Aşıq sənətinin memarı

Sinkretik aşıq sənəti çox şərəfli, şərəfli olduğu qədər də çətin, mürəkkəb və əzab-əziyyətli sənətdir. Bunun bir daha mədəni irsimizi məhəbbət və yüksək peşəkarlıqla xalqa təqdim edən, xalqın məhəbbətini qazanan “Mədəniyyət” kanalında musiqimizə, muğamlarımıza, xanəndə və tarzənlərimizə həsr olunan bir verilişdə sanki yenidən dərk etdim.

Bəstəkar Oqtay Rəcəbov dedi ki, bizdə özü tar çalıb-oxuyan yeganə xanəndə Qulu Əsgərov olub və əlavə etdi ki, bu çox ağır işdir. Sənətkar beynindən gələn enerjini eyni vaxtda həm ürəyinə, həm də barmaqlarına verməli olur.

Həmin anda möcüzəli aşıq sənəti, böyük ustad aşıqlar barədə düşündüm və qəribə bir mənzərə ilə üzləşdim. Aşıq musiqi ifaçısıdır, aşıq müğənnidir, aşıq xanəndədir, aşıq bəstəkardır, aşıq aktyordur, aşıq rəqqasdır, aşıq bədii qiraət ustasıdır, aşıq şairdir, aşıq alimdir, aşıq dastançıdır, aşıq məzhəkəçidir, aşıq pedaqoqdur.

Təsadüfi deyil ki, aşıq sənətini dərindən bilən dahi Üzeyir bəy yazırdı: “Aşıq yaradıcılığı elə bir sənət aləmidir ki, orada şairin də, yazıçının da, bəstəkarın da, xanəndənin də, rəqqasın da istənilən qədər götürəcəyi pay vardır”.

Yuxarıda sadaladığımız cəhətləri ehtiva edən, adlarını iftixarla çəkdiyimiz ecazkar sənətkarlar aşıq sənətinin zirvəsində bərqərar olurlar. Bu sırada Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Valeh, Şəmkirli Hüseyn, Alı, Ələsgər, Molla Cuma, Ağdabanlı Qurban, Hüseyn Bozalqanlı, Mirzə Bilal fəxarətli yer tuturlar. Onların aşıq havaları və sözlərinə bəstələnmiş nəğmələri dillər əzbəridir.

Deyilənləri təsdiq üçün təkcə Aşıq Ələsgərin öz havalarına və sözlərinə bəstələnmiş mahnılara nəzər salmaq kifayətdir: “Niyə döndü”, “Narın üz”, “Dolanır”, “Düşdü”, “Gələndə”, “Güləndam”, “Güllü”, “Müşkünaz”, “Ola”, “Öldürür”, “Sarıköynək”, “Telli”, “Ceyran”, “Xoş gəldin”, “Mən”, “Getmə, amandı”, “Görürsənmi oğrun baxan gözəli”.

Aşıq Şəmşir poeziyası bu böyük sənətkarların yaradıcılığından bəhrələnib, onların qaynar poeziya çeşməsindən su içib, ürəklərə yol tapıb, ümumxalq məhəbbəti qazanıb. Aşıq Şəmşir öz sələfləri kimi sağlığında klassikləşən, aşıq sənətini inkişaf etdirən, Göyçə-Kəlbəcər aşıq mühitinin formalaşmasında xidmətləri olan ustad aşıqdır.

Təsadüfi deyil ki, Aşıq Şəmşir sələfləri olan azman aşıqlar kimi, folklor üzrə dərsliklərə düşüb və Universitetlərin müvafiq fakültələrində tədris olunur.

Aşıq Şəmşirin 1955-ci ilin yayında Kəlbəcərdə sevimli şairimiz Səməd Vurğunla görüşü hadisəyə çevrildi. Səməd Vurğun aşığın şairlik qabiliyyətini görüb onu Bakıya dəvət etdi. Bakıda aşığa qeyri-adi qayğı göstərildi. Aşığın Yazıçılar Birliyinə qəbul olunması gündəmə gətirildi. Kitabı plana salındı. Səməd Vurğunun xahişi ilə şair Osman Sarıvəlli aşığın yaradıcılığından monoqrafiya yazmağa başladı. Lakin o, əvvəlcə aşığın yaradıcılığı ilə yaxından tanış oldu və Şəmşirin 1959-cu ildə işıq üzü görən “Şeirlər” kitabına ön söz yazdı. Bundan sonra aşığın “Qoşmalar” (1971), “Seçilmiş əsərləri” (1973), “Dağ havası” (1979), “Şeirlər” (1980) kitabları çap olundu. Bu, böyük nailiyyət idi. Sağlığında bu qədər kitabı çap olunan aşığa demək olar ki, təsadüf edilmir. Bu əsərlər Aşıq Şəmşirin aşıq-şair kimi şöhrətlənməsinə gətirib çıxardı. Başqa bir yandan da o, tədqiqatçıların, xüsusən də folklorşünasların, musiqişünasların diqqətini cəlb etdi, barəsində monoqrafiyalar, məqalələr yazıldı, dərsliklərə salındı. Lakin bu ənənənin əsasını Osman Sarıvəlli hələ 1973-cü ildə yazdığı “Aşıq ürəkli şair, şair ürəkli aşıq Şəmşir” monoqrafiyası ilə qoymuşdu.

Səməd Vurğunun xeyir-duası və dəstəyi ilə böyük sənət yoluna çıxan Aşıq Şəmşir şöhrətləndi. Əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görüldü.

Əlçatmaz zirvə olan Aşıq Ələsgəri çıxmaqla, heç bir aşığın yaradıcılığına bu qədər əsər həsr olunmayıb. Osman Sarıvəllidən sonra Məmməd Aslanın “Saxla izini, dünya” (1989), “Dədə Şəmşir yaddaşlarda” (2000), toplayıb tərtib edəni Qənbər Şəmşiroğlu. Prof. Mürsəl Həkimovun “Haqq aşığı Dədə Şəmşir”. Monoqrafiya (2004), Sədnik Paşayevin “Aşıq Şəmşirin poetik aləminə səyahət” (2008), “Ünvanımız – Dədə Şəmşir” (2011). Toplayıb tərtib edəni, folklorşünas alim Adil Cəmil. Səbinə İsayevanın “Aşıq Şəmşirin poetikası”. Monoqrafiya (2012), Cəmilə Çiçəyin “Kəlbəcərin saz qalası” I kitab (2012) və “Arı çiçəyə gəlir” II kitab (2012) kitabları çap olundu. Deyilənlərdən əlavə Səbinə İsayeva “Aşıq Şəmşirin yaradıcılığı” mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazaraq uğurla müdafiə etmiş filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır.

Aşıq Şəmşirin ədəbi irsinə, saz-söz sənətini dərindən bilən alimlər, şair və yazıçılar, saz-söz sərrafları çoxsaylı məqalələr həsr ediblər. İftixar hissi ilə M.H.Təhmasib, P.Əfəndiyev, M.Həkimov, V.Vəliyev, S.Paşayev, Ə.Eldarova, M.Qasımlı kimi ömrünü folklorumuza, aşıq sənətinin araşdırılmasına həsr edən, Şəmşir yaradıcılığından yan keçə bilməyən alimlərimizin adlarını bu məqamda çəkmək istərdim. Aşıq Şəmşirin həyatı və yaradıcılığına həsr olunan monoqrafiyalar, elmi-publisistik kitablar və məqalələr bu görkəmli aşığın ozan-aşıq sənətinin memarlarından biri olmasından xəbər verir.

Adını çəkdiyimiz kitablarda və saysız-hesabsız məqalələrdə Aşıq Şəmşirin həyatı, mühiti və poetik irsi tədqiqat süzgəcindən keçirildiyindən burada ancaq bir-iki məsələdən söz açmaqla kifayətlənəcəyəm. Şəmşir 1920-ci ildə yediillik məktəbi bitirmişdi. Bu, o zaman üçün nəinki əyalətlərdə, hətta mərkəzlərdə belə hər adama qismət olmurdu. Şəmşir aşıqlığı atası, şairlik təbi olan,elmli, bilikli Ağdabanlı Qurbandan öyrənmişdi. Klassik aşıq poeziyasının mükəmməl bilirdi,sinədəftər idi.Bu münasibətlə bir şeirində yazırdı:

Şəmşirəm, Qurbanın nişanəsiyəm,

Böyük aşıqların dəftəriyəm mən.

Şəmşirin yaradıcılığında onun savad səviyyəsi özünü qabarıq şəkildə göstərir:

Daşı şüşə edir,şüşəni ipək,

Neftdən qab-qacaq, alovdan çiçək,

Qumdan qızıl çəkir, torpaqdan çörək,

Gərdişin qüdrəti insan əlləri.

Bu misralar bir yandan dünyanın əşrəfi olan insanın nələrə qadir olduğundan xəbər verirsə, digər tərəfdən də qüdrətli sənətkarın savad səviyyəsindən söz açır. Aşıq Şəmşir bütün aşıq şeir şəkillərindən, o cümlədən də təcnisin bütün məlum növlərindən bol-bol istifadə edib.

Aşıq Şəmşirə həsr elədiyim “Aşıq Şəmşir haqqında düşüncələrim” adlı məqaləmdə göstərmişdim ki, Aşıq Şəmşirin Mikayıl Azaflı ilə aşıq poeziyasının ən çətin və mürəkkəb janrı olan təcnislə deyişməsi aşıq yaradıcılığında az təsadüf edilən hadisədir. Çünki tarixən təcnis yaratmaq əsl sənətkarlıq nişanəsi hesab olunub. XVII əsrin qüdrətli söz ustası Xəstə Qasım aşıq üçün təcnis yaratmağı “hünər göstərmək” anlamında qəbul edirdi və deyirdi:

Nə alim işidi, nə də üləma,

Təcnis meydanının öz hünəri var.

Həqiqətən də təcnis yaratmaq hər aşığa müəssər olmur. Çoxları məzmunu, mənanı formaya qurban verirlər. Fikir versəniz görərsiniz ki, Xəstə Qasımdan üzü bu yana təcnis yazmaq deyil, bu işin çətinliyini nəzərə çatdırmaq üçün “təcnis yaratmaq” ifadəsi işlənir. Xoşbəxtlikdən Aşıq Şəmşirin təcnislərində forma-məzmun vəhdətdə olur:

Təbib qarşı gəlsə sağalar yara,

İstər ağla, ya sızılda, ya zarı.

Qışın ömrü təslim olur bahara,

Çiçəklərdən bal çəkəcək yaz arı...

Aşıq Şəmşirin lirikasından onillər boyu tədqiqatçılar böyük məhəbbətlə söz açırlar.Ustad aşığın lirikasını ictimai lirika, məhəbbət lirikası, təbiət lirikası kimi bölərək ayrı-ayrılıqda təhlil edirlər. İctimai və məhəbbət lirikası başqa ustad aşıq-şairlərdə də qabarıq şəkildə özünü göstərdiyindən, Aşıq Şəmşirin məhəbbət lirikasından söz açmaq istərdim. Mənə belə gəlir ki, ömründə Kəlbəcəri görməyən adamın belə, ustadın təbiət lirikası ilə tanışlıqdan sonra, gözləri önündə bu füsünkar diyarın təbiəti istedadlı bir rəssamın fırçasından çıxan heyranedici rəsm əsəri kimi canlanacaq. Həqiqətən də Aşıq Şəmşirin təbiəti vəsf edən şeirlərini oxuduqca heyran qalmaya bilmirsən.

Yaz olanda bizim uca dağlarda,

Öpüşür gül-çiçək, lala, bənövşə.

Maralların, cüyürlərin gözündən

Utanıb qısılır kola bənövşə.

Və ya

Atam Dəlidağdı, İstisu anam,

Nəvə olub oğlum, qızım dağlara.

Doğrudur mənim beş il bir yerdə oxuduğum,tələbə yoldaşım Ənvər Rzanın poeziyası vasitəsi ilə Kəlbəcərin təbiəti barədə az-çox təsəvvürüm var idi. Hətta Ənvərin aşağıdakı misralarını aşıq havası üstündə zümzümə etməkdən doymazdım:

Mərcanı çiyələk, gül dərə-dərə,

Gəldim bir dərəyə, dərə nə dərə.

Mətləbdən uzaqlaşmayaraq çəkinmədən deyə bilərəm ki, aşıq sənətinin əlçatmaz zirvəsi Aşıq Ələsgərdən sonra təbiətin gözəlliyini əks etdirən,orijinal lövhələr yaradan ən mahir sənətkar Aşıq Şəmşirdir. Güman edirəm ki, şair-aşığın “Duman” şeiri deyilənlərə əyani sübut ola bilər:

Döşlərdə bənzəyir boz sürülərə,

Dərəyə dolanda yatışır duman.

Hərdən qanadlanıb qalxır havaya,

Qara buludlara qatışır duman.

Çökür yer üzünə, öpür çəməni,

Torpaqda göyərdir yaşıl səməni,

Sulayıb oyadır tər yasəməni,

Nərgizin dadına yetişir duman

Dəryadan doldurur piyaləsini,

Şehdə çimizdirir dağ laləsini,

Gizləyir meşənin şəlaləsini

Qovuşub əl-ələ tutuşur duman.

Aşıqların I qurultayı ərəfəsində (5 may 1928) Ü.Hacıbəyov “Aşıq sənəti” adlı çox maraqlı məqaləsində yazırdı:

“Aşıq ifaçılıq məharətini sxolastik mühitdə öyrənmir; ona təmiz hava, yaşıl çəmən, çöl çiçəklərinin ətri, uca dağlar, geniş tarlalar, quşların cəh-cəhi, çayların şırıltısı ilham gətirir. Aşıq əsl azad rəssamdır”.

Aşıq Şəmşirin təbəit lirikasının haradan qaynaqlanaraq məftunedici olması Üzeyir bəyin “Aşıq sənəti” məqaləsini oxuyandan sonra daha aydın başa düşülür.

Aşıq Şəmşir bütün aşıq şeir şəkillərində qələmini sınayıb, uğur qazanıb, saz-söz pərəstişkarlarının qəlbində məskən salıb. XX əsr Azərbaycan aşıq poeziyasının görkəmli nümayəndəsi ustad Aşıq Şəmşir, ulu aşıq sənətinə verdiyi töhfələr sayəsində bu müqəddəs sənətin memarları sırasında layiqli yerini tutub.

Qəzənfər Paşayev,

filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2013.- 12 fevral.- S.7.