Şeyx İbrahim Gülşəni Bərdəi-ən uzunömürlü klassik şairimiz

Ölkəmiz müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra istər bizdəki əlyazmalarımızın tədqiqi intensivləşmiş, istərsə də dünyanın ən müxtəlif kitabxana və muzeylərində qorunan yazılı abidələrimizin surətlərinin əldə edilməsi, araşdırılması, nəşri əvvəlki dövrlərlə müqayisə edilməyəcək dərəcədə artdı. Bu da öz növbəsində ədəbiyyat, mədəniyyət, elm tariximizə, tarix elmimizə yeni-yeni töhfələrini verməkdədir. Əgər yazılı abidələrimizin araşdırılmasında və tədqiqatçılara, geniş kütləyə çatdırılmasında ilkin şərt bu əsərlərin və ya surətlərinin əldə edilməsidirsə, ikinci mühüm şərt də onları araşdıracaq təcrübəli, geniş intellektual səviyyəyə malik alimlərin olmasıdır. Sevindirici haldır ki, ölkəmizin əsas əlyazma xəzinəsi olan AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda yazılı abidələrimizi öyrənib layiqli şəkildə tədqiqata cəlb etməyə, oxuculara çatdırmağa qadir olan görkəmli alimlərimiz yetişmişdir. İnstitutun Türkdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Azadə Musabəyli öz araşdırmalarında adı, xidmətləri müxtəlif səbəblərdən unudulmuş, vaxtı ilə Vətənini tərk etmiş, əsərlərinin əlyazmalarının çoxu xarici ölkə kitabxanalarında saxlanan sənətkarlarımızın irsinin üzə çıxarılmasına, əsərlərinin layiqincə tədqiq və nəşrinə, bu yolla ədəbiyyat tariximizin zənginləşdirilməsinə xüsusi fikir verən alimlərimizdəndir. O, müxtəlif illərdə Şeyx Dədə Ömər Rövşəni, Xəlili, Ruhi Bağdadi və bir sıra digər şairlərin əsərlərini araşdıraraq nəşr etdirmişdir. Azadə xanım araşdırmalarında bir daha belə bir cəhəti xüsusilə vurğulayır ki, azərbaycanlıların mühacirət ədəbiyyatı hələ orta əsrlərdən mövcud olmuşdur və orta əsrlərin mühacir şairlərinin irsini ədəbiyyat tariximizə daxil etmək, onların xidmətlərini göstərmək zəruridir. Onun bu yaxınlarda çapdan çıxmış “Şeyx İbrahim Gülşəni Bərdəi və türk “Divan”ı (ilkin qaynaqlar əsasında araşdırmalar və türk “Divan”ı əlyazmalarının müqayisəli mətninin transfoneliterasiyası)” adlı 2 cildlik, 1215 səhifədən ibarət kitabı ədəbiyyat tariximizdəki daha bir boşluğu doldurmağa xidmət edir. Məsələ orasındadır ki, Gülşəninin doğum yeri və ili, həyatının bəzi məqamları barədə fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Ayrı-ayrı mənbələri araşdıran tədqiqatçı şairin h.830-cü ildə (m.1420) ildə Şimali Azərbaycanın Bərdə şəhərində doğulduğunu, 15 yaşında ikən elmləri daha dərindən öyrənmək məqsədi ilə Orta Asiyaya getmək istərkən Təbrizə çatdıqda burada qalıb mədrəsədə oxuduğunu, Ağqoyunlu sarayında nüfuz sahibi olduğunu, Səfəvilər hakimiyyətə gəldikdən sonra Vətənini tərk etdiyini göstərir. Gülşəni XV əsrin görkəmli mütəsəvvif şairi Dədə Ömər Rövşəni ilə görüşdükdən sonra, ona intisab etmiş, xəlvəti təriqətinə keçmişdir. Rövşəni ölümündən əvvəl təriqətin başçısı və mürşidi olan Şeyx Yəhya Bakuvinin ona verdiyi səccadəni Gülşəniyə vermiş, başqa sözlə, onu təriqətin başçısı elan etmişdir.

Şeyx İbrahim uzun səyahətdən sonra Qahirədə Müəyyədə camisində qərar tutur, Misir məmlüklərindən böyük hörmət görür. Məmlük Sultanları Guri, Tumanbay ona hörmət edir, məsləhətlərinə qulaq asırlar. 1517-ci ildə Misiri fəth edən Osmanlı imperatoru Yavuz Sultan Səlim də şeyxə hörmətlə yanaşır, Sultan Süleymanın vaxtında oğlu Əhməd Xəyali ilə o, İstanbula, saraya dəvət edilir. İstanbulda alimlər, məşhur adamlar, xalq Gülşənini böyük ehtiramla ziyarət edir, yaşadığı yerin yaxınlığındakı camidə cümə namazından sonra və başqa günlərdə vəz və nəsihətlərini dinləməyə çoxlu sayda insanlar toplanır. Şeyx İstanbulda, Ayasofyada 4 cümə məclisi verir, bunların birində iştirak edən Sultan Süleyman çox məmnun olur, özü və xalq Gülşəniyə külli miqdarda mal bağışlayır, şeyx bunları özü ilə aparmayıb İstanbulda sərf edir. İstanbulun havasının ona düşmədiyini bəhanə edən Gülşəni Misirə qayıdır. 1534-cü ildə Misirdə taun xəstəliyi yayılıbmış. Şeyx Ramazan ayının 8-ci günü taundan qurtulmaq üçün dua etməsini diləməyə gəlmiş xalqa “mənim ruhum cümlənizə fəda və ivaz olsun” deyib fatihə oxuyur, gecə səhərə qədər Quran oxuyur, səhər duadan sonra dərvişlərə nəsihətlər verir, son məqamında sürəkli şəhadətlə məşğul olur, sonra “Allah, Allah” deyir, bir dəfə alçaq səslə “Hu” (“O”, yəni Allah) deyərək ruhunu təslim edir. 1534-cü ilin 24 aprelində ölərkən onun 114 yaşı vardı.

Əski mənbələr göstərir ki, bərdəli şairimizin təxəllüsü əvvəllər Heyrəti olmuş, sonralar o, mürşidi Dədə Ömərin təkidi ilə Gülşəni təxəllüsünü qəbul etmişdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, A.Musabəylinin 2 cilddə tərtiblədiyi kitabın birinci hissəsində İbrahim Gülşəninin həyat və yaradıcılığının tədqiq tarixi, zamanı kontekstində həyatı, əlyazma irsi, türk divanı əlyazmalarının elmi-paleoqrafik təsviri, tekstoloji tədqiqi, müasir əlifbaya transfoneliterasiya problemləri, ideya-bədii qaynaqları, poetik-üslubi özəllikləri və s. ilk dəfə olaraq əhatəli araşdırılır. İkinci hissədə Gülşəninin türk divanı əlyazmalarının surətləri xarici ölkələrdən alınmış 6 nüsxəsinin müqayisəli mətninin və “Pəndnamə” məsnəvisinin transfoneliterasiyası təqdim olunur. Şeyx İbrahimin türk, ərəb və fars dillərində 10-dan artıq əsəri əlyazma halında qalmaqdadır. Tədqiqatçı bunların içində ən önəmli saydığı türkcə əsərləri araşdırmışdır. Şairin türkcə divanının 8 əldə olmayan və 6 surətləri əldə edilmiş nüsxələri (İstanbul Millət Kitabxanasında saxlanan 2 nüsxə, Sankt-Peterburqda, Vatikan Apostol kitabaxanasında, Ankara Milli Kitabxanasında, İstanbul Universiteti kitabxanasında saxlanan nüsxələr) barədə ətraflı elmi-paleoqrafik, tekstoloji məlumat verilmişdir. A.Musabəyli divanın bütün əvvəlki xarici nəşrlərindən danışmış, özünün bu son nəşrinin hazırlanması, müasir əlifbaya transfoneliterasiyası prinsiplərini açıqlamışdır. Kitabda Gülşəni Bərdəi divanının ideya-bədii qaynaqları, ümumən təsəvvüf, təriqətlər və silsilənamələr, xəlvətilik təriqəti, onun bir qolu olan gülşənilik, şairin mütəsəvvif sələflərinə (İbnül-Ərəbi, Mövlana Cəlaləddin Rumi, Yunus Əmrə, İbnül-Fariz, Nəsimi, Seyid Yəhya Bakuvi, Dədə Ömər Rövşəni) münasibəti, onlardan təsirlənməsi geniş şərh edilir.

Müəllif Gülşəni Bərdəinin türk divanının poetik-üslubi özəlliklərini, buradakı təsəvvüflə bağlı məqamları, bəzi sufi terminlərini, Qurani-Kərim, qissələr, hədislər və s. ilə bağlı təlmihləri, əruz bəhrlərini və heca vəznini, şairin dilini və sənətkarlığını, şeirlərinin mövzu dairəsini ayrıca tədqiqat obyektinə çevirmişdir. Məlum olduğu kimi, təlmih bədii ifadə vasitəsidir, poetik fiqurdur. Onun əsas əlaməti tarixi hadisələrə, əsatir və əfsanələrə, Quran ayələri və hədislərə, məşhur alimlərin əsərlərinə işarə edilməsindən ibarətdir. Ədəbiyyat tariximizdə bunun diqqətəlayiq nümunələri vardır. Alim Şeyx İbrahimin divanındakı Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.), Adəm, Yusif, Süleyman, Məryəm, Xızır, Tur dağı və s. ilə səsləşən təlmihləri açıb şərh etməklə bir tərəfdən şairin sənətkarlığını sübut edir, digər tərəfdən gənc tədqiqatçılara klassik şeirin araşdırılmasına gözəl bir örnək verir. A.Musabəyli kitabında Gülşəninin İzzəddin Həsənoğlu qəzəli ilə səsləşən şeirini nəzərdən keçirmiş, onun özündən sonra gələn şairlərə təsirindən kifayət qədər geniş danışmışdır. Əsərdə təbiətin poetik təsvirində Xəlili, Xətai, Füzuli kimi sənətkarların Gülşənidən təsirlənməsi ehtimalı da nəzərdən keçirilir. Gülşəni Bərdəinin mütəsəvvif xələflərinə-oğulları Əmir Əhməd Xəyali və Məhəmməd Zə`fiyə, nəvəsi Əli Səfvəti və nəticəsi Məhəmməd Halətiyə, Yenicəvardarlı Üsuli və Ruhi Bağdadiyə, Ömər Fuadi, Niyazi Misri, Hasan Səzai və Übeydiyə təsiri, bu şairlərin əsərlərinin əlyazma nüsxələri hərtərəfli araşdırılır.

Nəhayət, bu 2 cildlik kitabda Gülşəninin anadilli divanının müqayisəli mətninin və “Pəndnamə” məsnəvisinin mətninin təqdim edilməsi ədəbiyyat tariximizlə məşğul olanlar üçün çox dəyərli töhfədir.

Azadə xanım tədqiqatında xüsusi olaraq vurğulayır ki, Şeyx İbrahim şəxsiyyətinə, yaradıcılığına görə yalnız bir xalqa mənsub deyil, ümumtürk, ümumşərq miqyaslı sənətkardır. Onun əsərlərinin dərin mənalarına vara bilmək hər bir ədəbiyyat həvəskarına müyəssər ola bilməz: “Gülşəni Azərbaycanda, Bərdədə doğulub, Təbrizdə, Türkiyədə-Diyarbəkirdə, Misirdə yaşayıb, Qahirədə dünyasını dəyişib, qəbri də oradadır. Lakin o, Azərbaycana, Türkiyəyə, Misirə doğma olduğu qədər də ümumtürk, ümumşərq, hətta ümumbəşəri bir şəxsiyyət, alim və şair olub. Şeirlərini sadəcə oxumaq yox, onların üzərində düşünmək gərəkdir. Bu isə xüsusi bilik və qeyri-adi zövq tələb edir. Hadisələr, əşyalar, insanlar kimi söylənən sözlərin də, təbii ki, görünməyən tərəfləri-qapalı, açılmamış mənaları vardır. Görünən tərəfi, demək olar ki, hamı görür. Görünməyən tərəfləri – daxili mənaları isə görmək hamıya nəsib olmur. Buna ağlın və qəlbin gözü (Quran, 36-9: G., D., II, 311) gərəkdir”. Alimin haqqında danışdığımız yeni kitabı ümumiyyətlə klassik poeziyanın adi baxışla görünməyən yüksək məqamlarını qəlbin və ağlın gözü ilə görməyin, duymağın nümunəsidir.

Bunun üçün, əlbəttə ki, ilk növbədə ciddi surətdə çalışmaq, klassik mətni hərtərəfli araşdırmağı bacarmaq lazımdır. İnanırıq ki, tədqiqatçılarımz, xüsusilə gənc araşdırıcılarımız bu monoqrafiyanın tədqiqat üsulundan, klassik mətnə yanaşma tərzindən bəhrələnəcək, mənimsədiklərini öz əsərlərində tətbiq edəcəklər.

Kitabın redaktoru görkəmli mərhum alimimiz, filologiya elmləri doktoru Məmməd Adilovdur.

Paşa ƏLİOĞLU,

AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar

İnstitutunun direktor əvəzi

filologiya üzrə elmlər doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 16 fevral.- S.29.