“Mənsuriyyə” harayı

Qaranlığı yara-yara üzü Qarabağa doğru şütüyən maşının sürətinin fərqində deyildim. Unudulmaz, əvəz edilməz Yaqub Məmmədova qulaq asırdım.

Ey geyib gülgün dəmadəm

əzmi-cövlan eyləyəm,

Hər tərəf cövlan edib,

döndükcə yüz qan eyləyən.

Ey məni mərhum edib

bəzmi-vüsalından müdam,

Qeyri xani-iltifati üzrə mehman eyləyən.

Mən bəlkə də Yaqubun bu oxumağına min kərə qulaq asmışam, amma heç vaxt ondan doymamışam, heç bu gün də doymuram. Onun oxumağı hər dəfə mənə təzə-tər gəlir. Onun səsinin bütün çalarları qrammafon valına yazılan sayaq yaddaşıma yazılıb. Ürəyim istəyəndə daxilimdə səssizcə onun oxumağına qulaq asıram. Onun yaddaşımda tüğyan eləyən səsini, təbii ki, məndən savayı kimsə eşitmir.

Ey dəmadəm rəşk tiğilə

mənim qanım töküb,

Mey içib, əğyar ilə seyri-gülüstan

eyləyən.

Yaqub Məmmədov mənim, yaşıdlarımın ən sevimli xanəndəsi idi. Tay-tuşlarımla kəndimizdə sonralar “ağ qızıl”ın badına getmiş meşədə onun səsinin “cığırı”yla səs yarışına çıxardıq, heç olmasa bir an, bir avazda Yaqub olmaq istərdik. Yox, qətiyyən alınmırdı. Onun havalanmış, qanad açıb göyə millənmiş səsinin həndəvərinə çatmaq belə müşkül idi. Əlbəttə, Yaqubu yamsılamaq olar, amma Yaqub Məmmədov olmaq olmaz! Onun “Manəndi-müxalif”ini, “Mənsuriyyə”sini, “Simayi-şəms”ini təkrar etmək olarmı?! Yox, yox, qətiyyən alınmırdı. Yaqub olmaq, özünü yox, ancaq və ancaq səsini göstərmək müdrikliyi hər oxuyanda ola bilməz. Onun səsi də, ifası da, xasiyyəti də çox saf idi. Özünü öymək, onu-bunu bəzəmək, çayxanalar küncündə qəlyan çəkə-çəkə qeybət etmək ona xas olan iş deyildi. Mənim nəzərimdə Yaqub həmişə oxuyurdu. Bəzən səssiz, bəzən səsli. Yaqub Məmmədov kimi oxuyana sadəcə “oxuyurdu” demək yetərli deyil, onun səs imkanlarını, muğamın “düzündən”, “dərəsindən”, “dağından”, “qarından”, “boranından”, al-əlvan “çəmənliklərdən” asanlıqla keçib gedən SƏSİNİ görmək gərəkdir. Yaqub Məmmədov səhnədə, toylarda cürbəcür hərəkətlər edən, yad-yabançı səs oyunları çıxardan xanəndə deyildi. O, sözün böyük mənasında, əsl xanəndə idi.

Yaqubun səs tembri o qədər qəlbə, ruha yatan idi ki, onu lap yaxından da, uzaqdan da eyni hərarətlə qulaq asa bilirdin. Oxuduğu qəzəlin hər beyti onun səsi ilə yaddaşa köçürdü:

Bunca kim, əfğanımı, ey məh,

eşitdin gecələr,

Demədin bir gecə kimdir bunca

əfğan eyləyən?

O, tarzənin ardınca getmirdi, əksinə, onu səsinin izinə düşməsinə vadar edirdi. Çünki muğamın yollarını gözəl bilirdi. Buna görə də şöbədən-şöbəyə keçidlərdə tar-kamanın müqəddiməsini gözləməzdi, rəng sona çatarkən növbəti şöbənin ilk musiqi cümləsini tutub elə ustalıqla oxuyardı ki, adamın ruhu da inciməzdi.

Nola gər cəmiyyəti-xatirdən

olsam naümid,

Cəm olurmu xublar zülfün

pərişan eyləyən?

Yaqub Məmmədovun oxumağında sızıltı, “ağı” notları yoxdur. Onun ifasında hər muğamın öz ovqatı, öz obrazı var. Yaqubun “Mirzə Hüseyn segahı”ndakı keçidlərini, səs həmlələrini, zəngulələrini bu gün də nəfəs çəkmədən dinlədiyimə görə, özümü çox xoşbəxt hiss edirəm. Bugünün özündə belə Yaqubun “Mənsuriyyə”sini o zirvədə, o qrımda, o əzəmətdə kim oxumağa cəsarət edər? Onun “Mənsuriyyə”dəki segah nəfəslərini o sərbəstlikdə, o təbiilikdə, ustalıqda kim oxuya bilər? Yaqub Məmmədovun öz dilindən eşitmişdim ki, onun ifasında “Mənsuriyyə” radioda səslənəndən sonra “Mənsuriyyə”də “Segah” yoxdur – deyə söz-söhbətlər olub. Hətta bu mübahisəyə son qoymaq üçün Ağanın – Seyid Şuşinskinin yanına gediblər. Seyidin cavabı belə olub ki, “Mənsuriyyə”də segah yoxdur, amma Yaqub elə ustalıqla oxuyub ki, deyirsən var.

Yaqub Məmmədov çox saya, təbii bir insan idı. O, məclislərdə danışmağı, mən-mən deməyi sevməzdi. Ona növbə çatanda muğamını, təsnifini, oxuyub gedərdi. O, özündən əvvəlki sənətkarlara çox sayğı ilə yanaşardı. Həmişə Seyidin, Xanın adlarını hörmətlə çəkərdi. Xan Şuşinski də Yaqubun səsini, ifasını bəyənirdi. 1976-cı ildə onunla görüşüb söhbət edəndə Xan əmi özündən sonra muğam aləmində Yaqubu bişkin xanəndə kimi gördüyünü söyləmişdi. Sonra illər keçdi, 2001-ci ilin aprelində Yaqub Məmmədovla görüşüb onun Xan Suşinski ilə bağlı xatirələrini yazdım və onun necə böyük ürək sahibi olduğunun şahidi oldum. Aramızda o zaman belə bir dialoq olmuşdu:

– Yaqub müəllim, Xan əmini ilk dəfə harada görüb eşitmisiniz?

– Ağcabədidə. 1943-44-cü illərdə tez-tez rayona konsertə gələrdi. Onun konsertlərində çox olmuşam. Mən Xan əminin səsinin vurğunuydum. Bir dəfə də... Onda hələ Bakıya gəlməmişdim, amma Qarabağda, Ağdaşda, Şəkidə tanınmış xanəndəydim. Xan Şuşinskiylə Şövkət Ələkbərova Ağcabədiyə konsert verməyə gəlmişdilər.

– Bu, neçənci ilin söhbətidi?

– Hardasa 1946-47-ci il olardı. Mənə dedilər ki, səni axtarırlar. Dedim, kim axtarır? Dedilər bəs, mehmanxanada Xan Şuşinski səni gözləyir. Gəldim mehmanxanaya. Otağı soruşub keçdim içəri. Gördüm Şövkət Ələkbərova, Xan Şuşinski, bir də Xanın qardaşı Allahyar burdadı. Sən demə kimsə bunlara deyib ki, Ağcabədidə Yaqub adlı bir oğlan var, yaxşı oxuyur. Xan əmi də deyib ki, onu tapın gətirin səsinə qulaq asaq. Xan əmi məni görəndə dedi, ə, qarabağlı balası, gəl görüm, Allahyar, tarı köklə!

Allahyar tarı köklədi. Mən burda bir “Mirzə Hüseyn segahı” oxudum. Xan əmi mənə qulaq asa-asa dedi, boy, Şövkət, bu nağayrır?

Şövkət xanım dedi ki, Xan əmi, bu püxtələşmiş xanəndədi, bunu aparaq Bakıya. Dedim, Şövkət xanım, indi yox, bir ildən sonra gələrəm. Dedi, nə danışırsan sən. Sən gəl Bakıya, bizim opera teatrımız var, filarmoniyamız var.

– Xan əmi bəs demədi gəl Bakıya?

– Boy. Bəs nətəhər. Elə Xan əminin sözüylə gəldim də Bakıya. Şövkət xanıma da Allah rəhmət eləsin. O, mənim xətrimi çox istəyirdi. Onunla aylarla bir yerdə konsertlərdə olmuşam, mənim səsimi çox bəyənirdi.

– Bilirəm. Mən Şövkət xanımdan kitab yazmışam.

– Doğrudan?

– Doğrudan.

– Çox gözəl, hə, nəsə, mən o saat Bakıya gəlmədim. Aradan bir il keçdi. Ağdamda bir şənlikdəydim. Yenə Xan əmilə Şövkət xanım Ağdama konsert verməyə gəlmişdilər. Burda olduğumu eşidən kimi onlar məni yenə yanlarına çağırtdırdılar. Bu dəfə sözlərindən çıxmadım. Festival keçirilirdi. Bakıya gəlib iştirak elədim. Laureat oldum. Xan əmilə Şövkət xanım köməklik elədilər, qaldım Bakıda. Məni filarmoniyaya solist götürdülər. Mən uçiliş-zad qurtarmamışam. Mənim müəllimlərim olub.

– Kimlərdən öyrənmisiz?

– Elə Xan əmidən, Mütəllimdən, Seyiddən, Segah İslamdan, Bahadur Mehralı oğlundan. İslam əmi cavan vaxtlarımda məni görən kimi deyirdi, ə, bir “ım” elə görüm. Eləyirdim. Deyirdi bundan bir oxuyan olacaq. Seyid Şuşinskilə bir yerdə çox olmuşam. Ağdamda bir yerdə qalırdıq. Ağa (Seyid – M.Ç.) toya getmirdi.

– Deyirlər Seyidin muğamat aləmində bilmədiyi şey yoxumuş?

– Ağa o qoca vaxtında nə soruşsaydın cavab verirdi. Qəzəliyyatı, Füzulini bilirsən necə bilirdi... Seyidin özü çox girli oxuyan olub.

– Siz onu görəndə çox yaşlıydı...

– Nə olsun. O çox böyük xanəndəydi.

– Mətləbdən uzaq düşsək də, bilmək istəyirəm Siz niyə “Şüştər” oxumadınız? Nəsə bu muğamı heç kəs oxumur.

– Hə... Bax onu gərək yazdıraydım. Özü də bu gün “Şüştər”i oxuyan yoxdu. Kim oxuyursa, yalan oxuyur, bilmirlər. Mən ağdamlı Zeyniş vardı – birinci “Şüştər” oxuyandı. Mən ondan öyrənmişdim. Zeyniş çox qəşəng oxuyandı. Onun kimi “Şüştər” oxuyan yoxdu. Hər oxuyanın bir şakəri var də.

– Zeyniş filarmoniyada oxuyub?

– Bəli. Heyf ondan, içki onu məhv elədi. Onda maqnitofon yoxdu səsini yazaq. Amma onun “Şüştər”i mənim yaddaşımdadı.

– Bəs Xan əmi?

– Xan əmidən olub bəyəm. Günlərin bir günü Xan əmilə bizim konsertimiz vardı. Birinci şöbədə Sara, Şövkət oxudu. İkinci şöbədə Xan əmilə mən qaldım. Əvvəl mən çıxdım səhnəyə, “Mirzə Hüseyn segahı” oxudum. Vallah mənim də səsimin elə vaxtıdı, hara çəkirəm ora gedir. Burda bir “Müxalif” oxudum... O qədər də adam gəlib, çoxu ayaq üstədi. Çoxu elə marağa gəlib ki, görsün Xanla Yaqub neyləyəcək. Hə, muğamı bitirdim, dalınca “Qarabağ şikəstəsi” oxudum, keçdim səhnənin arxasına. Gördüm Xan əmi qəlyan çəkə-çəkə o yana, bu yana gedir. Axı indi məndən sonra oxuyacaq. Mən onda heç başa düşmürdüm ki, Xanın qabağında nəsə oxumuşam. Allahyar dedi, Xan!

Xan əmi dedi, nə var, Allahyar?

Soruşdu, nə oxuyassan? Dedi, “Şur”

Dedi, Vay! Vay!

Dedi nədi, Allahyar? Dedi, Yaqub çıxdı oranı “dağıtdı”. Sən də çıxıb “Şur” oxuyassan?!

Dedi, bəs nə oxuyum? Dedi, “Şahnaz”

Xan əmi aparıcını çağırdı. Dedi, qızım, “Şahnaz” oxuyacam, elan elə!

Aparıcı elan elədi: “Kürdü-Şahnaz”. Oxuyur respublikanın xalq artisti Xan Şuşinski!

Xan əmi çalğıçılara dedi, qardaş, siz gedin oturun rənginizi çalın. Elə Allahyargil təzəcə başlamışdılar çalmağa Xan əmi oxuya-oxuya çıxdı səhnəyə. Həzrət Abbas haqqı, bu nə təhər “Şahnaz” başladısa, camaat urra çəkdi. O, “Şahnaz”da hər “ayaq” elədikcə tamaşaçılar urra çəkib ayağa qalxırdı. Deyirdim, xudavənda, sən buna qıyma, bizim ömrümüzdən kəs ona ver! Belə də oxumaq olar!

Xan əminin qardaşı Allahyarnan da yoldaşlıq eləmişəm. Bir dəfə Bərdədəydim, eşitdim ki, Xan əmigil də konsert verməyə gəlib. Gəldim Allahyarın yanına, görüşüb söhbət elədik. Allahyar dedi, Yaqub, axşam konsertə gələrsən.

Axşam getdim konsertə. Birinci sırada oturmuşdum. Sara Qədimova da gəlmişdi. O axşam camaat xahiş elədi ki, Yaqub da oxusun, amma mən oxumadım.

– Nə üçün?

– Xanın qabağında mən nə oxuyacaqdım...

– Doğrusu, Yaqub müəllim, bu cür səmimi etirafınızla məni çaşdırırsınız.

– Sənətdə yerini bilməyənlər ancaq öyünər. Özü də qabaqlar oxuyanlarda abır-həya vardı. İndikilər iki-üç mahnı öyrənib düşüb toyların canına. Ona-buna da lağ eləyirlər. Mənə on nəfər qanan adam lazımdı, oxumağımı başa düşsün. Onsuz da dünyada dəli çoxdu, ağıllı azdı.

– Xan əmilə dostluğunuz tuturdumu?

– Əlbəttə. O çox gözəl insandı. Həftədə bir dəfə onların evində olurdum. Onun xanımına Allah rəhmət eləsin, yaxşı plov bişirirdi. Xan əmi dovğanı xoşlayırdı, nə vaxt getsən plovu, dovğası hazır idi. Deyirdim, Xan əmi, nə vaxt gəlirik süfrə açırsınız, biz bura yeməyə gəlmirik ha... Gəlirik söhbət eləyək, nərd oynayaq, çay içək. Deyirdi, ay canım, çörək yeyin.

Allah ona rəhmət eləsin, o elə evində də Xan idi. Özü də elə peyğəmbər kimi kişiydi. Denən bir adam haqqında pis danışardı... Onun o xasiyyəti mənə də keçib. Heç kəsi pisləmirəm.

– Amma bildiyimə görə pisləməyi olmayıbsa da, hər oxuyanı tərifləməyib də.

–Soruşurdum ki, Xan əmi, sən Allah, bu cavanlardan kim yaxşı oxuyur? Əlini sinəsinə qoyub deyirdi, mən.

– Birgə qastrola getmisiniz?

– Yox. Amma filarmoniyada bir yerdə çox konsert vermişik. Məclislərdə də çox olmuşuq.

– Yaqub müəllim, siz mənim ən çox sevdiyim xanəndələrdən biri olmusunuz. Sizin konsertlərinizdə də çox olmuşam. Sizin “Bayatı-Şiraz”ınızdan, “Mirzə Hüseyn segahı”nızdan, “Mənsuriyyə”nizdən sonra düşünürdüm ki, başqaları Yaqub Məmmədov kimi oxuya bilməz. Amma mən bu gün sizin kimi ustad bir xanəndənin dilindən eşidəndə ki, Xandan sonra oxumaq çətin idi, böyüklüyünüzə görə qəlbim işığnan dolur.

– Bir daha təkrar eləyirəm ki, Xan əmidən sonra səhnəyə çıxıb uğur qazanmaq çətin məsələydi. Bu gün mənə nə bəzək lazımdı, nə də ad. Adımı almışam, xalq da məni sevir. Yetmiş yaşım var, yenə də oxuyuram. Amma eləsi var səhnəyə dünən çıxıb, deyir məndən yoxdur. Bir-iki mahnı bilir, səsi də yoxdur, heç kəsi bəyənmir, oxuyanların da arxasınca danışır. Üz-üzə gələndə də deyir zaman ayrı zamandı. Ə, nə zamandı? Zaman elə həmən zamandı! Dünya həmən dünyadı! Dünya dəyişmir, insanlar dəyişir. Beş adamın sənin oxumağından xoşu gəlir deyin deməli səndən yoxdu? Bu cavan oxuyanların əksəriyyətini mən heç oxuyan hesab eləmirəm. Əlacım yoxdu, soruşanda, deyirəm hamısı yaxşıdı... Gedirəm də toylara, iyirmi adam düşüb ortaya oynayır. Musiqi alətlərinin səsindən adamın başı ağrıyır. Oxuyan heç özü də bilmir nə oxuyur.

– Xan əmilə sizin birgə konsertinizi çox salardılar?

– Hə, çox. Filarmoniyada hər həftə konsertimiz olardı.

– Mənim üçün indi çox maraqlıdı, o zaman Siz cavan, Xan əmi... (sözümü bitirməyə imkan vermədi.)

– Mən filarmoniyaya gələndə Xan əmi cavandı. Bir də Allah-taala Xan əmiyə elə bir gözəllik vermişdi ki, cavanlığıyla qocalığı bilinmirdi. Qocalanda da onda cavanlıq təravəti vardı.

– Belə gözəl kişi olmağına baxmayaraq çox ağır təbiətli olub.

– Bəli, çox qeyrətli kişi olub. And olsun Allaha, toyda o, oxuyanda özündən gedən qadınlar olurdu. Xan əminin qardaşı Allahyarla da mən çox yoldaşlıq eləmişəm, onunla çox məclislər yola vermişəm.

– Sizin “Qarabağ şikəstəniz” bizə ləzzət eləyir. Xan əminin şikəstəsindən necə, bu gün var?

– Yox, yoxdu! Mənim şikəstəm, Xan əminin şikəstəsinin yanında heç nədi. Onunku olmasa, mənimki gedər.

– Bunu belə yazmaq olar?

– Hə, niyə olmur.

– Sizin oxumağınızda Xan əminin muğam nəfəslərindən varmı?

– O qədər! Elə çoxunu Xanın yoluyla oxuyuram.

Doğrudan da, başqasını ucaldanların özləri də sadəlikləri, təbilikləri ilə başqalarının gözündə ucalırlar. Yaqub heç vaxt danışmırdı ki, mən dəfələrlə Abşeron kəndlərində bir muğam oxumaqla toya yekun vurmuşam. Amma Yaqubun həyatından belə faktlar çox gətirmək olar. Xalq artisti Fəxrəddin Dadaşov mənə Yaqubun sənətinin ucalığını təsdiq edən bir hadisə söyləmişdi. Deyirdi ki, Kürdəxanıda toydaydıq. Tarzən Vamiq Məmmədəliyev idi, bir də mən. Yolda maşınımız batmışdı, toya bir az gec gəldik. Əsəd kişi vardı. Yaqubnan dost idi, özü də toy yiyəsi idi. Dedi ki, Yaqub, gecikmisən, gir toyxanaya. Yaqub dedi, Əsəd, bir az dincələk, çörək yeyək, sonra. Əsəd dedi ki, cərimədəsən, sənə nə çörək verəcəm, nə çay, gir toyxanaya. Usiliteli-zadı düzəltdilər. Toyu adətən “Mahur-Hindi”ylə başlayırdıq. Yaqub dedi, bir “Hümayun” başlayın. Əsəd ona dedi ki, Yaqub, cavanlığında necə oxumusansa, indi elə də oxu. Oxumayacaqsansa, durun gedin. Yaqub dedi, Əsəd, indi görərsən oxumaq nədi. Bu başladı oxumağa. Bu “Hümayun”a zildən bir bərdaş tutdu, zildə dayanıb oxudu, oxudu.... Pulu tökürlər stolun üstünə. Mən oxuyana qulaq asanda, ömrümdə bircə dəfə ağlamışam. Yaqub madluyasiya elədi, “Segah”a düşdü. İndi bu bir “Segah” oxuyurdu. Özümdən asılı olmayaraq gördüm gözümdən yaş gəlir. Kamanı artıq işlədə bilmirdim. Tutulub qalmışdım. Birdən baxdım gördüm – Allahımıza and olsun – bütün toyxanadakılar ağlayır. Yekə kişilər göz yaşı tökürdü. Nəsə, Yaqub “ayaq” verib qurtardı. On-on beş saniyə toyxanada bir sükut yarandı. Sonra bir alqış qopdu... Birdən Əsəd mikrafonun şunurlarını qırıb tökdü yerə. Camaat:

– Ə, neyniyirsən?! – deyəndə, dedi ki, toy qurtardı! Bu səs bizim beynimizdə qalmalıdır.

Camaat çox xahiş eləyəndən sonra dedi, onda Yaqub, durun gedin evə, dincəlin, bir də bəy tərifində gələrsiniz.

Yaqub ad dalınca qaçan, özünü gözə soxan, şöhrətpərəst sənətkar deyildi. Bəlkə elə ona görə də ona xalq artisti fəxri adını çox gec vermişdilər.

O dəvət olunmayan yerlərə getməzdi. Çağıranda isə hökmən gəlib iştirak edərdi. Yadımdadı, onu 1994-cü ilin dekabr ayında filarmoniyaya — Əbülfət Əliyevin xatirə gecəsinə dəvət etmişdim. Gəlib gecədə iştirak etdi. Mən bir aparıcı kimi onun sifətindəki ifadələrdən ürəyində oxuduğunu hiss etdim. Doğrudan da, bir an mənə baxıb, işarə ilə ona söz verməyimi işarə etdi. Razılıq əlaməti olaraq gülümsədim və növbəti dəfə onu mikrofon önünə dəvət etdim. Yaqub Məmmədov o gecə “Zabul” təsnifi oxudu. O oxuyarkən lap ön sırada əyləşmiş rəssam xanımın çox sürətlə onun portretini çəkdiyini gördüm. Yaqub müəllim ifasını tamamlayanda rəssam yenicə bitirdiyi portreti qalxıb ona təqdim etdi. Tamaşaçılar bu səhnəni coşğunluqla alqışladılar.2001-ci ilin axırlarında Respublika sarayında Xan Şuşinskinin 100 illik yubiley gecəsi keçirilirdi. “Muğam dünyasının Xanı” kitabının müəllifi kimi Yaqub Məmmədovu o gecənin proqramına mənim israrlı təkidlərimdən sonra salmışdılar. Əlbəttə, bütün bunlardan Yaqub Məmmədovun xəbəri yoxdu. Amma mənə elə gəlirdi ki, o gecə Yaqub oxumasaydı, bundan ən çox Xan Şuşinskinin ruhu inciyərdi. Çünki o yubiley gecəsində oxumaq haqqı ilk növbədə Yaqub Məmmədovun idi. Axı o, bir xanəndə kimi Xan Şuşinskinin ən layiqli varisi idi.

Bu gün muğam mülkü, təəssüf ki, Yaqubsuz qalıb. Ancaq o, cismən bizi tərk etsə də, oxuduğu muğamlarla, məlahətli səsi ilə həmişə qədirbilən Azərbaycan xalqının qəlbindədir. Xalqın sevgisi isə əbədi və tükənməzdir.

5 fevral 2013

Mustafa Çəmənli

525-ci qəzet.- 2013.- 9 fevral.- S.20-21.