Din və cəmiyyət dövlətin
nəzərində: demokratik toplum və dini fanatizm
HÜQUQ VƏ ƏXLAQ BƏŞƏRİYYƏT
ÜÇÜN HƏDSİZ İZTİRABLAR MƏNBƏYİ
OLAN AQRESSİYA VƏ BİGANƏLİYƏ QARŞI
VACİB MANEƏ KİMİ
Demokratik əsasda qurulmuş cəmiyyətdə dövlət
bütün din və
əqidələr üçün
bərabər şərait
yaratmalıdır. Dövlət hansısa bir dinin inkişafı ilə məşğul olmamalıdır. Zənnimcə, uzunmüddətli dinlərarası
dialoqun uğursuz nəticələnməsinin başlıca
səbəblərindən biri
məhz dinlərin imtiyazlı, ənənəvi,
qeyri-ənənəvi və
destruktiv kimi təqdim edilməsi və bu əsasda
onlarla qarşılıqlı
münasibətlərin qurulmasıdır.
Əgər söhbət əqidədən
gedirsə, onda bizi onun sağlam
olub-olmaması, cəmiyyət
üçün faydalı
və ya zərərli olması maraqlandırmalıdır. Əgər zərərli əqidə
din forması alarsa, onda o, cəmiyyət tərəfindən ciddi müqavimətə rast gəlməli və dövlət də buna yardımçı olmalıdır. Əqidənin din pərdəsi altında yayılan zərərli forması ilə mübarizəni etiqad azadlığını pozmaq
kimi qiymətləndirmək
olmaz. Təəssüflər olsun ki, bir sıra beynəlxalq
təşkilatlar bu məsələyə məhz
bu cür yanaşır. Cəmiyyətdə müxtəlif din və ideologiyalara etiqad edən vətəndaşlar
üçün yeganə
ümumi qanun dövlətin konstitusiyasıdır.
Din və din xadimləri üçün insanın
mənəviyyatı və
dini görüşlər,
əlbəttə ki, başlıca fəaliyyət
sahəsidir. Din xadimləri
və dini liderlər siyasətə qoşulmamaq şərtilə,
yüksək əxlaqlı
və mənəvi cəhətdən saf insanları tərbiyə edərək, öz müqəddəs vəzifələrini
yerinə yetirə və bununla da dövlətə yardımçı ola bilərlər. İfrat dini fanatizmin ekstremizm və terrorizmə çevrilməsinə
mane olmaqla, onlar cəmiyyətə böyük
fayda verə bilərlər. Mənim fikrimcə,
bunu müasir demokratik cəmiyyətdə
din və dövlət
arasındakı münasibətlərdə
muxtar, lakin obrazlı ifadə etsək, birgə mövcudluğun ən
optimal forması hesab etmək olar. Din – dövlət münasibətləri
cəmiyyətdə və
insanlara fayda gətirmək naminə zənnimcə, məhz bu fundamental əsasda qurulmalıdır.
Hüquq
və əxlaq: bu iki anlayış
əsrlər boyu mövcud olub və hər bir şəxsin davranışının özəyi
kimi mənəviyyatımızın
bizə verdiyi hüquqlara uyğun şəkildə mövcuddur.
Biz nə dərəcədə
əxlaqlı olmalıyıq
ki, başqa insanların hüquqlarını
pozmayaq? Müxtəlif üsullarla arabir dünyanı sarsıdan, hətta, “Yanımdan ötən güllə qardaşıma dəydi, Şükür Allaha” – deyənlərin sayı çoxalıb. Özünü “biganəlik” adlı dəhşətli psixoloji
duruma alışdıran
insanları belə şok halına salan fəlakətlərin
beynəlxalq hüquq normalarına uyğunluğunu
sübut etməyə
çalışarkən insan
nə dərəcədə
haqlı olur?
Terror aktları nəticəsində
günahsız insanlar
həlak olur – yüzlərlə insan qətlə yetirilir və yaralanır. İnsanların bir çoxu həyatlarının sonuna
kimi əlilliyə məhkum olur. Terrorçuların ən ibtidai
əxlaqdan belə uzaq olan cinayətkar
əməlləri insanlara
hədsiz kədər
və iztirab gətirir. Terrorçular bütün bəşəriyyətin
düşmənləridir. Bu amansızlar minlərlə
insanı qətlə
yetirmək və şikəst etməklə
digərlərinin, o cümlədən
hər birimizin arzularına, amalına, gələcəyinə qəsd
etmiş olurlar. Bizim sülhə, firavanlığa
və xoşbəxtliyə
bəslədiyimiz ümidlər
növbəti dəfə
puça çıxaraq
daha da zəifləyir.
Biganəlik hisslərinə qayıdıb
sahib olduqlarımızı təhlil etsək, belə bir nəticəyə
gəlmək olar ki, dünyadakı bir çox insanlar üçün dünyanın məzmunu dəyişib. Əxlaq qaydalarına əməl
etmək, bu və ya digər
hərəkəti seçmək
hüququ nöqteyi-nəzərindən
daha mürəkkəb
vəziyyət yaranıb.
Bəli, bəziləri başqa insanları qorxuya salan terror və qətli seçib. Bu gün ən biganə şəxs belə səhər tezdən elektrik qatarına əyləşərək
pəncərədən görünən
mənzərəni seyr
edib şadlana bilmir. Hər zaman özündən
asılı olmayaraq insan həyatını “sivil” Avropanın mərkəzində bir anda dəhşətə çevirməyə qadir olan cəhənnəm maşınının bu qatarda olub-olmaması ilə bağlı fikirlər ona iztirab verir. Söhbət
təəssüf ki, orada qəbul olunmuş standartlara – “demokratik standartlara; qanunun aliliyinə; ədalət və əxlaq; bütün ölkələrə və
millətlərə bərabər
münasibət standartlarına”
uyğun yaşamaq və çalışmağı
diktə etmək hüququnu özbaşına
mənimsəmiş XXI əsr
Avropasından gedir.
Həqiqətənmi bu, belədir?
Hansısa Avropa ölkəsindəki
dəhşətli terror faciəsi
avropalıların qulaqlarına
hələ yenicə çatmış Xocalı
əks-sədasına oxşamırmı? Bu, başqalarının dərdinə
biganəlik və etinasızlığın, demokratik
Avropanın digər ölkələrə tətbiq
etdiyi ikiqat və hətta üçqat standartların
nəticəsi deyilmi?
Axı, iyirmi ildən artıqdır ki, Avropanın bir çox demokrat, sosialist, mühafizəkar və islahatçıları üzdə
olan faktları qiymətləndirib və təsdiq edib demirlər ki, “bəli, hörmətli Azərbaycan xalqı, biz sizi başa düşür və dərdinizə şərikik. Xocalı
soyqırımına həsr
olunmuş filmə baxarkən danılmaz vəhşilik və insaniyyətsizlik faktları
açıq-aydın nəzərə
çarpır. Bəli, bu
dəhşətli qətlləri
həyata keçirən
şəxslər terrorçulardan
qat-qat amansızdırlar,
çünki onlar qarşı-qarşıya durduqları
insanın gözlərinin
içinə baxaraq, imdad diləməsini eşidərək öldürürdülər.
Onlar qocaları, qadınları
və uşaqları ələ salaraq məhv edirdilər. Ölümlə üzləşərək azyaşlı körpəsini
bağrına basmış
qadının vəziyyətini
isə nə istedadlı yazıçı,
nə də dünyanın ən görkəmli psixoloqu təsvir edə bilməz”.
Bu, sevgi və qorxu,
xeyir və şərin qiymətləndirilməsi,
dünyanın və hətta, başqalarının
ölümündən həzz
alan qəddar,
bədheybət insanları
yaratmağı özlərinə
rəva görən qüdrətli tanrıların
mövcudluğuna inamsızlıq,
ümidsizlik timsalıdır.
Bütün bunları dərk
etməyən, zərərçəkmişləri
dəstəkləməyən, onların halına acımayan və belə vəhşi əməllərə əl
atan insanları ifşa etməyən, yalnız əzab-əziyyət
kimi insani hisslərdən uzaq olanlar “hüquq”, “əxlaq” sözlərinin əsl mənasını və mahiyyətini dərk etməyən şəxslərdir.
Mən əminəm
ki, belə hallarda biz biganəliyə
biganəliklə cavab
verməməliyik. Düzdür, buna mənəvi haqqımız var, lakin bizim əxlaqımız
belə hərəkətləri
qəbul etməməlidir.
Biz bu tərzdə
davrana bilmərik və davranmamalıyıq,
çünki biganəlik
ata və babalarımızın bizə
aşıladığı insani hisslərdən uzaqdır.
Son on-on beş ildə
biz avropalılardan çox
şey öyrənmişik.
Lakin bizim dərdimizə – ermənilərin azərbaycanlılara
qarşı törətdikləri
soyqırıma qarşı
göstərdikləri etinasız
münasibətlər belə,
bizi əxlaqımızdan
döndərə bilməz.
Biz bu məsələdə
avropalılardan nümunə
götürməməliyik. Əxlaq, sözün əsl mənasında, hüquqdan
yüksəkdə durur
və belə hallarda biz mütləq əxlaq normalarımıza,
dini – mənəvi dəyərlərimizə çoxəsrlik
adət-ənənələrimizə sadiq qalmalıyıq.
Mərhəmət hissi və başqasının
dərdinə şərik
çıxmaq dərdi
yüngülləşdirir. İnsan dərdini
bölüşdüyü zaman mənəvi cəhətdən rahatlaşır,
saflaşır. İslam dinində
bu cəhət – bir-birinə dəstək vermək, bir-birinin kədərini, qəmini bölüşdürmək yüksək
meyarlarla qiymətləndirilir.
Bu haqda onlarla
ayə və hədislər var. Ümumiyyətlə,
digər ehtiyacı olan möminlərə tərəfdar olmaq prinsipi sonralar İmam Əlinin (ə) “Nəhcül Bəlağə”
kitabında mühüm
yerlərdən birini tutmuşdur. İmamın
bu sahədəki şəxsi nümunəsi
çoxlarına dərs
vəsaiti ola
bilər.
Biz terror və ekstremizmə
qarşı mübarizə
təşəbbüsünü dəstəkləyir və
bütün dünya xalqlarını təkcə
terrorla deyil, həm də biganəliyə qarşı
mübarizə aparmağa
çağırırıq. Terror və biganəlik bir-birindən qidalanır.
Biganəlik qanunsuz və
özbaşına hərəkətlər
zamanı terrorçularda
əminlik hissi yaradan və insanların canına qəsd kimi iyrənc əməllərini
davam etdirməyə imkan verən passiv yardımdır.
Bu, həqiqətən belədir.
Bütün dünyanı bürümüş
qanlı hadisələrin
yalnız düzgün
izahı, qiymətləndirilməsi,
həmçinin dərk
olunması vasitəsilə
terrora qalib gəlmək və onun gətirdiyi bədbəxtliklərə sinə
gərmək daha asan olar. Bizim həmrəyliyimiz
“XXI əsrin fəlakəti”
olan terrora qarşı mübarizədə
qalib gələcəyimizə
əminlik yarada bilər. Lakin etiraf etməliyik
ki, dünyada hələ də terror aktlarının törədilməsinə
dair “bəhanələr”,
həmçinin müəyyən
obyektiv və subyektiv şərtlər mövcuddur. Bu şəraiti yaradanların
özü terrorçulara
şərikdir – desək,
zənnimcə, yanılmarıq.
Nə qədər ki, dünyada hüquq və əxlaq normalarına sığmayan
müharibələr, qanlı
toqquşmalar və işğallar var, nə qədər ki, onlara qarşı
layiqli mübarizə aparılmır və siyasi-iqtisadi, maliyyə maraqları hüquq və əxlaq normalarından üstün
tutulur, biz hələ
uzun müddət mənəvi rahatlığımızı
əlimizdən alan, bir çox insanları rəhm hissindən məhrum edən həmin o terrorçunu gözləyərək
qorxu içində yaşayacağıq.
Rafiq ƏLİYEV,
fəlsəfə elmləri doktoru
professor
525-ci qəzet.-
2013.- 7 fevral.- S.6.