Acı “Müharibə”Yazar

Bütün günahlar müharibədədi... Gənc Tamaşaçılar Teatrı səhnəsində nümayiş etdirilən “Müharibə” tamaşasına baxanda beynimə gələn ilk fikir bu oldu. Tamaşanın unikallığı, fərqi müharibənin törətdiyi faciəni, ağrını tamam başqa tərəfdən göstərməsidi. Adətən müharibədən gələn bəlalar istər bədii əsərlərdə, istər filmlərdə, istərsə də video çarxlarda dağılmış məkanların, yanmış evlərin, viran qalmış obaların görüntüləri, təsvirləri ilə ifadə olunur. Bu tamaşada da hamısı var idi... Bütün fəsadlar, ağrılar, acılar tamaşaçının gözü önündəydi. Lakin hər şey bir ailənin həyat hekayəsində, bir ailənin faciəsində ifadə olunmuşdu. Bu da ilk növbədə əsərin orijinallığından, qeyri-adiliyindən irəli gəlir. Pyesin müəllifi Avropada məşhur olan isveçli şair, yazıçı, dramaturq və rejissor Lars Nurendir. Lars Nuren yaradıcılığa şeirlərlə başlayıb. İlk şeirlər kitabı “Yasəmən, qar” adlanır. 14 şeir kitabının müəllifidir. Doğrusu, yaradıcılığının əsasını şeirlər təşkil edən (eyni zamanda bir neçə romanın da müəllifidi) Larsın bu dərəcədə qəddar əsər yazması bir az qəribə görünür. Bu qəribəliyin hardan gəldiyini anlamaq üçün, yaxın gələcəkdə Lars Nuren yaradıcılığına kiçik bir səyahət yerinə düşəcək. O ki, qaldı “Müharibə” pyesinə, buna məhz “qəddar” sözü uyğun gəlir. Tamaşanın rejissoru, əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanov premyeradan öncəki müsahibələrində bu haqda danışmışdı... Və hətta tamaşada işlənən hansısa açıq ifadələrə, söyüşlərə görə deyil, məhz mövzunun ağırlığına görə 16 yaşına çatmayan adamların zala buraxılmayacağını söyləmişdi. Əlbəttə! Mövzu çox qəlizdi, bəzi məqamlarında dözülməzdi. Müharibə yaşayan, hər il bəlli tarixlərdə itkilərini xatırlayan, televiziyada o ürəkağrıdıcı səhnələrə təkrar-təkrar baxan, amma qələbə ümidini də üzməyən azəri tamaşaçısı üçün bu mövzu ikiqat ağırdı.

Bütün emosionallığı kənara qoyub tamaşaya sadəcə bir iş kimi baxsaq, nəticə belə olar: Bu işi çox güclü, zəhmətkeş, peşəkar komanda icra edib... Və əldə edilən uğur da göz önündədi. Son illər bütün teatr repertuarlarını ardıcıl izləyən tamaşaçı kimi qətiyyətlə deyə bilərəm ki, bu tamaşa 140 yaşlı milli teatrın, 85 yaşlı Gənc Tamaşaçılar Teatrının böyük uğurlarından biridi.

Mənə görə, tamaşanın məziyyətlərindən biri də səhnə tərtibatı və dekorasiyadı. Qəhrəmanların nimdaş, yamaqlı geyimlərindən tutmuş, yemək yediyi qablara, yatdıqları yatağa, həyətin çəpərlərinə kimi, rənglərə kimi, hamısından müharibə duyulur, müharibə “yağır”. Bu da şübhəsiz ki, quruluşçu rəssam Sevinc Həsənovanın peşəkarlığından irəli gələn məqamdı.

Pyesi ruscadan Dilsuz Mustafayev tərcümə edib. Dialoqlarda bəzi rus ifadələrinin, məsəllərinin, hətta söyüşlərinin dilimizdəki dəqiq qarşılığı Dilsuz müəllimin zəhmətinin nəticəsidi. Amma tamaşanın əsas ağırlığı təkcə sözdə deyil, sükutdadı, balaca qızcığazın dizlərini qucaqlayıb yerində yırğalanmasında, saralmış mələfələrdədi, ananın əyninə geyindiyi, içində gizləndiyi torlu jaketdə, kor kişinin “gördüyü” zülmətdədi...

... Müharibədən hansısa möcüzəylə sağ çıxmış və ondan daha böyük möcüzəylə gəlib evini tapmış Kor ailə başçısının sağlığına sevinmirlər. Çünki o burda olmadığı iki il ərzində həyat tamam dəyişib, dəhşətli şeylər baş verib: Ərinin öldüyünü zənn edən xanımı onun qardaşına aşiqdi, ailə kimi yaşayırlar... Anasına və kiçik bacısına çörəkpulu qazanmaq üçün yeganə və çirkli yolu seçmiş böyük qızı, məktəbdən qovulmuş, düşmənlər tərəfindən başına olmazın müsibətlər gətirilmiş balaca qızı, ailəsinin aclıq ucbatından kəsib yediyi iti... Bütün bu tükürpədici mətləblər, hadisələr Korun “gözləri önündə” yavaş-yavaş, pillə-pillə açılır. Və hər pillədə dərdin daha da dərinə, iliyə işləyən sərtliyi adamı sadəcə, dəli eləyir.

Pyesdə əsas xətlərdən biri də sevgi xəttidi. Korun xanımı qaynı İvenə aşiqdi. Və burda maraqlı olan budu ki, xanım başqa kişiyə ərinin yoxluğunu unutmaq ya da evindəki boşluğu doldurmaq üçün meyl salmayıb. İveni dəlicəsinə sevir, ərinin qayıtması ilə yaranan ayrılıq təhlükəsi dünyasını alt-üst edir... İvenin sağlığını Kordan gizlədirlər. İven çıxıb getmək, qardaşını yaralamamaq üçün burdan uzaqlaşmaq istəyəndə qadın onun ayaqlarına düşür, yalvarır. Heyrətamizdi, deyilmi?! İnsan aclıqda da, müharibə də, dərdin-sərin içində də dəlicəsinə sevə bilər. Sevgi gələndə heç nəyə baxmır. Amma sevginin əsas düşməni – yalandı. Və o yalan sonda açılacaq – bütün sirrlər, yalanlar, gizlinlər gec-tez açıldığı kimi.

Tamaşada əsas qəhrəmanı müəyyənləşdirmək çətindi. Çünki hər bir obraz ayrı-ayrılıqda xarakterdi, əsasdı. Pyesin özəlliklərindən biri də monoloqlardı. Və məncə, daşıdığı, ifadə etdiyi mənaya görə bu monoloqların hər birini genişləndirib ayrıca bir monodram yazmaq olar. Xarakterlərin, obrazların tamaşaçıya dəqiq, dolğun çatdırılmasında ilk növbədə rejissorun, daha sonra aktyorların əməyi danılmazdı. Ona görə də bu məqamda rolların ifaçıları haqqında fikir bildirmək yerinə düşər.

Kor ailə başçısının əməkdar artist Qurban İsmayılov ifa edir. Qurban İsmayılov haqqında, onun indiyə kimi oynadığı rollar barədə uzun-uzadı danışmaq olar. Lakin onun sənətkar kimi də, insan kimi də əsas özəlliyi təvazökarlığıdı. Ötən il Bakıda keçirilən Teatr Konfransı haqqında yazanda özüm bunun şahidi oldum. Konfransa gələn qonaqlar, elə bizimkilər də onun Fuceyradakı uğurundan, “Bu da axırı” monotamaşasındakı (Bəhram Osmanovun quruluşunda) oyunu ilə festival iştirakçılarını heyran qoymasından danışırdılar. Aktyordan isə bu barədə soruşanda çox təəccüblənmişdim: “Heç özüm də bilmirəm necə oldu bu...” “Biləcəri sindromu”nun hər gün müzakirə edildiyi bir vaxtda, ölkədən kənarda, nüfuzlu festivalda uğur qazanmış aktyordan ciddi və özünütəriflə dopdolu bir monoloq gözləyirdim. Amma axı Qurban müəllim əsl sənətkardı, əsl sənətkar isə geriyə baxıb qürrələnmir, qabağa baxıb çalışır, vuruşur, can qoyur. Və bu da çalışmağın nəticəsi: “Müharibə”dən çıxmış Kor. Tamaşa boyu adama elə gəlirdi ki, aktyor doğrudan da heç nə görmür. Hətta bir məqamda düşündüm, yəqin məşq vaxtı onun gözlərini bağlayıblar, ona görə bu cür inandırıcı alınıb. İnsanın emosiyası, hissi gözlərində ifadə olunur. Amma Qurban İsmayılovun istedadı, peşəkarlığı sayəsində ifa etdiyi obrazın bütün dərdini, ağrılarını onun üz mimikasından, jestlərindən oxumaq olurdu. Və bütün bunlar son dərəcə inandırıcı idi. Şübhəsiz ki, burda onu dəqiq hiss edən tərəf müqabilinin də rolu böyükdü.

Korun xanımını oynayan əməkdar artist Kəmalə Hüseynova son illərdə həm teatrda, həm də kinoda canlandırdığı fərqli qadın rolları ilə tanınır. Aktrisa daha çox iki rolu ilə fərqlənir. “Məhkumlar” filmindəki cüzama yoluşmuş xəstə qadın, “Qatarın altına atılan qadın” tamaşasındakı aktrisa rolları ilə. Hər iki əsərə baxan adam kimi bir müşahidəmi bölüşmək istəyirəm. Məncə, Kəmalə xanımın bütün dərdli qadın obrazlarına yanaşmasında maraqlı bir paralellik, bəzən hətta eynilik var. Və mənə görə onun bu yanaşması “Müharibə” tamaşasında ifa etdiyi rola yüzə-yüz uyğun gəlir. Bu mənada həmin rolu Kəmalə xanıma həvalə etməyi, məhz onu bu rolda görməyi Bəhram Osmanovun xidməti hesab etmək olar. Amma Bəhram müəllimin rejissor kimi daha iki xidməti, bəlkə də kəşfini vurğulamaq istəyirəm. Qızları oynayan Nigar Bahadırqızı və Roza İbadova. Hər iki gənc aktrisanın başqa ifalarına da baxmışam. Amma bu tamaşaya qədər onlar mənim yaddaşımda Əli Əmirlinin “M.S.S.” (Mən səni sevirəm) pyesində oynadıqları rolları ilə qalmışdılar. Orda şux, şıltaq məktəbli rollarında olan gənc xanımların bu tamaşada tamam fərqli, ciddi, psixoloji oyunlarının şahidi olduq. Aktrisa Nigar Bahadırqızı premyeradan əvvəl saytlardan birinə müsahibəsində demişdi: “İlk dəfədir ki, belə bir psixoloji rolu oynamaq mənim üzərimə düşüb. Rejissorumuzun istəyi odur ki, biz rollarımızı emosiyasız oynayaq. Bu da aktyor üçün çox çətindir. Əsər ağır olduğu üçün emosiyaya qapanmırıq, səmimi oynayırıq”. Məncə, hər iki gənc xanım rolların öhdəsindən lazımınca gəliblər.

Başqa qəhrəmanların fonunda bir az daha müasir və tox, bir az da “lovelas” obrazında görünən İveni aktyor Rasim Cəfərov oynayır. Rasim Cəfərov son illər Azərbaycan kinosunda ən çox çəkilən aktyorlardandı. Və maraqlıdı ki, bu tamaşada da onun ifasında teatr estetikasından daha çox kino, yaxud kiçik səhnə estetikası hiss olunurdu. Sakit səs tonu, soyuqqanlı davranış, hirslənəndə də qışqırmamaq, pafoslu danışmamaq onun ifasının əsas özəllikləridi.

Bütövlükdə tamaşanı sənət əsəri adlandırmaq olar. Beşliyin ifa etdiyi musiqi, simfoniya... Əlbəttə, Bəhram Osmanovun dirijorluğu (!) ilə.

“Müharibə” mətbuatda da rezonans doğurdu, xeyli resenziyalar yazıldı, məncə, bundan sonra da hələ çox qələm adamları, teatrşünaslar tərəfindən araşdırılacaq, haqqında məqalələr yazılacaq. Amma mənə görə teatra verilən ən böyük dəyər onun sadiq tamaşaçısı olmaqdı. Tamaşaya canlı-canlı baxmaq və sevinmək. Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının direktoru, əməkdar artist Mübariz Həmidov, rejissor Bəhram Osmanov başda olmaqla bütün yaradıcı heyətin, aktyorların uğuruna sevinmək. Mən sevindim! Siz də... yaxşını görməyi bacarın... və sevinin!

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2013.- 11 iyul.- S.4.