Dəyişən və döyüşən nəsr

Yazıçı ilə tanışlığım

Elçin Hüseynbəyli ilə tanış olanda universitetin birinci kursunda oxuyurdum. Bir gün şeirlərim haqqında fikir bildirməsi üçün onları BDU-nun dosenti Yaşar Məmmədliyə vermişdim. Yaşar müəllim şeirlərimi bəyənmiş, mənim haqqımda balaca bir yazı da yazmışdı. Yazının yuxarısında isə belə bir qeyd vardı: “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Elçin Hüseynbəyliyə.

Beləliklə, Yaşar müəllim şeirlərimi “Ulduz” jurnalına aparmağımı məsləhət gördü. Sabahısı gün Yazıçılar Birliyinə getdim. İlk dəfə idi ki, bu binaya daxil olurdum. Qapıların üstündəki yazıları diqqətlə nəzərdən keçirdim və “Ulduz” jurnalının baş redaktoru yazılan lövhənin önündə dayandım, amma qapını döymədim, qəfil fikrimi dəyişdim və elə gəldiyim yolla da geri qayıtdım. Ancaq sən demə, bu dünyada hər şey bizim istəyimizdən, iradəmizdən aslı deyilmiş, tale deyilən bir şey də varmış: ikinci mərtəbədə təsadüfən (!) Elçin müəllimlə qarşılaşdım. Salamlaşdıq, sonra bir yerdə dördüncü mərtəbəyə qalxdıq. O, harda doğulmağım, harda oxumağım və bu qəbildən bir neçə sual verdikdən sonra ədəbiyyatla maddi qazanc əldə etməyin mümkünsüzlüyünü, özümə başqa bir sənət tapandan sonra yazı-pozu ilə məşğul olmağımı tövsiyə elədi. Sonra isə “Yolayrıcında qaçış” romanını Yaşar müəllim üçün imzalayıb mənə verdi. Evə çatana qədər romanı gözdən keçirməyə başladım. On-on üçüncü səhifədə dayandım, çünki “Yolayrıcında qaçış”ı yolda qaça-qaça oxumaq olmazdı.

“Yolayrıcında qaçış”

Kitabın annotasiyasında belə bir cümlə yazılıb: “Çaşmış insanlar haqqında çaşqın bir roman”. Roman həyatın labirintində çaşmış insanların talelərindən bəhs edir. Müəllifin fikrincə, çaşan insan yolunu azmış heyvan sürüsü kimi qarşısına çıxan hər şeyi və hər kəsi tapdalayır.

“Yolayrıcında qaçış” interaktiv roman tipinə aiddir. Əsər müasir dövrlə səsləşir və bugünümüz üçün aktual olan bir neçə məsələyə toxunulur. Məhəmməd obrazının timsalında yazıçı müxtəlif qrupların, təşkilatların mahiyyətini, öhdəliklərini bilmədən bu təşkilatlara qoşulan gənclərin faciəsini göstərir. Əsərdə bir-birinə tam əks olan iki bacı obrazı var – Qərb düşüncəsini təmsil edən Züleyxa və Şərqi işarələyən Fatimə. Züleyxa qadınlıq hisslərində, Fatimə dində, Məhəmməd isə səmimiyyətdə həddindən artıq ifrata varmışdı. Faciə də elə burdan başlayır.

Hələ doqquzuncu sinifdə oxuyandan Züleyxa məhəllədəki uşaqların ilk qadın idealı olub. Bu yeniyetmələrin hələ tam formalaşmamış, bəsit kişi xəyallarında Züleyxa yeganə qadındır. Onlar öz fantaziyalarını işə salaraq, bəlkə də min dəfə Züleyxa ilə sevişiblər. Bir gün böyüyüb bu əhvalatları yazıya alacağını ağlından belə keçirməyən, Züleyxaya möcüzələr adası kimi baxan kiçik qəhrəman məşhur italyan filmindəki Malenanı sevən yeniyetməni xatırladır. Filmdən fərqli olaraq E.Hüseynbəylinin Malenası qətlə yetirilir və bundan xəbər tutan, artıq 32 yaşlı qəhrəman hadisələri araşdırmaq üçün əlindən gələni edir. Onun üçün ilk sevgisini qətlə yetirən adamın kimliyi maraqlıdır.

Romanda digər personaj Züleyxanın bacısı Fatimədir. Uşaqlıqdan nənəsinin yanında tərbiyə almış Fatimə dinə bağlıdır. O, övladlarını da bu cür tərbiyə edib; qızı da onun kimi hicablıdır, oğlu Məhəmməd ilahiyyat fakültəsində oxumaq üçün Türkiyəyə gedir. O, bacısının “Hürriyyət+” qəzetində yayımlanan açıq-saçıq şəkillərinə, müsahibəsinə acıqlanır. Və oğluna “Get, o qancığı öldür. Öldürməsən, südümü sənə halal etməyəcəm!” – deyir. Hadisələrin sonrakı gedişindən məlum olur ki, Fatimənin öz bacısının ölümünə fitva verməsinin səbəbi Züleyxanın Yusifdən uşağa qalmasıdır. Sən demə, güclü əzələləri ilə məhəllədəki oğlanların kumirinə çevrilən, qızların ağlını başından alan Yusifə qarşı Fatimə də bir vaxtlar biganə deyilmiş və onların qovuşmasında başlıca maneə doğmaca bacısı Züleyxa olubmuş. Sadəlövh Məhəmməd isə anası ilə xalası arasındakı köhnə ədavətin qurbanına çevrilir.

Elçin Hüseynbəylinin personajları xarakterik yox, situativ qəhrəmanlardı. Onun romanlarında oxucu sərbəst buraxılır, ona nəsə diktə olunmur, şifrələri açmaq onun öhdəsinə buraxılır. Bu yöndən “Yolayrıcında qaçış” romanına diqqət edək: Züleyxa – Qərb yönümlü, şəhvətə uyan qadın obrazıdır. Züleyxa adı özü burda bir kod, şifrədir. Bu ad Yusif-Züleyxa əhvalatanı yada salır. Romanda Züleyxanın duşxanada Yusiflə intim münasibətdə olması, klassik süjetdə Fironun arvadı Züleyxanın Yusifi tovlayıb otağa salması, onunla yaxınlıq etmək istəməsi ilə paralelləşir. Zinanın günah olduğunu bilən və ağasına xəyanət etmək istəməyən Yusif peyğəmbər Züleyxanın istəyini rədd edir. Yusif otaqdan çıxarkən Züleyxa onun köynəyini arxadan cırır. Lakin Elçin Hüseynbəyli humanizm sərgiləyərək min illərdi Züleyxanın ürəyində qalan, tamamlaya bilmədiyi istəyi yerinə yetirməsi üçün ona icazə verir. Klassik Züleyxanın edə bilmədiyini modern Züleyxa bacarır. Fatimə və Məhəmməd adları da şifrə səciyyəsi daşıyır. Yazıçı bu ad-şifrələr vasitəsilə İslam dininə, onun etik-mənəvi kodeksinə işarə edir və bu kodekslərlə yaşamağın artıq mümkün olmadığını deyir. Züleyxanın Məhəmmədin qucağında ölümü göstərir ki, bu kodeks artıq yaşatmır, öldürür.

Beləliklə, müəllif üz-üzə qaldığımız çağdaş yolayrıcındakı dilemmadan çıxış yolu haqqında danışır. Amma Qərb, yoxsa Şərq yolunu seçmək barədə oxucuya heç bir məsləhət vermir. Son nəticəni onun öz ixtiyarına buraxır. Yol isə nə Şərq, nə də Qərb yox, elə Azərbaycanın özüdür. Yarı Şərq, yarı Qərb olan Azərbaycan. Qloballaşan dünyada isə bizim yolayrıcında dayanıb götür-qoy eləmək üçün vaxtımız azdı. Bu qaçhaqaçda tezliklə öz yolumuzu tapmalıyıq.

Tarixi roman

Dünya incəsənətində yüzlərlə Don Juan obrazı vardır. Tirso de Malina, Molyer, Bayron, Puşkin ədəbiyyatda, Motsart, Qlyuk musiqidə, fransız rəssamı Delakrua təsviri incəsənətdə bu obraza müraciət ediblər. Bunların sırasında hələ ki, bizim oxuduğumuz sonuncu Don Juan obrazını isə Elçin Hüseynbəyli “On üçüncü həvari – 141-ci Don Juan” romanında yaradır.

“Don Juan” roman-ekskursdur. Əsərin qəhrəmanı müəllif özüdür. O, ulu babası Oruc Bayatın izi ilə gedir və onun haqqında hər şeyi öyrənməyə başlayır. Yazıçı gördüyü şəhərlər, onların tarixi və mədəniyyəti haqqında məlumat verir. Romanı oxuduqca yazıçının ondan əvvəl yaradılmış Don Juan obrazları və ən əsası Səfəvilər tarixi haqda bilgili olması aşkara çıxır. Təsadüfi deyil ki, o, romanın proloqunda, – “Romanı yazmaq üçün yüzə qədər əsər oxudum”, – deyə qeyd edir. Səfəvilər tarixi ilə bağlı “Şah Abbas” roman-xronikasında yazıçı sovetlərin şinelindən çıxan tarixçilərimizin Şah Abbas haqqında yazdıqlarını qəbul etmir, əsəri yazmaqda onun əsas məqsədi bu tarixi şəxsiyyət haqqında oxucuların düzgün məlumatlandırılmasıdır.

“Don Juan” romanında qəhrəman səfərə Bakıdan başlayır, təxminən iyirmi şəhərdə (Ərdəbil, Təbriz, Qəzvin, Rəşt, Madrid, Valyadolid, Valensiya, Paris və s.) olur və sonda yenə Bakıya – Vətənə qayıdır. Bununla da tarixi marşrutun çevrəsi qapanır. Yazıçı bütün yolların sonunun Vətənə gəldiyinə, dünyanı gəzsən belə, başladığın yerə dönəcəyinə işarə edir. Və insan yalnız öz Vətənində rahat, qorxusuz ola bilər. Romanın son cümlələri ilə bütün əsər boyu inkişaf etdirilən bu fikir bir daha təsdiqini tapır: “Mən qorxmurdum. Mən vətəndəydim!”

Elçin Hüseynbəylinin özünəməxsus üslubunda poetik-metaforik dil faktorunu xüsusi qeyd etmək lazımdır: “Küçələr pinti uşaqlara oxşayırdı”, yaxud “Bir qədər uzaqda, dumanın içində dalğalar qayaları qucaqlayır, amma qayalar onun qucağından sürüşüb düşürdü, elə bil məşuqə öz məşuquna naz satırdı”....

Qarabağ mövzusu

Onun yaradıcılığında Qarabağ mövzusu başlıca yer tutur. Əsərləri saxta pafosdan, yalançı vətənpərvərlikdən uzaqdır. E. Hüseynbəylinin əsərlərində ümid, inam və döyüş ruhu var. O, qələmi ilə döyüşən, mübarizə aparan yazıçımızdır.

Bədnam ermənilərin sözümüzü, musiqimizi, tariximizi, hətta kulinariyamızı dəfələrlə özününküləşdirdiklərinin şahidi olmuşuq. Bu dəfə isə onlar yeni ədəbiyyatımıza “əl atdılar”. E.Hüseynbəylinin “Gözünə gün düşür” hekayəsinin süjeti əsasında film çəkdilər və həmin filmi “Oskar” mükafatına təqdim etdilər. Oğurluq ermənilərə ulu babalarından miras qalmış yeganə şeydir! Ermənilər öz mədəniyyətini başqa xalqların üstündə qurmağa öyrəncəlidirlər. Onlar ömürləri boyu özlərinə saxta mədəniyyət, incəsənət yaratmaqla, başqalarının mədəniyyətini işğal etməklə məşğul olublar!

“Xatirələr silinəndə adamlar da yox olur, cismlərindən qabaq ruhları ölür”, – bu fikir E.Hüseynbəyliyə məxsusdur. Ömrünün uşaqlıq, gənclik illərini Qarabağda keçirən yazıçının da bu gün uşaqlıq, gənclik xatirələri işğal olunmuşdur. Amma o, bu xatirələrin ölməsinə imkan vermədi, onları yazıya aldı. Bu xatirələri gələcək nəsillər üçün qoruyub saxladı.

Onun “Firuzə qaşlı xəncər” hekayəsi qan yaddaşımız Xocalı faciəsinin bədii formada gənclərə ötürülməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Məktəblilər üçün yazılan bu hekayədə Qurd İsmayıl ermənilər haqqında belə deyir: “İtlə dost ol, çomağı yerə qoyma. Erməniyə bel bağlamaq olmaz”.

“Boz eşşəyin məktubları” hekayəsində isə yazıçı eşşəyin dilindən Vətənin insanlar olmadan gərəksizləşdiyini bildirir. Həmişə azad olmağı arzulayan eşşək indi azaddır. Ancaq o, təkdir. İndi o, yenidən döyülməyə, boynuna kəndir keçirilməyinə, uşaqları belində gəzdirməyə – bir sözlə, hər şeyə razıdır, təki sahibi geriyə qayıtsın. Eşşək məktubunda insanlar gedəndən sonra kəndin necə dəyişdiyini sahibinə yazır: “Yazıq qoca tək tut, qocaldı, əldən düşdü və yavaş-yavaş saralıb-solmağa başladı. Kölgəsi lazım olmayan ağac kimə lazım... Uşaq vaxtı sizin çimdiyiniz dəyirman arxı da quruyub, balıqları xiffətdən ölüb. Balıqsız suyun, susuz arxın nə qiyməti... Səninlə birlikdə ota gedib-gəldiyimiz cığırları indi ot basıb. Adam gedib-gəlməyən cığır kimə gərək... Elə bil buranın yazı-payızı yoxdu. Ağaclar çiçəkləmir. Kiminçün çiçəkləsin, axı...”

Və ya “Şimallı gəlin” hekayəsində müəllif sevdiyi Veranın erməni olduğunu biləndə millətin adını batırmamaq üçün düşmən qızı ilə evlənməkdən boyun qaçırır. Milli qürura söykənən qəhrəman birinci elektriçkaya minərək evlərinə qayıdır.

Yekun olaraq, bir mühüm cəhəti qeyd etmək istərdim: Elçin Hüseynbəylinin nəsri dəyişən və döyüşən nəsrdir; çağdaş zamanla ayaqlaşmaq baxımından və əsərlərindəki yenilikçiliyə görə dəyişən, döyüş ruhuna və mübarizə əzminə görə isə döyüşən nəsr.

Ramil Əhməd

Ramil_Ehmed@mail.ru

525-ci qəzet.- 2013.- 6 iyul.- S.16.