Qara müqavilədəki ağ yalanlar

Görünür bu taleyüklü müqaviləyə – “Türkmənçay”a biz hələ dəfələrlə qayıtmalı olacağıq. Çünki bu müqavilənin Azərbaycana, onun xalqına vurduğu siyasi – mənəvi zərbələrin yeri hələ də sızıldayır. Bundan əlavə, üstündən 185 il keçməsinə baxmayaraq, orda təjrif olunmuş və açılmamış məqamlar qalıb. Odur ki, məsələnin elmi araşdırmalara ehtiyacı olmasına baxmayaraq, bu məqamlara aydınlıq gətimək üçün biz kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə etməli oluruq.

Bu azmış kimi, “Türkmənçay” müqaviləsi mətnində coğrafi yer adlarımız bilərəkdən təhrif edildi, onların əsl adlarının dəyişdirilərək tarix səhnəsindən silinib çıxarılmasına ciddi səylər göstərildi. Elə bil ki, həmin andan, 1828-ci ildən, bu tarixi sənəd ermənilərin İrandan, xüsusilə Güney Azərbaycandan, Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarına və Qarabağa kütləvi köçürülmələrini əsaslandırmaqla dədə-baba Azərbaycan torpaqlarının erməniləşdirilməsi və xristianlaşdırılmasını planlaşdırdı (XV Maddə: “...Hansı dərəcəyə məxsus olmasından asılı olmayaraq onlardan (ermənilər nəzərdə tutulur – müəllif) heç kəs öz hərəkətinə və ya müharibə ərzində və ya Rus ordusunun adı çəkilən vilayəti müvəqqəti tutduğu zaman davranışına görə təqibə, dini əqidəsinə görə təhqirə məruz qalmamalıdır. Bundan başqa, o, məmur və sakinlərə bu gündən başlayaraq öz ailəsi ilə birlikdə İran vilayətindən Rusiyaya sərbəst keçmək, hökumət və yerli rəisliyin heç bir maneçiliyi olmadan onların satlıq malına və ya əmlakına və əşyalarına hər hansı gömrük və vergi qoyulmadan tərpənən mülkiyyətini aparmaq və satmaq üçün bir il vaxt verir. Tərpənməz mülkə gəldikdə isə, onun satılması və onun haqqında öz xoşuna sərəncam üçün beş illik müddət müəyyən edilir.”).

Həqiqət göz qabağındadır! Nəticədə, tarixi Azərbaycan torpağı olan İrəvan xanlığı 1828-ci ildə “Ermənistan əyaləti”, 1949-cu ildə Rusiya İmperiyası Qafqaz canişinliyinin İrəvan quberniyası, 1918-ci ildə Ararat Respublikası, 1991-ci ildən isə Ermənistan Respublikası oldu. Beləliklə, Azərbaycanın Göyçə və Zəngəzur kimi tarixi torpaqları da öncəliklə çar və sonra sovet imperiyasının əlilə onun yerli sakinlərinin – azərbaycanlıların iradəsinin əksinə olaraq, zorla Ermənistanın tərkibinə daxil edildi və “erməniləşdirildi”. Bu gün də Azərbaycan torpaqlarının 20 faizini təşkil edən Qarabağ və ona bitişik yeddi rayonun ərazisi 20 ildən çox bir müddətdir ki, erməni işğalı altındadır.

Qeyd edilməlidir ki, “Türkmənçay” müqaviləsinin imzalanmasından bu günə kimi 185 il keçir. Amma, təəssüflər olsun ki, indiyə kimi bu sənədin mətnində Azərbaycan ərazisinə aid coğrafi yer adlarının təhrif edilməsinə, hətta saxtalaşdırılmasına, nəinki beynəlxalq miqyasda, hətta, Azərbaycan tarixşünaslığında belə heç zaman və heç kim tərəfindən diqqət çəkilməmişdir və rus dilində getmiş mətndəki coğrafi yer adları eynilə Azərbaycan dilinə tərcümədə saxlanılmışdır!

Əslində, sözügedən məsələ tərcüməçilərin yox, tarixçilərimizin məsuliyyətinə aid bir məsələdir.

Zahirən milli mədəniyyətimizin və müxtəlif elm sahələrinin, o sırada tarix elminin, intibah dövrünü yaşadığı sovetlər dönəmində də “Türkmənçay” müqaviləsinin rus dilindəki mətnini Azərbaycan dilinə çevirən görkəmli tarixçi alimlərimiz həmin mətnin 4-cü və 14-cü maddələrindəki Azərbaycana aid mühüm tarixi yer adlarına laqeyd və tərəfsiz münasibət bəsləmişlər, doğma diyarın yer adları barədə əslən, cüzi də olsa, fikirləşməmişlər, fərqinə varmamışlar. Bunun bir neçə əsaslı səbəbi ola bilər: onlar ya “qaysaq bağlamış yaranın” yenidən qanamasından “qorxmuşlar”, ya da müqavilənin fars dilində olan mətni əldə olmadığından, onun rus mətnindəki (XVI Maddə) “...Eyni məzmunda (kursiv müəllifə aiddir) iki nüsxədə tərtib edilmiş...” ifadəsinə söykənərək həmin müqavilənin yuxarıda sözügedən müvafiq maddələrindəki coğrafi yer adlarını olduğu kimi qəbul etmişlər. Bununla belə, tədqiqtçılar və tarixçilər Azərbaycana aid coğrafi yer adlarının müqavilənin rus dili mətnində doğru-düzgün səsləndirilməsinə fikir verməli idilər.

Haşiyə 1: Sovetlər rejiminin dağılması ərəfəfsində, Qarabağla bağlı hadisələrin Azərbaycanda çox kəskin olaraq gündəmə gəldiyi, xüsusilə Bakıda “meydan hərəkatı”nın qızışdığı zamanlarda, görkəmli Azərbaycan tarixçisi professor F.Əliyevin (Allah ona rəhmət eləsin!) “Azerbaydjan v XVIII veke” adlı məqaləsinə yazılmış tənqidi rəy elmi şuranın 05.02.1990 tarixli iclasında səsləndikdən sonra, öz təbirincə desək, “Azərbaycan-Rusiya münasibətləri” adlı ağacı əkmiş bu alim bildirdi ki, əgər ömür vəfa etsə, o, bu məsələyə yenidən baxacaq və yeni səpkidə və əsaslarda mövzunu yenidən işləyib ortaya qoyacaqdır. Təəssüflər olsun ki, amansız ölüm vəfa etmədi və bu görkəmli alim də vədinə əməl edə bilmədi! Ona görə də, sovetlər dönəmində əkilmiş belə ağacların meyvələrinin ətrinə və dadına “aludə” olub “xəstələnən” tarixçi nəsli yetişmişdi. Bu cür “xəstəliyin müalicəsi üçün” isə bəzən bir neçə ömür belə kifayət etmir!

Bu yazıda məqsəd “Türkmənçay” müqaviləsinin 4 və 14-cü maddələrində qəsdən təhrif edilmiş coğrafi yer adlarının əsilliyini bərpa etmək və doğru-düzgün olanını ortaya qoymaqdır. Elə buna görə də yenidən bir daha “Türkmənçay” müqaviləsinə müraciət etdik.

“Türkmənçay” müqaviləsi Rusiya və İran arasında Azərbaycanın və azərbaycanlıların bölüşdürülməsini qəti olaraq təsbit etdi, onun 4-cü maddəsi isə iki dövlət arasındakı sərhəd xəttini müəyyənləşdirdi. İlk olaraq “Ağrı dağı” adı üzərində dayanaq. Sözügedən müqavilənin fars dili mətnində “kiçik Ağrı dağı” ifadəsi işləndiyi halda, rus dili mətnində “kiçik Ararat dağı” ifadəsi getmişdir.

Göründüyü kimi, müqavilənin fars dilindən rus dilinə tərcümə edilməsi işində ermənilər yaxından iştirak etmişlər. Rusiyada, o cümlədən Qafqazda, dövlət qulluğunda xidmət edənlər sırasında onların sayı az olmamışdır. Elə ona görədir ki, onlar “Türkmənçay” müqaviləsinin mətnində öz “erməniliklərini” yeridə bilmişlər. Bununla bağlı qeyd edilməlidir ki, Qafqaz hərbi dairəsi komandanı, İrəvan qrafı general İ.F.Paskeviçin əmri ilə İran ermənilərinin Quzey Azərbaycana köçürülməsi işində rus ordusunun polkovniki erməni X.Lazarev xüsusi fəallıq göstərmişdir. S.N.Qlinkanın yazdığına görə, o, öz soydaşlarına Qarabağ ərazisində yerləşməyi tövsiyə edirmiş.

Müqavilənin 4-cü maddəsində diqqəti çəkən təhriflərdən biri də fars mətnindəki “Balharud” çayının adıdır (“rud” sözü fars dilindən tərcümədə “çay” mənasını verir). Müqavilənin rus dili mətnindəki 4-cü maddədə qeyd edilir ki, “...sonra sərhədd xətti Muğan düzü vasitəsilə Bolqarçayadək ... gedir”.

“Balharud” və “ Bolqarçay” ifadələri arasındakı münasibəti də, zənnimizcə, burada oxucu üçün incələməyə dəyər. Belə ki, müqavilənin fars dili mətnində adı “Balharud” kimi getmiş çay bugünkü İranın Ərdəbil əyalətinin Azərbaycan Respublikası ilə 382 km-lik sərhəd xəttinin 159 km-nə aid hissəsi boyunca axır. Bu çay öz mənbəyini Uca çaydan götürür, Ərdəbil əyalətinin Germi şəhərindən axıb keçərək, bu şəhərin Azərbaycan Respublikası ilə sərhəddini təşkil edir, onu Yardımlı və Cəlilabaddan ayırır. Çay Hadıbəyli kəndindən keçərək Azərbaycan Respublikasının Biləsuvar rayonu nahiyyəsində Mahmudçala gölünə tökülür. Azərbaycanda bu çaya “Balharı çayı” deyirlər.

Sözügedən müqavilənin 4-cü maddəsində daha bir neçə coğrafi məkana aid adların da mənşəyinə aydınlıq gətirilməsi tərəfimizdən zəruri hesab edilir. Rus dili mətnində işlənmiş bu ifadələr Azərbaycan dilinə tərcümədə də eynilə işlənməkdə və səsləndirilməkdədir. Həmin maddədə “...Sərhəd Cikoir zirvəsindən, Talışı Ərş dairəsindən ayıran dağlar üzrə Qəmərkuhun zirvəsinədək keçir” cümləsindəki “Cikoir”, “Ərş” və” Qəmərkuh” coğrafi yer adları əslində Azərbaycan dilinə tərcümədə müvafiq olaraq “Cəgir”, “Ərəş” və “ Kəmərkuh” kimi getməli idi.

Belə ki, müqavilənin rus dili mətnidə “Cikoir yüksəkliyi” kimi işlənmiş coğrafi ad 18 yanvar 1829-cu il tarixində İran ilə Rusiya arasındakı sərhəd xəttinin təyin edilməsi barədə imzalanmış Protokolda “Cəgir yüksəkliyi” kimi getmişdir. Cəgir yüksəkliyi İranın Ərdəbil ostanında Gərmi şəhəri nahiyyəsində Qalğanlı ilə Xankəndi şosse yollarının kəsişdiyi və İran-Azərbaycan sərhəddində Lerik rayonu ərazisinə yaxın bir yerdədir. Cəgir yüksəkliyi ərazisi hazırda İranın ən gözəl turizm mərkəzlərindən sayılır. Ərazidə turistlər üçün otellər də tikilmişdir.

Fars dilinin yazı qrafikasında “ə” səsini sözün ortasında ifadə edən ayrıca hərf olmadığından və yalnız oxunuşda səsləndiyindən, fars dili mətnindəki “Ərəş” yer adı “Ərş” kimi oxunmuş və sonrakı Azərbaycan və ingilis dilinə olan bütün tərcümələrdə də bu cür getmişdir.

Müqavilənin bugünkü Azərbaycan dilinə tərcüməsi rus dili mətni əsasında edildiyindən oradakı “Kamarkuy” dağ adı “Qəmərkuh” kimi işlənmişdir. Əslində isə həmin dağın adı “Kəmərkuh”dur (“kuh” fars dilində dağ mənasını verir – müəllif) və İranın bugünkü mövcud coğrafiya xəritələrində də “Kəmər” dağı kimi yazılmışdır. Deməli, müqavilənin mətnindəki yuxarıdakı cümlə Azərbaycan dilinə tərcümədə “...Sərhəd Cəgir zirvəsindən, Talışı Ərəş dairəsindən ayıran dağlar üzrə Kəmərkuhun zirvəsinədək keçir” kimi oxunmalıdır.

Müqavilənin rus və Azərbaycan dillərindəki tərcümə mətnlərində sözügedən maddədə işlədilmiş “Züvand”, “Velgic” və “Kloputa” kimi coğrafi yer adlarının da dəqiqləşdirilməsinə ciddi lüzum vardır. Belə ki, göstərilən bu coğrafi məkanların adları fars dilindəki əsl nüsxədə olan adlardan fərqlənir.

“Türkmənçay” müqaviləsinin rus dilindəki əsl nüsxəsinin 4-cü maddəsində eyni coğrafi məkanın adını ifadə etmək üçün bir yerdə “Ziland” (Ziland) və sonra isə “Zuvant” (Zuvant) işlənmişdir, Azərbaycan dilinə tərcümədəki mövcud mətnlərdə isə bu ad “Züvand” kimi getmişdir. Əslində isə bu coğrafi məkanın adı “Zuvand” kimi işlədilməlidir. Belə ki, 1930-cu il avqustun 8-də təşkil olunmuş Lerik rayonu 1938-ci ilədək Zuvand adını daşımışdır.

Müqavilənin rus dili nüsxəsində işlədilmiş “Velgic” yer adı da fars dili nüsxəsindəki eyni coğrafi məkanı ifadə edən yerin adından fərqlənir. Belə ki, həmin müqavilənin fars dili mətnində bu coğrafi məkanın adı “Vekonc” kimi getmişdir. Müvafiq araşdırmalar göstərdi ki, həmin coğrafi məkanın adı fars dili mətnindəki “Velkonc” kimi işlənməlidir.

Müqavilənin rus dili mətnində “Kloputa” dağı kimi qeyd edilmiş coğrafi məkanın adı fars dilindəki əsl nüsxədə “Kəlupuni” kimi getmişdir. Müqaviləni ilk olaraq Azərbaycan dilinə çevirən müəlliflər də dağın adını rus dili mətnində olduğu kimi saxlamışlar. 18 yanvar 1829-cu il tarixində İran ilə Rusiya arasındakı sərhəd xəttinin təyin edilməsi barədə imzalanmış Protokolu Azərbaycan dilinə çevirmiş mərhum alimimiz Seyidağa Onullahi isə sözügedən coğrafi məkanın adını “Kəlubuti” kimi qeyd etmişdir. Görünür, fars dilində əsl nüsxə əldə olmadığından, Qacarlar hakimiyyəti illərində (1797-1834-ci illər) işlənən fars dili yazı xəttindəki mətnin oxunuşu müəyyən çətinlik yaratmış və müəllif fars dili qrafikasındakı “p” səsini verən “?” (pe) hərfini “b” səsini verən “?” (be) hərfi kimi və sözün sonundakı “n” səsini verən “?” (nun) hərfini də “t” səsini verən “?” (te) hərfi kimi oxumuşdur. Fars dili qrafikasındakı nöqtələrin sayı öz işini görmüşdür! “Türkmənçay” müqaviəsinin 4-cü maddəsində iki dövlət sərhəddində mühüm ünsürlərdən birini təşkil edən bu dağın adının “Kələpuni” kimi yazılması məqsədəuyğundur. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün müqavilənin fars dilində və rus dillərində əsl nüsxələrinin surəti burada oxucunun diqqətinə təqdim edilir:

“Türkmənçay” müqaviləsinin 14-cü maddəsində də Azərbaycana aid bir neçə coğrafi məkanın adı çəkilib (...“İran hökuməti ... öhdəsinə götürür ki, indi və ya sonralar Rusiya hökumətinin adbaad göstərdiyi adamların Arazla Çara çayının, Urmiya gölünün, Cakatu çayının və Qızıl üzən çayının Xəzər dənizinə töküldüyü yer arasında yaratdığı hüduddakı öz torpaqlarında olmasını qadağan edəcəkdir”...) və onlardan ikisinin – Çara və Cakatu kimi qeyd edilmiş çayların adlarının dəqiqləşdirilməsini lazım bildik.

“Çara” kimi yazılmış çayın adı həm fars dilində olan əsl nüsxədə və həm də İranın bugünkü coğrafi xəritəsində “Çəhriq” kimi getmişdir. Güney Azərbaycanın Salmas şəhəri yaxınlığında Çahrı adlı yaşayış məntəqəsindən axıb keçən Zola çayına yerli xalq “Çahrı” çayı deyir və həmin çayın ortasında bir zamanlar babizm hərəkatının öndəri, “Bəyan” kitabının müəllifi Seyid Əli Məhəmmədin 2 il müddətinə həbsdə saxlanıldığı “Daş Çahrı qalası” da vardır. Ona görə də, bundan sonrakı tarixi ədəbiyyatda və tərcümlərdə həmin coğrafi adın “Çahrı” kimi işlənməsi məqsədəuyğundur.

Müqavilənin bu maddəsində “Cakatu” kimi qeyd edilmiş çayın adı isə əslində “Cığatı”dır və bu ad Azərbaycan tarixində baş vermiş məlum hadisələrlə bağlıdır. Monqol-tatarların Azərbaycana yürüşü zamanı Çingiz xanın ikinci oğlu Cığatayın şərəfinə bu çaya onun adı verilmişdir. İranın bugünkü coğrafi xəritələrində çayın adı Zərrinərud kimi yazılır, amma Güney Azərbaycanda yerli xalq onu Cığatı çayı adlandırır. Cığatı çayı öz mənbəyini Kürdüstan əyalətinin Saqqız və Banə şəhərləri arasındakı Qırx Çeşmə adlanan yüksəklikdən götürür və 1100 kvadrat km. ərazidə su hövzəsi yaratmaqla 300 km uzunluğa malikdir. Bu çay Miyandoab şəhərinin şərqindən keçərək cənub-qərb hissədən Urmiya gölünə tökülür.

İranın coğrafi xəritəsində “Tatau” kimi qeyd edilən, amma yerli xalq arasında “Tətəu” adlandırılan çay da öz mənbəyini Kürdüstanın Saqqız nahiyyəsindəki zirvələrdən götürür və Miyandoab şəhərinin qərbindən keçərək cənub-şərq hissədən Urmiya gölünə tökülür. Ona görə də, şərqdən Cığatı və qərbdən Tətəu çayları əhatə olunmuş Miyandoab şəhərinin fars dilində mənası “İki çay arası” deməkdir.

Haşiyə 2: Azərbaycan adlı diyarı və onun xalqını ilk dəfə ikiyə bölən “Gülüstan” müqaviləsinin 2-ci maddəsinin mətnində də “Həmzəçəmən” və “Ənzəli” yer adları da təhrif edilmiş və rus dilindəki əsl nüsxədə və Azərbaycan dilinə tərcümədə müvafiq olaraq “Həmzəçimən” və “Zinziley” kimi getmişdir. 200 il bir müddət ərzində müqavilənin mətnindəki bu çox ciddi təhriflər kimsənin diqqətini çəkməmişdir.

Bu kiçik həcmli yazıda aparılan araşdırmanın nəticəsi olaraq, “Türkmənçay” müqaviləsində təhrif edimiş Azərbaycana aid coğrafi yer adlarının düzəlişini aşağıdakı cədvəldəki kimi təqdim etməklə, bundan sonrakı tarixi ədəbiyyatlarda və tərcümələrdə bu düzgün yazılış formalarının işlənməsini məqsədəuyğun hesab edirik. Bu adların istənilən formada, hətta kiçik bir tərzdə təhrifi belə, yeni səhvlərin ortaya çıxmasına səbəb ola bilər və nəticədə bundan İran və Rusiya imperiyaları arasında ikiyə bölünmüş Azərbaycan və onun xalqı əziyyət çəkəcəkdir.

Eyni məqsədlə və eyni məzmunda, amma müxtəlif dillərdə tərtib edilən və imzalanan bütün beynəlxalq müqavilələrin mətnində, adətən, “... hər iki nüsxə uyğundur və eyni hüquqi qüvvəyə malikdir...” məzmunlu müvafiq maddə öz yerini tutur və “Türkmənçay” müqaviləsi də o qəbildəndir. Amma təəssüflər, göründüyü kimi, bu belə olmayıb!

Səməd BAYRAMZADƏ,

Tarix elmləri namizədi, dosent

525-ci qəzet.- 2013.- 5 fevral.- S.4.