Din elmlərinin məzmun və mahiyyətinə
müfəssəl baxış
(davamı)
X əsrin
əvvəllərindən başlayaraq Mötəzilənin
ifratçılığa meyl edən rasionalizmi ilə Sələfiyyənin
ehtiyaca cavab verməyən mühafizəkarlığı
arasında mötədil bir metod təqdim edən sünnü
kəlam məktəbləri İslam dünyasında fəaliyyətə
başlamışdır. Əbu-l-Həsən əl-Əşari
və Əbu Mənsur əl-Maturidiyə nisbət edilən və
sonrakı dövrlərdə müsəlmanların
böyük əksəriyyətini özlərinə cəlb
edə bilən bu məktəblər təməldə Qurandan
çıxış etməklə yanaşı əqli
deduksiyaya müraciət etmiş, hədislərdə isə
daha çox səmiyyət bəhsləri ilə məzhəblər
arası fikri mübahisələrə yer vermişdir. İbn Teymiyyə,
İbn Qayyim əl-Cövziyyə, İbnu-l-Vəzir kimi Sələfiyyənin
son təmsilçiləri isə iman əsasları ilə
bağlı əsərlərində Quran və hədisi
qaynaq olaraq istifadə etməyə maraq göstərmişdirlər.
İslam dünyasında Hz.Əlinin xilafəti dönəmində
ortaya çıxan şiə və xaricilik təmayülləri
istər meydana gəlmə səbəbləri, istərsə
də davamlı olaraq müdafiə etdikləri görüşlər
və davranışlara görə siyasi firqə kimi qəbul
edilmişdir.
Hər iki məzhəb əməlin imandan bir
cüz olduğu görüşündə Mötəzilə
ilə birləşərkən, dövlət
başçısı (xilafət) mövzusuna dinin təməl
hökmləri arasında yer verdikləri üçün
ondan (mötəzilədən) ayrılmışdırlar.
Şiə xəlifənin Hz.Əli nəslindən
olmasını şərt kimi irəli sürərək bundan
başqasının qeyri-qanuni olduğu üzərində təkid
etmiş, xaricilər isə xəlifə üçün dini
fəzilətlərin tamamını ehtiva edən təqvadan
başqa heç bir şərt irəli sürməmişdir.
İmamət və onunla bağlı mövzular
xaricindəki kəlam məsələlərində Şiə
ümumilikdə Mötəziləyə bağlı qalaraq
mövcudluğunu qoruduğu halda Mötəzilə öz
adı ilə varlığını davam etdirə bilməmiş,
xaricilər isə çox kiçik ibazi qruplar istisna olmaqla,
günümüzə gəlib çatmamışdır.
Qurani-Kərim insanı kainatı yaradan və idarə edən
bir uca varlığın qəbul edilməsinə dəvət
edir. İnsan belə bir xüsusiyyətdə
yaradılımış və bu qəbulu fitrət dili ilə
iqraq etmişdir. Quran,
inancsızlığı fitrətin süni şəkildə
örtülüb təsirsiz hala gətirilməsi kimi dəyərləndirir.
Belə ki, 500-dən artıq ayədə keçən
"küfr" qavramının kök anlamı "bir
şeyi örtmək və təsirsiz etmək"dir.
Hz.Peyğəmbərin hər bir uşağın sağlam
fitrət üzərində doğulduğunu, ancaq ata-ana və
mühitin onu sapdırdığını bildirən hədisi
də bu həqiqəti bir daha təsdiqləyir. Quranda kor-koranə təqlid, təkəbbür,
bayağı arzulara məhkum olma, iradəsizlik kimi amillərin
bərtərəf edilməsi, Allahın
varlığının təbii olaraq qəbul edilməsi
fikrindən çıxış etməklə bəşər
üçün ən böyük təhlükə qəbul
edilən şirkin rədd edilməsinə xüsusi önəm
verilir. Quranda təbiətin funksiyasına
diqqət çəkən qayə və nizam dəlili
göstərilir. Yaradılış dəlili
kəlamçılar tərəfindən hüdus, İslam
filosofları tərəfindən imkan dəlili şəklində
təqrir edilərək zəngin bir ədəbiyyat əmələ
gətirilmiş, Sufiyyə isə kəşf və ilham yolunu
tutmuşdur. İslam dininin etiqadi
baxımdan ən bariz özəlliyi tövhid prinsipinə
verdiyi önəmdir. Tövhid Allahdan
başqa yaradıcı və məbud qəbul etməmə əsasına
dayanır. Yaradanla yaradılan
arasındakı təməl rabitə sevgidən ibarətdir.
Cənabi-Haqqın "ruhundan üfürərək həyat
verdiyi" insana yönəlik sevgisi Quranda birbaşa
"hubb" (sevgi) və "vilayət" (dostluq)
qavramları ilə ifadə edildiyi kimi rəhman, rəhim,
rauf, afuv, ğafur, şəkur kimi adları ilə də bu
sevgi açıqlanmışdır. Bununla
yanaşı müxtəlif ayə və hədislərdə
"ittiqa, xauf, xaşyət" və digər qavramlar
işlədilərək Allahdan qorxma faktoru da
vurğulanmışdır. Amma buradakı
qorxu, hakim faktor olan Allaha yaxınlığın və sevginin
itirilməsi istiqamətindədir. Belə
şəraitdə Allahdan uzaq qalan və təməl rabitəni
qoparan şəxs özbaşına buraxılaraq əzaba
layiq olur. Tövhid inancının ilahi və
bəşəri olmaqla iki tərəfinin mövcudluğunu
söyləmək mümkündür. İlahi
yönü Allahın avtoritetinin heç bir şəkildə
paylaşdırılmamasıdır. Bəşəri
yönü isə qulun ən üst səviyyədə sevilməyə
və sayılmağa layiq yeganə varlıq olaraq Allahı qəbul
etməsi, başqa heç bir varlığa bəşərüstü
bir sevgi və itaət hissi duymamasıdır. Quran əvvəlki peyğəmbərlərin təbliğ
və irşad fəaliyyətlərinin əsasının
tövhid prinsipindən ibarət olduğunu bildirir. "(Ya Rəsulum!) Səndən əvvəl elə
bir peyğəmbər göndərmədik ki, ona: "Məndən
başqa heç bir tanrı yoxdur. Buna görə
də yalnız Mənə ibadət edin!"- deyə vəhy
etməyək"
məalındakı ayə bu həqiqətə
işarə edir. Quranda şirk inancı ilah,
şərik, şəfi, vəli, nasır kimi qavramlarla da ifadə
edilir, bütlərə tapınmanın istər dünyada,
istərsə də axirətdə heç bir
faydasının olmayacağı vurğulanır.
Monoteist dinlərdə prinsip olaraq möminin Allahla
birbaşa münasibət qurması, dua, niyaz və ibadətlərini
Ona yönəltməsi, bağışlanmasını vasitəsiz
olaraq Ondan istəməsi tələb olunur. Fövqəlşüur
uca varlıqla yalnız Onu xarakterizə edən qavramlar yolu ilə
əlaqə qurula bilər. Kəlam ədəbiyyatında
ilahi adlar üçün daha çox sifət termini işlədilmişdir.
Sözügedən qavramlar İslamın
üluhiyyət anlayışını təlim-tədris
üçün əlverişli bir şəkildə başa
salmaq məqsədilə Allahın zatını tanıdan
(zati) və kainatı yaradıb idarə etdiyini ifadə edən
(feli) sifətlər olmaqla ikiyə ayrılır. Duyğularüstü bir varlığın
tanıdılması üçün təcrübə
dünyasında istifadə edilən, bənzətməni və
məna ortaqlığını birləşdirən kəlmələrə
müraciət etməkdən başqa çarə qalmır.
Buna görə də sifətlər tənzihi
(səlbi) və sübuti olmaqla iki qrupda nəzərdən
keçirilir. Tənzihi sifətlər
yaradılmışlara məxsus acizlik və əksiklik ifadə
etdiyindən zati-ilahiyyədən nəfy edilməsi zəruri
olan xüsusiyyətlər olub Allahın varlığı
üçün başlanğıc və son müəyyən
etməmək (qidəm, bəqa), yaradılmışlara bənzəməmək
(müxaləfətun lilhavadis), başqasına möhtac
olmamaq (qiyam binəfsih) və şəriki olmamaq (vəhdaniyyət)
şəklində sadalanır. Sübuti
sifətlər isə Allahın əzəli, əbədi, diri
(həyat), bilən, eşidən və görən (elm, səm,
basar) olması, iradə və qüdrətə sahib
olması, peyğəmbərləri vasitəsilə
qullarına mesaj (kəlam) göndərməsi kimi
sıralanır.
Elm, qüdrət və iradə sifətləri ilə
bağlı olan, amma müstəqil bir başlıq altında
nəzərdən keçirilən qədər bəhsi
Allahın hökmranlığının mütləqliyi ilə
qulun müstəqilliyinin kəsişdiyi struktur bir özəlliyə
sahib olduğundan inanc və düşüncə tarixinin əsas
problemlərindən birini təşkil etmişdir. İnsanlara
aid ixtiyari hərəkətlərin meydana gəlməsində
ilahi bir müdaxilənin olub-olmadığı, əgər
varsa onun mahiyyətinin nə olduğu sualı məsələnin
məğzini təşkil edir. Müdaxilənin
olmadığını söyləyənlərin (Qədəriyyə,
Mötəzilə) Allahın elm, qüdrət və iradə
sifətlərinin təsir sahəsini daraltdıqları,
mövcudluğunu qəbul edənlərin isə (Cəbriyyə)
qulun müstəqilliyini məhdudlaşdırdıqları,
yaxud tamamilə ortadan qaldırdıqları qəbul
edilmişdir. İlahi elmin insanın iradə
sahəsinə girən hərəkətləri ilə öncədən
(əzəldə) əlaqədə olub-olmaması
sorğusuna qədər probleminin trianqulyasiya nöqtəsi
kimi görmək mümkündür. Əslində
bu problemin səbəbi zaman faktorudur. Zati-ilahi
zaman və məkandan münəzzəh olduğu (uzaq olduğu)
halda, insana məxsus idrak və əyləmlər bu iki
faktordan (zaman və məkan) ayrı düşünülə
bilməz. Bu nöqtədə qədər
bir sirr örtüsünə bürünür. Əsasən metafizikanın və qeyb aləminin zirvə
nöqtəsində olan üluhiyyət mövzularının
tam bir açıqlıqla bilinməsi mümkün
olmadığı kimi bu mövzudakı ifrat tərəddüd
übudiyyətin zəruri etdiyi təslimiyyət prinsipi ilə
də uyğun gəlməz. Nəticə
etibarilə qədər də, insanın müstəqilliyi və
cavabdehliyi də bir iman mövzusu olaraq qalmaqdadır.
Qurani-Kərimdə
daha çox "rəsul" (mürsəl) və "nəbi"
kəlmələri ilə ifadə edilən peyğəmbər
Allahla qul arasında həm bir xəbərçi, həm də
bir elçi olub imanın həyata keçirilməsini təmin
edir, dinin fərd və cəmiyyət həyatındakı
ölçülərini və sərhədlərini
cızır. Quranda imanın həyatda əks
olunması və haqq dinin təqdim etdiyi xoşbəxtliyin
yaşana bilməsi üçün insanın yaradana və
yaradılmışlara qarşı vəzifələrinə
yer verilir və bu məqsədlə ibadət şəkilləri,
əxlaq qaydaları, bəzi hüquqi proseduralar
xatırladılır. Bir çox xüsus
da Rəsuli-Əkrəmin sözlü və əməli
sünnəsində açıqlanır. Qurani-Kərimdə
qövmünün iman etməməsinə görə Rəsuli-Əkrəmin
duyduğu dərin üzüntüyə təmas edildikdən
sonra Hz.Musa ilə Harun, İbrahim, Nuh, Hud, Saleh, Lut, Şueybin
və Hz.Muhammədin mücadilələri
xatırlanmış, bu "etibar edilən elçilərin"
doğru dinə dəvət etdikləri bildirilmişdir.
Peyğəmbərlərin vəzifələri son peyğəmbərin
şəxsində belə müəyyənləşdirilmişdir:
"Ey Peyğəmbər! Biz səni bir
şahid, bir müjdəçi və bir xəbərdaredici
olaraq göndərdik. Allahın izni ilə
Onun yoluna bir dəvətçi və nur saçan bir qəndil
olaraq göndərdik".
Aralarında bəzi fərqli görüşlərin
olması ilə yanaşı bütün kəlam alimləri
peyğəmbərlərin elçilik vəzifələrində
yanlışlıqdan qorunduqları, şəxsi həyatlarında
isə şəxsiyyət zədələyici və mənəvi
liderlik vəsfinə xələl gətirici
davranışlardan uzaq olduqları fikrində müttəfiqdirlər. Quranda Hz.Muhammədin
son peyğəmbər olduğu ifadə edilmiş, Rəsulullahın
özü də müxtəlif açıqlamalarında bunu
dilə gətirmişdir.
İsnəaşəriyyə şiəsi nübüvvətin
Hz.Muhammədlə sona çatdığını qəbul
etməklə yanaşı peyğəmbərlərə xas
olan qeyb bilgisi ilə günahdan qorunmuşluq vəsfinin on iki
imamda davam etdiyini qəbul etmişdir. Onlara görə ilk məşru
(legitim) xəlifə Hz.Əlidir. İki əsr yarım
Əli nəslindən gələn on bir imamla davam edən
xilafət üçün 265-ci ildə (879-cu il)
on ikinci imamın canlı olaraq qeyb olması ilə bir gözləmə
dövrü başlamışdır. On ikinci
imam Mehdi sahibu-z-zaman bir gün zühur edərək müsəlman
aləmində ədaləti bərpa edəcək və
Şiə iqtidarı hakim olacaqdır.
Nübüvvət prinsipi içində mütaliə
ediləcək mövzulardan biri kitablara imandır. Qurani-Kərimdə
hər bir peyğəmbərin vəhy aldığı
bildirilir. Bunlar arasında Nuh, İbrahim,
İsmayıl, İshaq, Yaqub, Musa, İsa, Əyyub, Yunis, Harun,
Süleyman və Davud adbaad anılır. Vəhyləri
bir araya gətirən mətnlərdən "suhuf" deyə
bəhs edilir və bunlar Hz.İbrahim, Hz.Musa və Hz. Muhammədə
nisbət edilir. Ayrıca Hz. Davuda Zəbur, Hz.Musaya
Tövrat, Hz. İsaya İncil və Hz.Muhammədə
Quranın verildiyi bildirilir. Quranın baş tərəfində
qurtuluşun şərtləri içində Hz.Muhammədə
endirilən vəhy ilə yanaşı ondan öncə endirilənlərə
də iman edilməsi zikr edilmiş, Hz.Peyğəmbər də
keçmiş nəbilərdən sayğı ilə
danışmış, onlara iman etdiyini bildirmiş, bəzilərinin
adını zikr etmiş və onları qardaş deyə
xarakterizə etmişdir.
Cibril hadisəsində
yer alan inanc əsaslarından biri də mələklərə
imandır. "Elçi, güclü, qüvvətli,
sərəncamda olan, idarə edən" mənalarına gələn
"mələk" kəlməsi Quranda səksən səkkiz
yerdə keçmişdir. Quran mələklərin
şəkli haqqında iki, üç, yaxud dörd qanadlı
olduqlarından başqa hər hansı bir məlumat verməmiş,
onların prinsip olaraq insanlar tərəfindən görülməyəcəyini
ifadə etmişdir. Mələklərin vəzifələrini
bu şəkildə sadalamaq olar: Allahı təqdis etmək,
peyğəmbərlərə salavat gətirmək, möminlərin
bağışlanması üçün dua etmək, Allahla
peyğəmbərlər arasında elçilik etmək,
başda peyğəmbərlər olmaqla Allaha yönələn
mömin qullara mənəvi güc vermək,
sıxıntılı və üzüntülü anlarda
onlara təsəlli vermək. Bundan əlavə
mələklərin qiyamətin qopması ilə başlayacaq
axirət həyatının tənzimlənməsində də
vəzifə aldıqları anlaşılır. Mələklərin insanla əlaqəsi Hz.Adəmə
və dolayısı ilə onun nəslinə sayğı
göstərməklə başlamışdır. "İnsanın önündə və
arxasında onu pis hadisələrdən qoruyan təqibçilər
vardır" ayəsindəki "təqibçilər"dən
məqsəd müfəssirlərin əksəriyyətinə
görə qoruyucu mələklərdir. Mələklərin
eyni zamanda yaxşı və pis əməlləri qeyd etdiyi
bildirilir. Dünya həyatı ilə
vidalaşma ölüm mələyinin ruhu qəbz etməsi ilə
gerçəkləşir. İslamın
insana verdiyi dəyəri bildirən çox sayda ayə və
hədislərdən çıxış edən kəlamçıların
əksəriyyəti insanın mələkdən üstün
olduğu qənaətindədirlər.
(Ardı var)
İdris ABBASOV
525-ci qəzet.-
2013.- 28 dekabr.- S.6.