmanları sanki bu fani dünyada(n) qane olmayıb, əbədiyyətin sirrinə can atırlar. Eləcə də yazıçı, əbədiyyətin sirrini-mənasını yaratdığı əsərlərdə arayır. "Yeni hekayələr" oxucuya bu sirrə təmas etməkdə bol şanslar verir.
12-16
dekabr 2013
Tehran Əlişanoğlu
525-ci qəzet.-
2013.- 27 dekabr.- S.7.