Azərbaycanda dini və
etnik tolerantlıq: fəlsəfi-psixoloji
aspektdən baxış
(davamı)
Müsahibimiz
görkəmli filosof, Milli Elmlər Akademiyasının
müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovdur.
Söhbətimizin məğzini Azərbaycanda dini və etnik
tolerantlığın tarixinə, mərhələlərinə
fəlsəfi-psixoloji aspektdən baxış təşkil
edir.
– Bəs
əslində din ideologiyanın strukturuna daxil
olmalıdırmı və əgər olmalıdırsa, burada
nə kimi yer tutmalıdır?
–
İdeologiya ayrıca fərdlərin ruhu, mənəviyyatı
haqqında yox, cəmiyyətin siyasi təşkili, optimal
siyasi-iqtisadi strukturu və ictimai həyatda mədəni-mənəvi
meyarlar haqqında təlim, ideyalar sistemi olduğundan burada nə
din, nə də milli spesifiklik mərkəzi yer tuta bilməz.
Dinlə əlaqə əsasən sonrakı mərhələdə
– ictimai müstəvidən fərdi müstəviyə
keçəndə ortaya çıxır. Cəmiyyətin elə
təşkilati strukturu, elə ictimai dəyərlər və
meyarlar sistemi optimal sayıla bilər ki, şəxsi mənafe
ilə ictimai mənafe, əxlaqla hüquq arasında ciddi
ziddiyyət ortaya çıxmasın, insanların vicdan azadlığı
hər hansı formada məhdudlaşdırılmasın. Bu
baxımdan, dövlət siyasəti və hüquq
normaları, qanun məcəllələri işlənib-hazırlanarkən
onların əhalinin dini və milli hissləri ilə
uzlaşması, ahəngdarlığı məsələsi nəzərə
alınmalıdır. Xüsusən islam dininin özünəməxsus
hüquq sistemi (müsəlman hüququ – şəriət)
olduğundan bizim ölkədə ilk növbədə
dünyəvi prinsiplər əsasında hazırlanan hüquq
normaları və qanunlar şəbəkəsi müəyyənləşərkən
şəriətin də imkan daxilində nəzərə
alınması və əmələ gələn
uyğunsuzluqların, ziddiyyətlərin minimuma endirilməsi
vacib şərtlərdən biridir. Yəni cəmiyyətin
inkişaf strategiyası, sosial ideal elə seçilməlidir
ki, o, adamların mənəvi idealı və əqidəsi ilə
ahəngdar ola bilsin. Lakin burada yeganə məqbul metod – deduktiv
metoddur. Adamların hər birinin istək və
arzularının, şəxsi mənafelərin, dini və
milli hisslərin toplanmasından cəmiyyətin optimal modeli
hasil ola bilməz. Əksinə, ümumi ictimai inkişaf
qanunauyğunluqlarının öyrənilməsindən hasil
edilən cəmiyyət modeli, sosial ideal və ona çatmaq
üçün həyata keçirilən siyasi, iqtisadi və
hüquqi islahatlar sistemi ilkin olaraq müəyyənləşdirilir.
Bu prosesləri istər sosial, istərsə də qnoseoloji
müstəvidə izah etmək çətin deyil. Lakin nə
üçünsə hələ də müsəlman ölkələrində
müəyyən ideoloqlar həyatın bütün sahələrini
dinlə əvəz etməyə çalışır, dini
insanın fərdi mənəviyyatından kənara
çıxararaq sosiallaşdırır, siyasiləşdirir,
ideologiyalaşdırırlar... Bir sözlə, dini öz
şəxsi maraqları üçün alətə
çevirirlər. Qərbdə də dövlətin və
elmin dinlə əlaqəsinin çoxdan kəsildiyi bir cəmiyyətdən
elə ideoloqlar çıxır ki, onlar öz tərəqqilərinin
səbəbini öz dinlərində, başqalarının
geriliyinin səbəblərini də onların dinində
“axtarırlar”. Lakin bu axtarışların elmdən uzaq,
ideoloji yönü şəksizdir.
–
Problemdən çıxış yolu kimi nə təklif edərdiniz?
–
İndiki dövrdə dinlərin ideoloji və siyasi məqsədlər
üçün istifadə olunmasının, onların elmi və
fəlsəfəni “əvəz etmək” cəhdlərinin
qarşısını almaq çox vacibdir. Bunun
üçün isə ilk növbədə elmi-kütləvi
biliklərin yayılması, fəlsəfi maarifçilik
işinin genişləndirilməsi tələb olunur. Dini
tolerantlıq da ictimai şüurun ancaq yüksək səviyyəsində
təmin edilə bilər. Təəssüf ki, müxtəlif
təriqətlər geniş təbliğat və təşviqat
şəbəkəsinə malik olduğu halda, elmi və fəlsəfi
biliklərin yayılması üçün ictimai resurslar yox
dərəcəsindədir. Kütləvi informasiya vasitələri
son dövrlərdə bu sahəyə diqqəti artırmaq əvəzinə,
olub-qalan verilişlər də efirdən
çıxarılıb və ya namünasib vaxtlara
salınıb. Halbuki əgər biz mənəvi
boşluqları vaxtında doldurmasaq, gənclərdə əqidə
immuniteti yaratmasaq, onlar xarici ideoloji təsirlərə daha asan
məruz qala bilərlər. Dini-mənəvi təxribatlardan
qoruna bilmək üçün onlara qarşı antitəbliğatla
məşğul olmaqdan daha vacib olan iş – təşəbbüsü
ələ almaq, fəal mədəni-mənəvi və dini-fəlsəfi
maarifçilik siyasəti həyata keçirməkdir. Bizcə,
kütləvi informasiya vasitələri nəinki fəlsəfi
maarifçilik sahəsində, həmçinin sağlam dini
etiqad və dini-mənəvi dəyərlərlə
bağlı təbliğatı artırmalıdır. Təhsil
proqramlarında fəlsəfi fənlərin
sıxışdırılması və məhdudlaşdırılması
da bu sahədə ümumi işə ziyan vurur. Cəmiyyətin
mənəvi həyatının müasir tələblər səviyyəsində
təşkil olunması və bu sahədə pozitiv meyllərə
dövlət qayğısının artırılması
ölkənin ümumi ahəngdar inkişafı
üçün əsas şərtlərdən biridir.
Ölkəmizdə həyata keçirilən yeni iqtisadi
inkişaf modelinin müasir texnologiyalarla təmin edilmiş mədəni-mənəvi
təkamül modeli ilə tamamlanmasına böyük ehtiyac
var. Bu günlərdə Prezident İlham Əliyevin bəzi vəzifəli
şəxslər və dövlət məmurlarının
öz ailələrində yüksək mənəvi mühit
yarada bilməmələri, onların övladlarının
milli-mənəvi dəyərlərdən uzaqlaşması ilə
əlaqədar ciddi xəbərdarlıq etməsi və mənəvi
amilləri önə çəkməsi heç də təsadüfi
deyil.
– XXI
əsri sivilizasiyalararası dialoq əsri adlandırırlar.
Bu dialoq özündə nəyi ehtiva edir və etməlidir?
–
Üçüncü minilliyə keçid dövründə
bəşəriyyətin sanki bir hesabat vermək məsuliyyəti
yaranıb, ümumbəşəri özünüdərk
problemləri aktuallaşıb. XXI əsr sivilizasiyalararası
dialoq ideyası ilə başlanıb. Son illər ərzində
müxtəlif ölkələrdə dəfələrlə
bu mövzuda müzakirələr aparılıb, beynəlxalq
konfranslar, simpoziumlar keçirilib. Bu məsələni BMT,
YUNESKO, digər beynəlxalq təşkilatlar və bir
çox dövlət başçıları da dəfələrlə
gündəmə gətirib, qlobal problemlərin bütün
dünya xalqlarının birgə səyləri ilə həll
edilməsi zərurəti vurğulanıb, sülh və əmin-amanlıq,
mədəniyyətlərin qarşılıqlı surətdə
zənginləşməsi üçün belə bir dialoqun
qaçılmaz olduğu göstərilib. Lakin ən önəmli
məsələ “sivilizasiyalararası” dedikdə hansı
sivilizasiyaların nəzərdə tutulması məsələsidir.
Bir çox hallarda söhbət Şərq və Qərb, digər
hallarda İslam və Xristian sivilizasiyalarından gedir. Biz
sivilizasiyanın dini əlamətə görə
bölünməsinin əleyhinəyik. Şərq və Qərb
sivilizasiyalarından danışılması bizə daha məntiqli
görünür. Amma bu bölgünün özü də
nisbidir. Belə ki, əslində vahid ümumbəşəri
bir sivilizasiya var ki, bütün xalqlar və bölgələr
bu prosesdə müəyyən dərəcədə
iştirak ediblər və onların hamısının bu
sivilizasiyadan bəhrələnməyə haqqı vardır.
Bununla belə, bəşəriyyətin inkişafı
bütöv və ardıcıl proses olmayıb, müəyyən
diskret inkişaf aktlarına ayrıldığına görə,
söhbət çox vaxt müxtəlif coğrafi-siyasi
bölgələrdə və konkret bir dövrdə
formalaşmış olan proseslərdən, yəni lokal
sivilizasiyalardan gedir. Məsələn, sivilizasiya tarixi sahəsində
müntəzəm surətdə tədqiqatlar aparmış
Toynbi bəşər tarixini sivilizasiyaların əvəzlənməsi
kimi nəzərdən keçirir və bu zaman
ayrı-ayrı dövrlərdən, imperiyalardan, coğrafi,
dini və hətta etnik-milli bölgülərdən istifadə
edir. Yəni əslində nisbi daxili tamlığa malik
böyük ictimai birliklərin yaranması, inkişafı və
süqutundan bəhs olunur. Ümumbəşəri tərəqqi
bax beləcə, lokal inkişaf proseslərinin dinamik məcmuyu,
sintezi kimi götürülür. Lakin bu lokal proseslər necə
toplana bilər və onlar vahid ümumbəşəri
inkişafın ünsürləri kimi nə dərəcədə
bir-birlərini tamamlaya bilər? Lokal sivilizasiyaların
toplanması məsələsi çox ciddi elmi-fəlsəfi
bir problemdir. Hələlik bu sahədə tədqiqatlar demək
olar ki, aparılmır. Əvəzində ayrı-ayrı lokal
sivilizasiyalar qarşılaşdırılır və
onların ümumi cəhətlərindən daha çox, fərqli
cəhətləri önə çəkildiyinə görə,
“sivilizasiyaların toqquşması” ideyası ortaya
atılır. Bu ifadə müasir ictimai fikirdə ən
çox Hantinqtonun “Sivilizasiyaların toqquşması”
kitabından sonra aktuallaşıb. Amma ilk dəfə bu məsələyə
müraciət edən Toynbi olub. Onun eyni adlı əsərində
müxtəlif tarixi dövrlərdə lokal sivilizasiyaların
əlaqəsindən, qarşılıqlı təsirindən
və toqquşmalarından bəhs olunur. O, məsələn,
xristianlığın yaranmasında və
formalaşmasında mühüm rolu olan yunan-roma və siryani
sivilizasiyalarının toqquşmasından bəhs edir. Hətta
“xristianlığı bu iki mədəniyyətin
izdivacından” yaranmış hesab edir. Burada din
sivilizasiyanın məhsulu kimi təqdim olunur. Hantinqton isə
sivilizasiyaları dinlərlə bağladığından,
sivilizasiyalararası toqquşmanı dinlər arasındakı
münasibətlə izah etməyə çalışır.
O, ən çox islam və xristianlıq arasındakı fərqləri
önə çəkir. Xüsusən, müsəlmanların
daha sürətlə artmasını rəhbər tutaraq, bir
növ islam təhlükəsindən bəhs edir. Hantinqton,
digər tərəfdən, milli kimlik, milli-etnik
özünüdərk məsələlərini də
sivilizasiya kontekstində təqdim edir.
Müasir
dövrdə proseslər vahid sivilizasiyanın
formalaşması istiqamətində gedir. Ən azı,
qloballaşma buna xidmət edir. Lakin bu vahid sivilizasiyanın “Qərb
sivilizasiyası” anlayışı ilə bilərəkdən
və ya bilməyərəkdən
qarışdırılması halları üstünlük təşkil
edir. Halbuki, müasir sivilizasiyanın strukturunda bütün əvvəlki
lokal sivilizasiyaların nailiyyətləri təmsil olunur və
Şərqin rolu heç vaxt unudulmamalıdır. Belə bir
fikir üstünlük təşkil edir ki, Avropa
Renessansında Şərq əsasən vasitəçi rol
oynayıb, antik mədəniyyətin və qədim yunan fəlsəfəsinin,
avropalılar tərəfindən yenidən mənimsənilməsində
iştirakçı olub. Bundan sonra Qərb məhz yeni, fərqli
bir istiqamət olaraq formalaşıb. Lakin bununla belə, son əsr
ərzində Şərqdə milli dövlətlərin
yaranması, milli-fəlsəfi fikrin oyanışı yeni bir
sintez perspektivindən xəbər verir. Bu yeni fəlsəfi
fikir daha artıq orta əsrlər İslam fəlsəfəsinin
sadəcə davamı ola bilməz, çünki Şərqin
tənəzzül dövründə Avropa ümumbəşəri
fəlsəfi fikrin inkişafı sahəsində misilsiz
nailiyyətlər əldə edib və fəlsəfəni
yeni intellektual səviyyəyə qaldırıb. Bütün
digər sahələr də bu elmi-fəlsəfi
dünyagörüşün səviyyəsinə uyğun surətdə
inkişaf edib. Belə olan halda yenidən velosiped icad etməkdənsə,
bir tərəfdən, Qərb fəlsəfəsini mənimsəmək,
digər tərəfdən də Şərq fəlsəfi
düşüncəsinin rasional xəttini bərpa etmək yolu
ilə yeni, dövrün tələblərinə cavab verən
sintetik fəlsəfi sistem yaradılmalıdır. Bu sistem
millilik və ümumbəşəriliyi ehtiva etməli, ənənəvi
mənəviyyatın müasir intellektual texnologiya ilə
uzlaşması üçün yeni optimal ideya mühiti təşkil
olunmalıdır. Bu ictimai-tarixi vəzifə indi həm də
ona görə aktuallaşıb ki, Qərbin daxili mənəvi
potensialı tükənmək üzrədir və bəşəriyyət
yeni ideya səviyyəsinə qalxmasa, böyük böhranla
üzləşə bilər.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
525-ci qəzet.- 2013.- 19 fevral.- S.6.