Şərqdən baxış: Qırx qardaş

Dəyərli şairimiz Məmməd İsmayıl fevralın 1-dən 17-nə qədər Yazıçılar İttifaqlarının Beynəlxalq Birliyinin dəvəti ilə Rusiyanın paytaxtı Moskvada olub, bir çox tədbirlərdə iştirak edib və görüşlər keçirib. Rusiyanın bir çox nüfuzlu mətbuat orqanları bu görüşlər haqqında xəbər və məqalələr dərc edib. Yazıçılar İttifaqlarının Beynəlxalq Birliyinin orqanı olan “Obşepisatelskaya Literaturnaya Qazeta” son nömrəsində Məmməd İsmayılın Birliyin sədri İvan Pereverzinlə görüşünü “Literaturnıy posol dobrıy voli” başlığıyla oxucularına çatdırıb: “Rostovların evi”ndə (Beynəlxalq Birliyinin yerləşdiyi bina nəzərdə tutulur) qurultay ərəfəsində Yazıçılar İttifaqlarının Beynəlxalq Birliyinin sədri İvan Priverzinin SSRİ Yazıçılar İttifaqının keçmiş üzvü, milli ədəbiyyatların parlaq təmsilçisi, məşhur şair Məmməd İsmayılla görüşü olub. Məmməd İsmayıl hazırda Türkiyədə yaşayır və bu ölkənin önəmli universitetlərinin birində – Çanaqqala 18 Mart Universitetində dərs verir. Bu dəfə o, ədəbiyyat elçisi rolunda görüşürdü Yazıçılar İttifaqlarının Beynəlxalq Birliyinin sədri İ. Pereverzinlə. Görüşdə mərkəzi Türkiyənin paytaxtı Ankarada yerləşən Avrasiya Yazarlar Birliyinin Yazıçılar İttifaqlarının Beynəlxalq Birliyinə üzvülük məsələsi müzakirə olunmuşdur. Və əgər Türkiyə tərəfi bu barədə qərar qəbul edərsə ola bilsin ki, yaxın gələcəkdə Yazıçılar İttifaqlarının Beynəlxalq Birliyinin sıraları daha da genişlənsin... “Obşepisatelskaya Literaturnaya Qazeta” son sayında Məmməd İsmayılın Yuri Kuznetsovun tərcüməsində “Ana əlləri”, ”Nar”, “Qırxıncı illərin qədəmi ağır”, ”Payız meşələri”, “Qərib axşamlar”, “İlk məhəbbət” və “Bizim içimizdə sükut yaşayır“ şeirlərindən ibarət silsiləsinə də yer verib. Silsiləyə yazılan giriş sözündə deyilir: “Məmməd İsmayıl təsirli şeirlər və poemalar ustası kimi məşhurdur. Hazırda doğma Azərbaycanından uzaqda Türkiyədə yaşayır və Çanaqqala Universitetinin professoru kimi fəaliyyət göstərir. İndi onun əsərləri sadəcə Vətənində deyil, eyni zamanda Türkiyədə və başqa ölkələrdə də çap edilir. Şairin adı Rusiyada da unudulmayıb. Kitabları nəşr edilir, şeir və məqalələri Rusiya mətbuatında tez-tez yer alır. Yazıçılar İttifaqlarının Beynəlxalq Birliyinin dəvətlisi olaraq Moskvaya gəldiyində redaksiyamızın da qonağı oldu”.

Məmməd İsmayıl Moskvada olduğu müddətdə bir çox başqa tədbirlərə də qatılıb. Özbəklərin Ümumrusiya Konqresinin dəvəti ilə fevral ayının doqquzunda Millətlər evində türk dünyasının böyük şairi Əlişir Nəvainin doğum gününə həsr olunmuş tədbirdə Azərbaycan və Türkiyə sənətkarları adından çıxış edib.

Fevral, Rusiyanın ən böyük şairlərindən biri olan Yuri Kuznetsovun doğum ayıdır. Ölümündən sonra həyat yoldaşı, qazax qızı Batimə xanımın təşəbbüsü ilə hər il bu böyük şairin yaradıcılığına həsr olunan konfrans keçirilir. Bu il fevral ayının 14-15 tarixlərində yedincisi həyata keçirilən bu tədbirə Y.Kuznetsovun yaxın dostu həmyerlimiz Məmməd İsmayıl da dəvət olunmuşdu. Artıq dördüncü dəfədir ki, bu konfransa qatılan M. İsmayıl bu il konfransada “Y. Kuznetsov və Azərbaycan poeziyası” adlı məruzə ilə çıxış edib. Onu da vurğulayaq ki, keçənilki konfransın materiallarından ibarət çap olunan kitabda şairin “Y. Kuznetsov və İslam dünyası “ adlı geniş məqaləsi də yer alıb. Eyni zamanda həmin kitabda “Lit. rosiyya” qəzetinin baş redaktoru, tənqidçi V. Oqrızkonun Y. Kuznetsovun Məmməd İsmayıldan tərcümə etdiyi şeirləri təhlil edən məqaləsinə də yer verilib. M. İsmayıl redaksiya heyətinin üzvü olduğu Moskvada nəşr olunan “Literaturnıe znakomstva” jurnalının köşə yazarıdır. Bu jurnalın hər nömrəsində onun “Şərqdən baxış” rubrikası ilə məqalələri çap olunur. Jurnalın builki ilk sayında şairimizin yazısına və şeirinə də yer verilib. Oxucularımız üçün də maraqlı olacağını düşünüb, həmin məqaləni dərc edirik.

Məmməd İSMAYIL

Allahın yer üzündə sevib seçdiyi bəndələri (peyğəmbərlər) olduğu kimi, coğrafi məkanları da var. Nədən peyğəmbərlərin böyük çoxluğu dünyanın bir başqa yerindən yox, Mesopatomiyadan çıxdı, niyə dünya fəlsəfi fikrinin başlıca qaynağı Himalay dağlarıdır? Cavabı asan olmayan bu sualların sayını istənilən qədər artırmaq olar. Bu mənada Gelibolu (Galipoli) yarımadası da Allahın ən seçkin məkanlarından biridir. Gelibolu yarımadasında dünyanın iki önəmli qitəsi qonşuluq edir. Yarımadanın yüksəkliklərinə düşən yağışın bir qismi Avropaya, o biri qismi Asiyaya axıb tökülür. Əski dünyada ilk gözəllik yarışı bu torpaqlarda gerçəkləşdirilib. Troya savaşları bu yarımadada baş verib, Aristotel fəlsəfəni öyrəncilərinə Asosda, yəni Gelibolu yarımadasının qonşuluğunda öyrədib, Homer ölümsüz əsərlərini burada Qaz (İda) dağlarında yazıb. 1915-ci ildə Türklük bu torpaqlarda sınaqdan keçib; Dardanel-Çanaqqala boğazına sahib olmaq üçün ölüm-dirim mübarizəsində qarşı duran tərəflərdən beş yüz min əsgər bu torpaqlarda şəhid olub, beləcə Gelibolu yarımadasının hər qarışı qanla suvarılıb. Türkiyə respublikasının prezidenti Kamal Atatürk iştirakçısı və qəhramanı olduğu hadisələri 1934-cü ildə yenidən xatırlayaraq belə söyləmişdi: “Bu məmləkətin torpaqları üzərində qanlarını tökən qəhrəmanlar! Burada bir dost Vətənin torpaqlarındasınız. Hüzur və sükut içində uyuyunuz. Sizlər bizim əsgərlərlə yan-yana, qoyun qoyunasınız. Uzaq diyarlardan övladlarını savaşa göndərən analar göz yaşlarınız dinsin, övladlarınız bizim bağrımızdadır, hüzur içindədirlər və hüzur içində rahat uyuyacaqlardır. Onlar bu torpaqda canlarını verdikdən sonra, artıq bizim də övladlarımız olmuşlar”.

İndi Gəlibolu yaramadasındakı İngilis, Fransız, Yeni Zellandiya, Avstraliya şəhid məzarları türk şəhid məzarları ilə yanaşı sayğı ilə mühafizə olunur və hər il bu məzarlıqlarda anım mərasimləri düzənlənir.

Gelibolu yarımadası Baron Vrangelin başçılığı ilə Qızıl ordudan qaçan Ağ qvardiyaçılar üçün də sığınacaq yeri idi. Türk topraqları Ağ qvardiyaçılara qucağını açmış və onlar uzun müddət burada türklərlə iç-içə yaşamışlar. İndi Ağ qvardiyaçılar üçün ayrıca ucaldılmış abidə də Geliboludadır. Əlbəttə tarixə daha geniş bir şəkildə ekskurs etsək daha önəmli faktları gün işığına çıxartmış olarıq. Asiya ilə Avropanı ayıran yox, birləşdirən Çanaqqala-Dadanel boğazının suları sadəcə savaşlara məskən olmamış, Ege dənizi ilə Marmara dənizini birləşdirən bu boğazdan kimlər köçməmiş ki, Bayrondan tutun da Buninə, Brotskiyə qədər. Mən də keçdim o boğazdan:

Zəmanənin əlindən çəkdiyi az olmadı,

Amma boğaz olmadı

bir kimsənin önündə.

Baxtı kimi qapqara saçları vardı bir vaxt,

Töküləni töküldü,

Çallayanı çalladı.

Özü yetirdiyini qarşısında görəndə,

Tanrı da cığalladı...

...Qanadlansa bu suyun altında balıqları,

Bu suyun aynasında martıları uçsalar.

Və səndən soruşlar hər cür xırdalıqları,

Hər cür ucalıqları və səndən soruşsalar...

...İki dəniz arası bir boğaza düşmələr,

Bir yandan ayrılmalar, bir yandan görüşmələr...

Xəyalın əl çatıb, ün yetməyən sonsuz üfüqlərində

Yolçu yolda, yol açıq;

Boğazdı ana bətni, ölüm də bir boğazdı,

Çıxa bilirsənsə çıx,

Olum ölüm arası yolun da bir boğazdı...

Ümidi bozbulanlıq sulara yansıyan nur.

Sən ey bizi var edən, –

Dənizləri boğazdan keçməyə vadar edən

Gözlərinin ucuyla bizə də bax nə olur...

Yeri gəlmişkən “Boğaz” şeirimi uğurla tərcümə etmiş Mixail İsaakoviç Sinelnikov da günlərin birində bu boğazdan keçəcəkdi...

Görünür boğaz çoxumuzun qədəridir. Hələ Sovet İttifaqı dönəmində SSRİ Yazıçılar İttifaqının Xarici Əlaqələr Komissiyasına neçə dəfə Türkiyəyə getmək üçün ərizə versəm də hər dəfə “Türkiyəyə növbə çoxdur, gəl, səni filan ölkəyə göndərək” – deyə məni başlarından edib dünyanın başqa ölkələrinə yönləndirdilər. Beləliklə mən Türkiyə yerinə 15-20 ölkəni gəzib qayıtmışdım. O zamanlar heç özüm də səbəbini bilmədən bir şeir yazmışdım, sonluğu belə qurtarırdı: Mən Dardanel boğazıyam, hamı məndən keçib gedər!” Niyə Bosfor yox, Berinq yox, Cəbbəlütariq yox, Dardanelə? Cavab axtarılası sualdır, deyilmi? Bu misraların yazılma tarixindən onbeş il sonra bir də gözlərimi açıb görəcəkdim ki, Türkiyənin bir başqa yerində yox, məhz Dardanel boğazının sahilində qərar tutan Çanaqqala şəhərindəyəm, həm də buraya turist kimi yox, işləməyə gəlmişəm. (Bilmirəm, bu boğaz suları olmasaydı qərib diyarlarda yaşamaq zorunda qalan mən, qürbət çiləsinə necə dözərdim?)Buna tale deməyib də nə deyəsən? Və tale deyilən məni burada dünyanın çeşitli yerlərindən gələn insanlarla tez-tez qarşılaşdırır. Nədənsə Asiya ilə Avropa qitəsini birləşdirən bu torpaqlar dünyanın çeşitli ölkələrinin insanlarını maqnit kimi özünə daha çox çəkir. Xüsusiylə dənizləri qovuşduran, dünyanın nəfəs borusu kimi uzanan bu Dardanel boğazı! Dünyanın bütün dəniz və okeanlarının bu boğazla hardasa bir bağlantısı var. Bəlkə insanları bu yerlərə çəkən də elə şüuraltı o bağlantı düşüncəsidir. Şimalda yaşayan adamları Asiya ilə Avropanın birləşdiyi isti dənizlər və torpaqlar maqnit sayağı özünə çəkdiyi kimi Rusiya da (xüsusilə Moskva) onu bir dəfə görənləri yüz dəfə özünə çəkər. Aradan uzun illər keçsə də, Moskvada oxuduğum illəri heç zaman unutmadım.

Atasını savaşlarda itirmiş biri kimi alman faşizmi üzərindəki tarixi qələbənin 65 illik yubileyi ilə bağlı tədbirlərdə iştirak etmək üçün Moskvaya dəvət almışdım. Bu, mənim uzun illərdən sonra Moskvaya ilk səfərim olacaqdı. Moskvaya çatar-çatmaz ilk işim 1973-1975-ci illər arasında Ali Ədəbiyyat Kurslarında oxuduğum binanı ziyarət etmək olacaqdı. Burada, Tverskoy küçəsində yolboyu hansı hissləri keçirdiyimi yazmayacağam.

Məni binanın ikinci mərtəbəsində xoş bir sürprizin gözlədiyini bilmirdim. Koridor boyu vurulmuş kursu bitirmiş ünlü sənətkarlar arasında öz şəklimi görəndə gizləmirəm, duyğulu anlar yaşadım. Sevindirici hal o idi ki, aradan otuz beş il keçsə də burada unudulmamışdım. Və istər-istəməz Litinsititut divarları arasında keçirdiyimiz o coşqulu illər, aylarına, həftələrinə, günlərinə qədər gözlərim önündə canlandı.

Rusiya ədəbiyyata bağlılığı baxımından unikal bir ölkədir. Bəlkə elə buna görə də dünyada tayı- bərabəri olmayan ədəbiyyat litseyi və insititutu da dünyanın başqa bir ölkəsində yox, məhz Rusiyada açılmışdır. Türkiyədə çalışdığım Çanaqqala 18 Mart Universitetində müəllim yoldaşlarıma və tələbələrimə yeri gəldikcə Litinstitutdan danışıram. Və ortaq fikir bu olur ki, ədəbiyyata verdiyi böyük dəyərə görə də Rusiya, dünya ədəbiyyatına o qədər böyük sənətkarlar bəxş edə bilmişdir.

Öz təcrübəmdən deyə bilərəm ki, Ali Ədəbiyyat Kurslarına oxumağa gedən adamla, bu kursları bitirən adam arasında ağla gəlməyən fərqlər yaranır. Çox yox, sadəcə iki müəllimimin adını çəkə bilərəm ki, onlar olmasaydı, mən bəlkə də bu günkü şair və düşüncə sahibi ola bilməzdim. Onlardan biri poeziya üzrə seminar rəhbərimiz, rəhmətlik Aleksandr Mejirov, ikincisi isə bizə estetikadan dərs verən (Əslində dərsin adı formal olaraq belə idi! ) Gennadi İvanoviç Kunitsin idi. Xüsusiylə Gennadi İvanoviç Kunitsinin qeyri-adi və qorxusuz, açıq fikirləri qulağımızın pasını açmaqla qalmır, bizi heyrətlər içində buraxırdı. O zamana qədər eşitməyi xəyal belə etmədiyimiz fikirləri eşidərkən bir azdan hamımızı cəza evinə atacaqlarını düşünürdük: – “Xristianstvo bez Xrista, Leninizm bez Lenina! İndi Lenin dirilib Kremlə gəlsə onu dəli kimi qapıdan qovarlar, Kremldə oturanlara Leninin özü yox, onlara sərfəli olacaq pozulmuş sözü lazımdır!” – söyləyən və bəzilərimizin qorxduğunu görüb, –“nə qorxa-qorxa gözünüzü döyüb mənə baxırsınız, yoxsa doğru demirəm”- deyən də yenə Gennadi İvanoviç idi. O, bununla da qalmır bəzi gecələrdə yaşadığımız yataqxanaya gəlir, sabaha qədər bu və buna bənzər mövzularda (özəlliklə Kremldəki saraydaxili intriqalardan) heç zaman eşitmədiyimiz, eşitmək imkanımız olmayan söhbətlər edirdi. Və beləcə Sovet ittifaqının çökməkdə olduğunu biz hələ bu rejimin ilk baxışda ən güclü zamanlarında öyrənir, canımızdan qorxu hissi çıxmağa başlayırdı.

Bu misalı gətirməkdə amacım odur ki, Litinstitut bəzilərinin düşündüyü kimi heç də ələbaxım, yuxarıların dedikləri ilə durub-oturan yazarlar “ordusu” yetişdirmirdi, əksinə milli respublikalardan gəlib oranı bitirən adamların çoxusu öz məmləkətlərinə yeni ədəbi və siyasi abı-hava aparırdılar. Azərbaycanın timsalında deyə bilərəm ki, bizim ədəbiyyatın açıq fikirli şair və yazıçılarının bir çoxu ya Litinstitutu, ya da Moskvanın digər təhsil ocaqlarını bitirmiş insanlardı. Ədəbiyyatımıza bir çox cəsarətli yeniliklər onların əsərləri ilə gəldi. (Yalnızca Əli Kərimin adını çəkmək yetərlidir! ) Həm də onlar yalnızca bədii dəyəri yüksək olan əsərlər yazmaqla qalmırdılar, eyni zamanda rejimlə müxalifətdə olmağın ilk cəsarətli gedişlərini də edirdilər. Elə bilirəm, Litinstitut sadəcə digər millətlər üçün deyil, elə rus ədəbiyyatının özü üçün də vazkeçilməz, unikal bir təhsil ocağıdır... Yuri Kuznetsovun bir sözü hələ də xatirimdədir; Rusiyanın ucqarlarında bəlkə də böyük nasir olmaq mümkündür, amma böyük şair olmaq üçün mütləq Moskvada oxumaq, yaşamaq və onun atmosferindən gələn ilahi ilham havasını udmaq lazımdır. Bu gerçəyi mən öz təcrübəmdən də bilirəm.

Yeri gəlmişkən, Litinstitut mənə Vadim Kojinov, Yuri Kuznetsov kimi böyük ədəbi şəxsiyyətlərlə tanış və dost olmaq imkanı verdi. M. Sinelnikov kimi bir tərcüməçi ilə ədəbi dostluğumuz burada başladı, bu əlaqə və dostluq bu gün də davam edir. Bütün bunları ona görə deyirəm ki, Litinstitut yalnızca təhsil vermir, həm də çeşitli ədəbiyyatlar arasında körpülərin salınmasında da yaxından iştirak edir...

Biz dünyanın dəyişik məmləkətlərindən gələn qırx nəfərdik. Dillərimiz ayrı olsa da ürəklərimiz bir vururdu. 1975-ci ilin yazında Litinstitut binası qarşısında son şəklimizi çəkdirib vidalaşanda bu ayrılığın keçici olduğuna inanırdıq. Və mən bu inamı “Qırx dost” şeirimdə dilə gətirmişdim. Aleksandr Kuşnerin tərcüməsində çox yaxşı səslənən “Qırx dost”, bir neçə şeirimlə birlikdə o zamanlar hardasa doğrudan da adına layiq hazırlanan “Drujba narodov“ jurnalında çap olunmuşdu...

Aradan uzun zaman keçdikdən, Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra internet saytlarının birində Buryatyanın xalq yazıçısı əski kurs yoldaşım V.Mitipovun “Biz hələ oyanacağıq” adlı yazısını oxuyub kövrəlmişdim. Valodya Ali Ədəbiyyat Kurslarından bəhs edən çok duyğulu bir yazı yazmışdı: ”...1970-ci illərin ortalarında mən Moskvada Ali Ədəbiyyat Kurslarında (VLK) oxuyurdum. Biz 40 nəfər, necə yaşana bilərsə, eləcə də yaşayırdıq... Yaradıcılıq qayğıları, yeni əsərlər... dərs... O zamanlar Moskva çox gözəldi... Möhtəşəmdi. Ana kimi övladcanlı, dostcanlı idi. İki il bitdi və hər şey geridə qaldı. Keçən illərin uzaq məsafəsindən baxanda görürəm ki, o zamanlar hansımız hansı millətdəndik, hansı dinə inanırdıq, adətimiz, xarakterimiz nəydi, fərqində deyildik! Pərdələr qaldırıldıqdan və vaxt, çılpaq həqiqətləri gözlərimiz önünə sərdikdən sonra bildik ki, sən demə biz hamımız qardaşıymışıq! Oxuculara təqdim etmək istədiyim kurs yoldaşım azərbaycanlı şair Məmməd İsmayılın şeiri məhz bu hisslərdən doğulub. Bu şeiri haçansa mənə indi rəhmətlik olan kursumuzun sevimlisi “mavigözlü” yakut Nikolay Qabışev göndərmişdi. O, davamlı olaraq bizim hamımızla yazışırdı. Göndərdiyi şeirin altında belə bir qeyd də yazmağı unutmamışdı: “şeiri 9 dekabr 1982-ci ildə 52 dərəcəlik soyuqda Nikolay Qabişev kağıza köçürdü... ”

Və bu qeydi oxuyan zaman fikirləşmişdim: “Görəsən, Məmmədin Vətənində havalar necədir?” Bu gün isə fikirləşirəm ki, vəziyyətin necədir Məmməd? Ölkənin azaldığa çıxmasına sevinirsənmi? Və ümumiyyətlə həyatdamısan, dost?!”

Şimaldan gələn bu haraya nə cavab verəydim? Bəlkə tələbə dostum V.Mitipov şimaldan cənuba qədər geniş bir coğrafiyaya yayılan “Literaturnıe znakomstvo” jurnalını oxuyacaq və Vətənimdəki havanı və mənim sağ olduğumu ona bu cavabı haradan yazdığımdan öyrənəcək!

Su torpaqdan özgür çıxır, gül qönçədən özgür açırsa, azadlığa qovuşan insan sevinməzmi? Bir zamanlar Nikolya Rerix belə yazmışdı: “Cənub və Şimal bir-birinin qonşuluğunda yaşayan və heç zaman görüşməyən iki qardaşdır”.

Amma sevgi səd-sərhəd tanımır. Kurs yoldaşım Nikolay Qabışevə Allahdan rəhmət diləyir, V. Mitipova salamlar göndərir və Çanaqqala 18 mart Universitetindəki Dardanel boğazına baxan iş otağımın 20 dərəcəlik istiliyindən yazılan məktubla və N. Qabışevin 52 dərəcəlik soyuqda üzünü köçürdüyü şeirimlə Şimaldakı bütün dostlarıma salam göndərirəm...

Çanaqqala-Türkiyə

525-ci qəzet.- 2013.- 21 fevral.- S.7.