Din elmlərinin məzmun və mahiyyətinə müfəssəl baxış

İslamın inanc əsasları

İslam dinində hər şeyin başında gələn tövhid inancı ümumi mənada haqq dinin bariz xarakteristikası olub, bu prinsip ilahi dinin tarix içindəki bütün formalarında israrla vurğulanıb. Dinin mənşəyinə dair bəzi görüşlərdə ilk tapınma obyektləri olaraq fetiş, totem, təbiət və ruh kimi varlıqlar üzərində qurulmuş və başlanğıcda insanlığın çoxallahlıq inancını qəbul edərkən təkamül nəticəsində tövhid inancına yetişdiyi qeyd edilsə də, bu sahədə aparılan son araşdırmalarda təkallahlıq inancının əvvəldən var olduğu ortaya qoyulub. Yəhudiliyin önəmlə vurğuladığı başlıca prinsip Tanrının birliyi məsələsidir. Tövrata görə Adəm, Nuh, İbrahim, İshaq, Yaqub, Yusif bir olan Allaha dəvət etmişdirlər. Musaya verilən on əmrdə və Tövratın digər yerlərində də üzərində təkidlə durulan mövzu Allahın birliyidir. Hz.Davudun Zəburunda da tək olan Tanrıya dua edilir. Tanrının oğlu kimi təqdim edilən Hz.İsa da şəriətdəki birinci əmrin Allahın birliyi olduğunu vurğulamaqdadır. İslamın ortaya qoyduğu Tanrı qavramı və iman əsasları çox aydındır. Yəhudilikdə ifrat təşbehlər Tanrının antropomorfik (Allahın insan şəklində təsəvvür edilməsi) təsvirinə, xristianlıqda ifrat sevgi, insan olan İsanın ilahiləşdirilməsinə, dolayısı ilə tövhiddən təslisə yol açmışdır. İslam isə tövhid anlayışındakı bulanıqlığı durulaşdırmış, yəhudi və xristianları tövhiddə birləşməyə çağırmışdır. Bəzi fərqlərə baxmayaraq peyğəmbərlərə iman bütün ilahi dinlərdə mövcuddur. Yəhudilikdə Tanrının peyğəmbər vasitəsilə danışdığı, Musadan öncə və sonra peyğəmbərlərin varlığı xüsusu bir inanc əsasıdır. Xristianlıq özündən öncəki peyğəmbərləri qəbul edib sonrakıları rədd edərək peyğəmbər qavramına müxtəlif mənalar yükləyir. İslam isə bütün peyğəmbərləri qəbul edir, peyğəmbərlərə imanı müsəlman olmanın şərti sayır, onlara dair həqiqi olmayan iddiaları qəbul etmir.

İslam inancına görə peyğəmbərlərin hər biri Allahın birliyinə, axirət gününə və peyğəmbərlərin gətirdikləri ilahi mesajlara inanmağı nəsihət etmişdirlər. Fərqliliklər yalnız zamanın və toplumun tələblərinə görə dəyişə bilən detallarla bağlıdır. Bu da insanın sosial və psixoloji quruluşuna, həyatın həqiqətlərinə uyğun bir hadisədir. Hz.İsa Tövratı təsdiq etməklə yanaşı İsrail oğullarına haram olan bəzi şeyləri halal etmək, Tövrat və İncildə müjdələnən Hz.Muhamməd isə digər vəzifələri ilə yanaşı öncəki millətlərin üzərindəki məşəqqətli hökmləri qaldırmaq üçün göndərilmişdir. Bu elçilərdən hər biri öz dövrlərinin və qövmlərinin ehtiyaclarını ödəyəcək əsasları öyrətmək üçün gəlmişdir. Son peyğəmbər Hz.Muhamməd isə aləmlərə rəhmət olaraq göndərilmişdir; hədəf kütləsi isə sadəcə bir qövm, yaxud bir bölgə deyil, bütün zamanlar və bütün insanlıqdır. Quranda bildirildiyinə görə bəzi peyğəmbərlərə səhifələr, bəzilərinə kitab verilmişdir. Belə olan halda hər bir din mütləq müəyyən bir müqəddəs kitaba söykənir. Bu mətnlərin göndərildiyi cəmiyyətlər fərqli olsa da, xitab olunan insandır. Hz.Adəmə verilən səhifələrlə Tövrat, İncil və Quran mahiyyət etibarilə fərqli deyildir. Allah, içində hidayət və nur olan Tövratı endirmiş, Məryəm oğlu İsa Tövratı təsdiq edərək gəlmiş, ayrıca bir nur, yol göstərən və müttəqilərə öyüd olsun deyə İncili gətirmişdir. Hz.Muhamməd isə özündən əvvəlkiləri təsdiq edən Quranı təbliğ etmişdir.

Allah dininin son halqası olan İslam öncəki peyğəmbərləri və onların gətirdiyi ilahi mesajları qəbul edir, peyğəmbərlər arasında fərq qoymamağı dinin təməl şərti sayır. Rəsuli-Əkrəm öncədən var olan ümumbəşəri əxlaqi prinsipləri davam etdirmişdir. Şənbə yasaqları istisna olmaqla, bu günkü Tövratda yer alan və Hz.Musaya bildirilən on əmr fərqli formalarda olsa da, Quranda mühafizə edilmişdir. Hz.İsa da Tövratdakı əmrləri yasaqlamaq üçün deyil, təkmilləşdirmək üçün gəldiyini vurğulayaraq Tövratı təsdiq edir. Digər tərəfdən İncillərdə yer alan əxlaq prinsipləri Quranda da qorunmuşdur. Axirət inancı hər üç dində olmaqla yanaşı yəhudilər və xristianlar əbədi qurtuluşu yalnız özlərinə həsr etmiş, bunu özlərinə məxsus bilmişdirlər. Halbuki İslam həm bu dünyada, həm də axirətdə xoşbəxtlik və qurtuluş üçün müəyyən bir irqə mənsub olmanı deyil, Allaha qulluğu və ilahi əmrlərə uymağı şərt qoymuşdur. Hz.Muhamməddən öncəki peyğəmbərlərin təbliğləri də ilahi qaynaqdan gəldiyi halda sonrakı mənsubları onların dinlərinə müxtəlif adlar vermişdirlər. Nə Hz.Musa gətirdiyi dinə yəhudilik, nə də Hz.İsa təbliğ etdiyi əsaslara xristianlıq adını vermişdir. Hz.Musanın gətirdiyi din özündən xeyli sonra Babil əsarətinin ardından yəhudilik adlandırılmış və yalnız bir qövmə aid edilmişdir. Hz.İsanın təbliğ etdiyi din isə özündən sonra xristianlıq adını almış və dinin mərkəzində Hz.İsa yerləşdirilmişdir. Halbuki İsa öz qövmünü Allaha qulluğa dəvət etmiş, özünün də Allahın qulu olduğunu israrla bildirmişdir.

Quran həm yəhudiləri, həm də xristianları unutduqları, yaxud müxtəlif cür yanaşdıqları Allahın dininə təkrar dəvət etməkdə və tək Allah inancında birləşməyə çağırmaqdadır. Mahiyyətcə eyni olan din zaman keçdikcə müqəddəs dini mətnlərin yanlış yorumlanması, din alimlərinin görüşlərinin müqəddəs mətn yerinə keçməsi və dinin anlaşılmasında bunların yeganə keçərli qaynaq kimi görülməsi nəticəsində orijinal şəklidən uzaqlaşmışdır. Yəhudilərin peyğəmbər belə saymadıqları, hətta nəsəbi mövzusunda müxtəlif iddialarda olduqları Hz.İsa xristianlar tərəfindən, əksinə, ilahiləşdirilmişdir. Qurani-Kərim yəhudilərə Musaya verilən Tövratı, xristianlara isə İsaya verilən İncili tətbiq etmələrini əmr edir, əks təqdirdə heç bir təmələ dayanmadıqlarını ifadə edir. Hz.İbrahimi özlərindən sayan və həqiqi dinin öz dinləri olduğunu irəli sürən kitab əhlinə İbrahimin yəhudi və xristian olmadığını, onun hənif olduğunu, dolayısı ilə yəhudilik və xristianlığın zaman keçdikcə mahiyyətdən uzaqlaşdığını bildirir.

Hz.Adəmlə başlayan vəhy ənənəsinin son halqasını təşkil edən İslam peyğəmbərlər tərəfindən təbliğ edilən, ancaq zaman içində unudulan, yaxud insanlar tərəfindən bəzi sapmalara uğradılan ilahi mesajın qiyamətə qədər qalıcı olmaqla təshih edilərək yenidən ifadə edilməsinin adıdır. "Bu gün sizin üçün dininizi kamil etdim və sizə olan nemətimi tamamladım və sizin üçün din olaraq İslamı bəyənib seçdim" ayəsi də buna işarə etməklə İslamın insanlıq tarixi boyunca davam edən ilahi mesajın kamal nöqtəsi, Hz.Muhammədin isə bu rəhmət iqliminin son peyğəmbəri olduğunu anladır. Hz.Muhammədin Allah tərəfindən son peyğəmbər kimi seçilib vəzifə verilməsinin ardından miladi 610-cu ildə Məkkədə onun vasitəsilə insanlığa gəlməyə başlayan vəhy iyirmi üç il ərzində davam etmiş, Rəsuli-Əkrəm vəhy ilə təsis edilən bu dini açıqlamış, qayda və öhdəliklərin tətbiq edilməsini göstərmiş, peyğəmbərliyi müddətində ilahi xitabın anlaşılması və həyata keçirilməsinin üstün nümunəvi şəxsiyyəti olaraq ilk İslam toplumunu yaratmışdır. Buna görə də İslamın qavranılmasında Quran və Rəsuli-Əkrəm müəyyənedici rola sahibdir. İslamın əsl qaynaqlarının Quran və Sünnə olduğu bütün İslam tarixi boyunca bir postulat (sübutsuz olaraq əsas götürülən müddəa, fərziyyə) kimi qəbul edilmiş, əsri-səadətdən etibarən islam toplumlarının ideoloji və əməli həyatı bu iki qaynaq ətrafında formalaşmış, Quran və Sünnə müsəlmanların tarixi təcrübəsində, konsepsiya və ənənə təşəkkülündə mehvər, yeni yorumlar üçün bir nəzarət vasitəsi olma özəlliyini daim qorumuşdur.

İslamın inanc əsasları

Sözlükdə "əminlik duyğusu içərisində təsdiq etmək, inanmaq" anlamına gələn "iman" dini qəbul etmənin və mömin olmanın əsasını təşkil edir. Qurani-Kərimdə iman qavramı 800-dən artıq yürdə keçir, inanmış şəxsin səmimiyyət və daxili hüzurunu ifadə etmək üçün isə "sidq" və "itminan" qavramları işlədilir. İnsanın üstün bir varlığa və Ondan gələn vəhy ətrafında əmələ gələn dinə inanma təmayülü daşıdığı həm Quranda, həm də hədislərdə bildirilmişdir. İmanın əmələ gəlməsi üçün bu fitri qabiliyyətdən başqa ağlın hökm verəcəyi qədər bilgiyə sahib olması da gərəkir. Qurani-Kərim dünya və axirət səadətinə qovuşmağın inanc və yaxşı davranışla mümkünlüyünü irəli sürmüş, bir çox hədisdə imanla əməlin adı birgə çəkilmişdir. Hədisləri mövzularına görə təsnif edən "Kutubu-s-sittə" müəlliflərinin dördü (Əbu Davud və Nəsai istisna olmaqla) əsərlərində imana müstəqil bir bölüm ayırmış və burada iman prinsiplərindən çox imanın məhsulu olan əməlləri saymışdırlar. İslam alimləri ilk dönəmlərdən etibarən iman-əməl münasibətləri üzərində durmuş, Xaricilər, Mötəzilə və bəzi şiə qrupları əməlsiz imanı axirət planında keçərsiz qəbul etmiş, sünnü əksəriyyət isə son təhlildə imanı ağlın və qəlbin təsdiqindən ibarət sayaraq əməllə imanı eyni düşünmüşdür. Ancaq bu xüsus heç bir şəkildə dini həyatda əməlin əhəmiyyətini azaltmaq anlamı daşımamaqdadır.

İman əsaslarının təsbiti mövzusunda önə çıxan prinsip Allahın hökmranlığına boyun əymək və vəzifə verdiyi elçiləri təsdiq etməkdir. Qurani-Kərimdə keçmiş peyğəmbərlərin xitab etdikəri toplumlara özlərini Allahın inanılmış elçiləri olaraq tanıtdıqdan sonra Ondan qorxmalarını və elçilərinə uymalarını istədikləri xəbər verilmiş, eyni xüsus Hz.Peyğəmbərə də nisbət edilmişdir. Müxtəlif ayələrdə iman mövzuları "peyğəmbərlərə endirilən vəhyin mahiyyəti" şəklində xülasə olunmuşdur. Son peyğəmbərə göndərilən vəhy öncəkiləri təsdiq edir və onlara da iman edilməsinin vacibliyi bildirilir. Bu isə İslam dininin Hz.Muhammədlə tamamlanan son halqasının öncəki bütün halqaları əhatə etdiyini göstərir. Quranın bütün surə və ayələrinin Allah tərəfindən Hz.Muhammədə endirilmiş vəhylər olduğunu heç bir tərəddüdə yer verməyəcək şəkildə qəbul etmək son peyğəmbəri təsdiq etmənin digər bir ifadəsidir. İslam alimləri Cibril hədisindən də ilhamlanaraq iman əsaslarını altı nöqtədə toplamış (üsuli-sittə), ümumiyyətlə bəzi alimlər bu əsasları üç ana mövzuda (üsuli-sələsə) birləşdirmişdir. Bunlar üluhiyyət, nübüvvət və səmiyyət bölümləridir. Bu alimlər iradə və qədər məsələsini üluhiyyətin sifətlər bəhsi, kitablar və mələklər mövzusunu isə nübüvvət bölümü içərisində mütaliə etmişdirlər.

VIII əsrdən etibarən formalaşmağa başlayan etiqadı İslam məzhəbləri iman əsaslarının təsbit edilməsi və yorumlanmasında Quranı əsas götürmüşdürlər. Müxtəlif məzhəblərə mənsub kəlam alimlərinin xalq üçün yazdıqları əqidə risalələri bunu əsaslandırır. İslam dünyasında iman əsaslarının toplanıb cəm edilməsi İslamla ilk dəfə tanış olan qrupların bu dini tənqid etdikləri zaman gerçəkləşmişdir. Daha çox Mötəzilə kəlamçılarının cavab verməyə çalışdığı bu tənqidlər əqli xülasəyə dayandığından kəlamçılar da daha çox ağla üstünlük vermişdirlər. Buna qarşılıq dövrün mühafizəkar alimləri Quranda tez-tez vurğulandığı kimi əhli-kitabın fikir ayrılığına düşməsi üzündən dinin təhrifə məruz qalması faktından qaynaqlanaraq İslamı tənqid edənlərdən çox Mötəzilə kəlamçılarına qarşı cəbhə açmışlar. Daha sonra Sələfiyyə adlandırılan bu qrup öz tərzini ortaya qoyarkən Hz.Peyğəmbər və Raşidi xəlifələri dönəmində ixtilaf edilməyən faktiki dəlili irəli sürmüş, sünnəyə uymaq və bidətdən uzaq durmağı təlqin edən bir çox rəvayəti nəql etmişdir.

(Ardı var)

İdris ABBASOV

525-ci qəzet.- 2013.- 27 dekabr.- S.6.