“Füyuzat”ın ən fəal müəllifi

Krıma qayıdandan sonra barəsində hər hansı ölçü götürülməmişdi. Görünür, 1921-ci ildə hələ belə günahların üstündən keçirdilər. Amma gələcək üçün lazımi “qeydiyyat” aparmağı da unutmurdular. Sonradan barəsində ilk məxfi dosyenin hələ Türkiyəyə ezamiyyət dövründən hazırlanmağa başladığı məlum olacaqdı.

1923-cü il Asan Səbrinin təntənəsinin zirvəsi və tənəzzülünün başlanğıcı kimi dəyərləndirilə bilər. İyun ayında ədəbi-bədii və pedaqoji fəaliyyətinin 25 illik yubileyi bütün Krım yarımadasında geniş bayram edilmişdi. Yubiley sessiyasında xidmətləri qeyd olunmuş, bir sıra dilçilik tədqiqatları, habelə üç cildlik türk-tatar ədəbiyyatı tarixi üzərində işi vurğulanmışdı. Sovet Krımının ən çox tanınan ədəbi simalarından biri hesab oluna bilərdi. Bədii-publisist əsərləri, xüsusən də Krımdakı dəhşətli aclıqdan bəhs edən “Anneciyim, nerdesin, gel...” hekayəsi populyarlıq qazanmışdı.

Asan Səbri Ayvazov 1926-cı ildə Bakıda keçirilən ilk Türkoloji qurultayın işində iştirak etmişdi. Qurultayda Krım tatarları kifayət qədər güclü nümayəndə heyəti ilə təmsil olunmuşdu. Onun tərkibinə professor Bəkir Çobanzadə, Həbibulla Odabaşlı və başqaları daxil idi. Fevralın 26-dan martın 5-nə qədər davam edən qurultayda müxtəlif türk xalqları təmsilçilərinin, Rusiya və Avropanın bir sıra tanınmış türkoloqlarının, şərqşünaslarının iştirakı ilə türk dili, tarixi, ədəbiyyatı, etnoqrafiyası, habelə yeni əlifba ilə bağlı çoxsaylı aktual məsələlər müzakirəyə çıxarılmışdı.

Qurultayın stenoqrafik hesabatlarından da göründüyü kimi, Asan Səbri həmvətəni Bəkir Çobanzadə kimi xüsusi fəallığı ilə seçilməmişdi. O, yalnız iki iclasda, həm də türk dilində çıxış etmişdi. Çox güman bu səbəbdən də çıxışı barədə yalnız ümumi məlumat verilmiş, mətn əlavə olunmamışdı. Asan Səbrinin ilk çıxışı martın 4-də, Həbib Cəbiyevin sədrliyi ilə keçən iclasda olmuşdu. Fikirlərin haçalandığı, bəzi iştirakçıların tarixi irslə əlaqələri qırmamaq üçün ərəb əlifbasında sadəcə islahat aparmaq təklifini səsləndirdikləri müzakirələr zamanı Krım-tatar təmsilçisi latın əlifbasına keçidin qətiyyətli tərəfdarı kimi çıxış etmişdi. Ərəb yazısını cəhalət və irtica rəmzi, islahat ideyasını isə yarımçıq və ziyanlı addım adlandırmışdı. Onun fikrincə, hər şeyi kökündən dəyişdirməyin tələb olunduğu bir vaxtda mədəni inqilabın başlıca şərti kimi köhnəlmiş əlifbadan əl çəkmək lazım idi. Tərəddüddə qalanları, qətiyyətsizlik göstərənləri həyat özü tezliklə buna vadar edəcəkdi.

Nəticədə Asan Səbri də təklif və düzəlişləri nəzərə almaqla yeni əlifba layihəsi ilə bağlı qətnamə hazırlayan redaksiya şurasının tərkibinə seçilmişdi.

Növbəti çıxışı isə ertəsi gün – martın 5-də Səmədağa Ağamalıoğlunun sədrliyi ilə keçən, türk xalqlarının dil və ədəbiyyatına həsr edilən toplantıda olmuşdu. Asan Səbri bu qurultay zamanı sonralar şəraitin tələbi ilə əleyhinə çıxdığı, siyasi damğalar yapışdırmağa məcbur olduğu bir sıra görkəmli şəxsiyyətlərlə, o cümlədən də Əli bəy Hüseynzadə ilə görüşüb fikir mübadiləsi aparmışdı.

Krıma qayıtdıqdan sonra regionda yeni əlifbanın atəşin tərəfdarlarından biri kimi tanınmış, hətta bu zəmində “Milli Firqə”dən olan keçmiş əqidə yoldaşları ilə dəfələrlə münaqişə etməli olmuşdu. Krım tatarları üçün latın qrafikası əsasında əlifba hazırlanması işində fəal iştirak etmişdi.

***

1920-ci illərin ikinci yarısından etibarən Krımda milli hərəkatın təmsilçilərinə, ilk növbədə isə keçmiş “Milli Firqə” üzvlərinə qarşı geniş miqyaslı təqiblərə başlayan sovet xüsusi xidmət orqanları Asan Səbrini ilk dəfə 1930-cu ildə həbs etmişdilər. Amma həmin dövrə qədər də daim çekistlərin sayıq nəzarəti altında olmuşdu. Bir neçə ay çəkən Türkiyə ezamiyyəti də daxil az qala hər addımı, eləcə də görüşləri, şəxsi yazışmaları, yaxın dairəsi izlənmişdi. Nəticədə, həbsinin zəruriliyini əsaslandıran sənəddə “günahlarının” böyük hissəsi ortaya qoyulmuşdu.

Belə bir əsaslı “hazırlıq” nəticəsində nə ictimai statusu, nə də özünü sovet yanlısı kimi göstərmək cəhdləri vaxtı yetişəndə onu illərdən bəri başı üzərində dövrə vuran fəlakətdən xilas edə bilmişdi. Krımlı tədqiqatçı A.V.Yefimovun yazdığına görə, sovet xüsusi xidmət orqanları Asan Səbri Ayvazovun şəxsiyyəti və fəaliyyəti ilə hələ 1920-ci illərin əvvəllərindən maraqlanmağa başlamışdılar.

O, vacib ictimai missiya ilə Türkiyədə olduğu günlərdə OQPU əməkdaşları tərəfindən “Tam məxfi” qrifi ilə hazırlanmış “Tatarların Krımda milli-azadlıq hərəkatının mənşəyi və inkişaf yolları haqqında tarixi arayış”da haqqında aşağıdakı sətirlər yazılmışdı: “Ayvazov Qasprinskinin silahdaşıdır, Krım MİK-nin üzvü olmuşdur, Alupkada bağ sahibidir, xüsusi ağlı ilə fərqlənmir, amma təmkinlidir, həm də bir az qorxaqdır. Hazırda Krımın aclıqdan əziyyət çəkən əhalisinə yardım toplamaq məqsədi ilə Anqoraya (Ankara – V.Q.) Türkiyə Hökumətinin yanına göndərilmişdir. Təhsilini Konstantinopol və Smirnada (İzmir – V.Q.) almışdır”.

Sonrakı illərdə bu sənəd daha da “zənginləşmişdi”. Ona Asan Səbrinin keçmiş silahdaşları ilə əlaqələri, Krıma gələn türk nümayəndələri ilə görüşləri, sovet idarəçiliyi, ilk növbədə isə sovxoz quruluşu haqqında qaralayıcı söhbətləri, həbsə atılan “Milli Firqə” üzvlərini müdafiə etməsi, proletar beynəlmiləlçiliyinə şübhə ilə yanaşması və s. barəsində agentura məlumatları əlavə olunmuşdu. 15 avqust 1929-cu ilə aid bir qeyd Asan Səbrinin siyasi uzaqgörənliyi haqqında düşünməyə əsas verir. Həmin gün o, Alupkada, həmşəhərlisi Bəkir Sadlayevlə söhbət zamanı məşhur Paris Kommunasını misal gətirərək Sovet quruluşunun da uzun müddət yaşamayacağını, küçə adamlarının dövlət idarə etmələrinin cəfəng iş olduğunu sübuta çalışmışdı...

Aydın məsələdir ki, hətta ayrılıqda bu ittihamların hər biri cinayət işi açmağa və sovet cəmiyyətinə yad ünsürü həbsə atmağa yetərli idi. Beləcə, 1930-cu ildə həmin vaxta qədər bir neçə dəfə şahid qismində istintaqa çağırılan, haqqında kifayət qədər material toplanan Asan Səbrinin həbsi ilə bağlı qərar verildi.

Onu həbs etmişdilər, lakin zindanda çox saxlamamışdılar. İki aydan sonra gözlənilmədən azadlığa çıxmışdı. Səbəb aydın idi: məhbus inadkarlıq göstərməyi faydasız saymış, işgəncələrdən qorxaraq NKVD ilə əməkdaşlığa getmişdi. Başqa sözlə desək, üzərinə ikiqat agent vəzifəsini götürmüşdü. Bu “centlmen sazişi” çekistlərin də işinə yarayırdı. Başlanğıcdan sona qədər milli hərəkatın tanınmış simalarından biri və geniş əlaqələrə malik ədəbi-ictimai xadim kimi ondan mümkün qədər çox məlumat və ifşaedici materiallar almağa çalışırdılar.

Bəlli şərtlər daxilində həbsdən azad olunsa da, Asan Səbri tələyə salındığını, tələnin isə istənilən an qapana biləcəyini aydın başa düşürdü. Doğrudur, həbsxanadan çıxan kimi onu pozulmuş səhhətini düzəltmək üçün Kislovodskdakı sanatoriyalardan birinə göndərmişdilər. İstirahətdə olduğu müddətdə hətta xanımını da unutmamışdılar – Olqa Vasilyevna Ayvazova 1959-cu ildə ərinin işi üzrə keçirilən əlavə istintaqda çekistlərin ailəni mütəmadi şəkildə az tapılan ərzaqla – peçenye, şokolad, kakao, yağ və s. təmin etdiklərini bildirmişdi. Amma bütün bunların müvəqqəti xarakter daşıdığını, tələdəki pendirdən başqa bir şey olmadığını anlamaq üçün xüsusi müdriklik tələb edilmirdi. Ona görə də Asan Səbri düşdüyü vəziyyətdən çıxış yolu axtarır, get-gedə daha dözülməz olan sovet cəhənnəmindən qurtulmağa çalışırdı. Türkiyəyə, yaxud Polşaya qaçmaq üzərində ciddi şəkildə düşünürdü.

1932-ci ildə onu Pedaqoji İnstitutdakı işindən uzaqlaşdırmışdılar. Mətbuata gedən yolu bağlanmışdı. Ünsiyyət saxlaya biləcəyi kimsə qalmamışdı...

Belə vəziyyətdə yeganə ümidi keçmiş mübarizə yoldaşlarına – Türkiyədəki Krım mühacirətinin nümayəndələrinə idi. Şəraitin təsiri ilə dəfələrlə qaralamağa, böhtan atmağa məcbur olsa da, həyatının təhlükə qarşısında qaldığı məqamda onlardan başqa ümid, pənah yeri görmürdü. Krım tatarlarının lideri Cəfər Seyid Əhmədə 8 iyun 1934-cü il tarixli məktubu Asan Səbrinin iztirab və üzüntüləri haqqında təsəvvür yaradır: “Cəfər! Xahiş edirəm, Yunus Nadi, Aka Gündüz, Əli bəy Hüseynzadə, Akçuraoğlu Yusif, Köprülüzadə Fuad bəy və digər tanışların yardımı ilə hansısa bir elmi müəssisənin, yaxud universitetin rəhbərliyi adından məni türkoloq, Şərq dilləri və dialektləri üzrə mütəxəssis kimi rəsmi şəkildə Türkiyəyə dəvət edin”.

Daha sonra o, qazdan ayıq sovet çekistlərində şübhə doğurmamaq üçün ölkədən çıxmasının tam leqal yolla həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayırdı: “Dəvəti təhsil nazirliyi adından türk səfirliyi vasitəsi ilə Moskva hökumətinə, bir nüsxəsini isə mənə göndərmək lazımdır. Dəvətlə birlikdə vizanın da açılması zəruridir. Buradan getmək üçün ayrı heç bir imkan yoxdur. Daha qalmağım da mümkün deyil. Artıq dörd ildir ki, maddi və mənəvi cəhətdən zillət içindəyəm. Nə hüququm, nə də vəzifəm var. Öhdəmə düşən işləri son imkanıma qədər yerinə yetirmişəm. İndi isə məni buradan xilas edin. “Yadellilərə” münasibətdə bunu etmək sənin borcundur”.

Rahat, təhlükəsiz şəraitdə bəlkə də iztirab və üzüntülərinin miqyasını təsəvvür eləməyən keçmiş həmfikirlərini riqqətə gətirmək üçün Asan Səbri dəyişmədiyini, əski inanclarında qaldığını da diqqətə çatdırırdı: “Mən yenə əvvəlki adamam, amma çox qocalmışam. Həyatımın sonunu Türkiyədə keçirmək istəyirəm. Burada məni türkçülükdə, türkpərəstlikdə ittiham edirlər. Ünvanımı sənə deyərlər. Əczaçı Bəkir bəy ünvanımı bilir. Ümid edirəm ki, iyulun sonuna qədər müsbət cavab ala biləcəyəm”.

Məktubu inanılmış şəxs vasitəsi ilə göndərdiyini bir daha vurğulayan Həsən Səbri onunla bütün məsələlər barəsində açıq danışmağın mümkün olduğunu bildirir və təkidlə xəbərdarlıq edirdi: “Əgər məsələyə laqeyd yanaşsan, bil ki, sonum çatıb. Mən bütün hadisələrin canlı şahidiyəm. Tarixə lazımam. Türkiyədə tanışlar çoxdur. Onların köməyi ilə məni rəsmi yolla buradan çıxara bilərsiniz”.

Cəfər Seyid Əhmədin reaksiyası bəlli deyil. O, köhnə mübarizə yoldaşını xilas etməyə cəhd göstərmişdi, yoxsa ümumiyyətlə əlini ağdan-qaraya vurmamışdı – bu barədə mənbələrə əsaslanan fikir söyləmək çətindir.

Dairənin qapandığını görən Asan Səbri isə həyəcan təbili çalmaqda davam edirdi. Vəziyyətin çıxılmazlığı onu hətta ehtiyat hissini də bir kənara qoymağa vadar etmişdi. Birincinin ardınca İstanbula ikinci məktub göndərmək mümkün olmuşdu. Eyni həyəcan, qorxu, təlaş, gərginlik və ümid hər sətirdə, hər sözdə sezilməkdə idi.

“Əzizim Cəfər, Həmdi Bəkir, qardaşlar, dostlar! – deyə o yazırdı: – Mehmet əfəndi ilə göndərdiyim məktuba indiyə qədər cavab almamışam. Vəziyyətim son dərəcə ağırdır. Burada bir müddət də qalmaq ölmək, ya da öldürülmək deməkdir. Ölümdən qorxmuram, gizlində it kimi gəbərdilməkdən qorxuram. Ölümdən, əzab-əziyyətdən qorxsaydım, getməyin asan olduğu vaxtlarda aradan çıxa bilərdim. Amma təkbaşına qalsam da, 35 il əvvəl başladığım işi davam etdirdim. Daha burada yaşamaq imkansızdır. Həyatım təhlükədədir. Ömrümdə ilk dəfədir ki, yardım istəyirəm – məni mümkün qədər tezliklə buradan aparın.

Məni ümidsiz vəziyyətdə atıb getməklə ölümümə səbəb olmayın. Qardaşım, dostum olduğunuzu əməldə sübuta yetirin. Tarix üçün yazmalı, deməli sözlərim çoxdur. Onları məndən başqa kimsə eləyə bilməz”.

Səfərin mütləq leqal, qanuni xarakter daşımasının vacibliyi bu məktubda da xüsusi vurğulanırdı: “Əvvəldə də yazdığım kimi, məni universitet, türk ocaqları, Maarif Nazirliyi, ya da başqa bir rəsmi təşkilat tərəfindən türk səfirliyi vasitəsi ilə etnoqraf, yaxud türkoloq kimi dəvət etmək olar. Bunun üçün sovet hökumətinə müraciət etmək lazımdır. Məni yaxşı tanıyan türklər kifayət qədərdir. Siz bu işi Yunis Nadi, Tofiq Rüştü, Köprülüzadə Fuad, Nəcib Asim və başqalarının yardımı ilə görə bilərsiniz. Məni də Çələbi Cihan kimi tək qoymayın”. (Burada adı çəkilən Numan Çələbi Cahan (1885-1918) Sevastopol matrosları tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilən Krım tatarlarının milli lideri idi – V.Q.)

Tələsik yazılmış məktub həyəcanlı xəbərdarlıq sözləri ilə başa çatırdı: “Əziz qardaşlar, əgər bir ay ərzində tədbir görməsəniz, məhvim labüddür. Araqarışdıranlar hər cür fırıldaqlara əl atırlar. Amma sizin mənə inandığınıza əminəm.

Ah, bilsəydiniz ürəyimdə nələr çəkirəm! Sevgi və salamlarla: qardaşınız...

Mümkün qədər tez hərəkət edin! Məhvin astanasındayam.

Aclıq, ehtiyac içində yaşayıram, amma vicdanım təmiz, üzüm ağdır. Tariximiz mənə yardım əli uzatmağınızı tələb edir.

Məni xilas etmək – vəzifənizdir! Gözləyirəm”.

Lakin “xaric” heç bir yardım göstərə bilməmiş, yaxud sadəcə bunu istəməmişdi. Bəlkə öz növbəsində onların da əlində Asan Səbrinin çekistlərlə əməkdaşlığı barəsində müəyyən məlumatlar olmuşdu. Ölkədə “böyük terrorun” başlanması da hadisələrin gedişinə təsirini göstərmişdi. Nəticədə, on altı ildən bəri davam edən təqib və izləmələr məntiqi sonluğuna yetişmişdi – 1937-ci ilin aprelin 4-də Krım-tatar ədəbiyyatının canlı klassiki Asan Səbri Ayvazov yenidən həbs olunmuşdu.

***

1920-ci illərin sonlarından etibarən sovet həbs düşərgələrində insan istismarının özünəməxsus forması – intellektual istismar uğurla həyata keçirilirdi. Nə qədər qəribə səslənsə də, keçmiş SSRİ-də elm və texnikanın son sözü bir sıra hallarda akademiya və institut laboratoriyalarında yox, məhbəs universitetlərində – “şaraşkalarda” deyilirdi. Doğrudur, bu “elm kontorlarında” daha çox dəqiq və texniki sahələrdə çalışan alimlərin, silah ixtiraçılarının, aviakonstruktorların intellekt, bilik və təcrübəsindən istifadə olunurdu. NKVD-nin tabeliyindəki xüsusi konstruktor bürolarında dünya miqyasında tanınan Sergey Korolyov, Andrey Tupolev, Leonid Kerber və b. kimi onlarla məhbus sovet alimi çalışmışdı.

Humanitar ziyalıların intellektual potensialdan istifadə olunması isə xüsusi xidmət orqanlarının diqqətini o qədər də cəlb etməmişdi. Bunun da səbəbləri vardı. Çünki yaradıcı şəxslər – yazıçılar, tarixçilər, filosoflar texniki kəşflərlə yox, ideologiya ilə bağlı idilər. Digər tərəfdən, Cavidin, yaxud Müşfiqin zindanda şeir yazmalarını təsəvvürə gətirmək imkansızdır. Yəqin ki, onlar həbsxana divarları arasında Stalini, partiyanı vəsf etməyəcəkdilər. Hətta etsələr belə, buna inanan tapılmayacaqdı... Lakin hər yerdə olduğu kimi humanitarlara münasibətdə də istisnalara yol verilmiş, rejimin tələblərinə uyğun şəkildə bəzən onların da xidmətindən istifadə edilmişdi.

Həmin istisna 1937-ci ilin aprelində yenidən həbsə düşən Asan Səbriyə də şamil olunmuşdu. NKVD-nin muxtar respublika təşkilatı ona Krım yarımadasında milli hərəkatın tarixi haqqında bildiklərini qələmə almaq tapşırığı vermiş və müvafiq imkan yaratmışdı. Əslində çekistlər üçün geniş fəaliyyət meydanı açan bu əsərin planı hələ 1930-cu ildə, Asan Səbrinin ilk həbsi sırasında hazırlanmışdı. Lakin nədənsə o zaman, eləcə də əməkdaşlığa razılıq verərək həbsxanadan çıxdıqdan sonra müəllif əsər üzərində işini tamamlamaq barəsində düşünməmişdi.

İlk dəfə Krım tatarlarının “Vətənim” jurnalında (A.S.Ayvazov. “Krımda milli hərəkatın tarixi”, 2005, № 3, səh. 12-50, № 4, səh.30-67) professor A.V.Yefimovun “Asan Səbri Ayvazovun həbsxana qeydləri” adlı müqəddiməsi ilə çap olunan əlyazmasında 1905-ci ildən etibarən Azərbaycanda cərəyan edən hadisələr, ədəbiyyat və mədəniyyətimizin ayrı-ayrı tanınmış şəxsiyyətləri barəsində də müəyyən fikirlər yer almışdır. “Krımda milli hərəkatın tarixi” avtobioqrafik səciyyə daşıdığından müəllif sadəcə həyat və fəaliyyətinin Azərbaycanla bağlı səhifələrinin üzərindən sükutla keçə bilməzdi. Bəs həmin səhifələr hansı mövqedən və necə işıqlandırılmışdır?

Burada ortaya bir sıra suallar çıxır. Hər şeydən öncə, qeydlərin həbsxana şəraitində, həyatını xilas etmək üçün hətta saman çöpündən də yapışmağa hazır olan əzilmiş, iradəsi sındırılmış şəxs tərəfindən yazıldığını yadda saxlamaq lazımdır. Təbii ki, o, bütün mümkün vasitələrlə suçunu (daha doğrusu, özünə qarşı irəli sürülən saxta ittihamları) azaltmağa, günah sayılan əməllərdə şərik və həmfikir tapmağa çalışırdı. Bu səbəbdən də həyatlarına təhlükə yaratdığının fərqinə varmadan bir sıra şəxslərə qarşı siyasi təqib və ittihamlara yol açan epitetlərdən çəkinmirdi.

Asan Səbri tarixi ekskurslardan istifadə yolu ilə rus müstəmləkəsinə çevrildikdən sonra Krımda milli ruhu, dil və dini yaşatmaq uğrunda sələflərinin və mənsub olduğu nəslin gərgin mübarizəsinin əsas məqamlarını keçdiyi həyat yolunun fonunda işıqlandırmışdı. Bu türklük uğrunda mübarizənin bir hissəsi olduğundan təbii ki, həmin mübarizədə iştirak edən bir sıra azərbaycanlı həmkar və məsləkdaşlarının adı üzərindən də sükutla keçməmişdir.

Özünün Azərbaycanla əlaqələri, habelə 1905-ci il inqilabından sonra Bakının türkçülüyün mərkəzinə çevrilməsi haqda Asan Səbri yazırdı: “Türk-yapon müharibəsi zamanı Əli bəy Hüseynzadə Bakıya qayıtdı və burada milyonçu – panislamist Tağılının (H.Z.Tağıyev nəzərdə tutulur – V.Q.) vəsaiti ilə panislamist (sonralar pantürkist) Əhməd bəy Ağalı ilə birlikdə 1905-ci ildə gündəlik “Həyat” qəzetini nəşr etməyə başladı. Qəzet nəşri ilə bir sırada Əli bəy Hüseynzadə Bakıda “Səadət” məktəbinin də əsasını qoydu. Buradakı müəllimlərin bəziləri İstanbul türkləri idi.

1907-ci ildə (müəllif yanlışlığa yol vermişdir, əslində 1906 olmalıdır – V.Q.) “Həyat” qəzeti rus hakimiyyəti tərəfindən bağlanandan sonra Əli bəy türk şair və yazıçılarının iştirak etdikləri “Füyuzat” məcmuəsinin çapına başladı. “Türk” qəzetinin baş redaktoru Əhməd Kamal bəy xüsusi olaraq Qahirədən dəvət edilmişdi. O, demək olar ki, imperialist müharibəsi (Birinci Dünya müharibəsi – V.Q.) başlanana qədər Bakıda yaşayırdı. Əhməd Kamal bəy qatı ittihadçı-pantürkist idi. “Həyat” qəzeti və “Füyuzat” məcmuəsi ilə mən də əməkdaşlıq edirdim”.

Təbii ki, həbsxanada yazılmış “Krımda milli hərəkatın tarixi”ndə şəxsiyyət və hadisələr, ədəbi istiqamət və nəşrlə fərqli prizmadan dəyərləndirilirdi: “Hüseynzadə Əli bəylə Əhməd Kamal Azərbaycanda ittihadçılıq ideyası yayır və azərbaycanlılarda milli şüur formalaşdırırdılar. “Həyat” qəzeti panislamist və pantürkist, “Füyuzat” məcmuəsi isə pantürkist mətbuat orqanı idi. İmperialist müharibəsi dövründə də gənc türk yazıçıları və müəllimləri Bakıda “Salam” və “Məktəb” jurnallarını nəşr edir, Azərbaycan məktəblərində türk dili və ədəbiyyatı tədris olunurdu”.

Əsərinin “Pantürkist-panturanistlərin rəhbərləri” adlı XXXIV bölümündə Asan Səbri yazırdı: “Cəfər Seyidəhmədlə birlikdə “Saqqız” adlı türk gəmisində pantürkist-panturanistlərin rəhbərləri – tarixçi Əhməd bəy Ağayev və İstanbul Tibb məktəbinin professoru Əli bəy Hüseynzadə də Sevastopola qədər getmişdilər.

Hər iki keçmiş azərbaycanlı (? – V.Q.) ali təhsillərini Rusiyada almışdılar. Onlar Krımda gəmidən düşmədilər. Ağayevlə Hüseynzadə Azərbaycandan gəlirdilər və özləri ilə pantürkist əqidəsində olan türkləri gətirmişdilər. “Saqqız” onları Batuma qədər aparmalı idi. Heç şübhə yoxdur ki, Ağayevlə Hüseynzadə Azərbaycana əliboş getmirdilər. Onlar azərbaycanlılar üçün müxtəlif təlimat və maliyyə ehtiyatları ilə təmin olunmuşdular. Rəhbərlər Bakıda bir həftəyə qədər qaldılar və dərhal da geri qayıtdılar”. Burada faktların qarışdırıldığı göz önündədir. Çox güman ki, Əhməd Ağaoğlu və Əli bəy Hüseynzadəni Krım hadisələri ilə bağlamaqla Asan Səbri əslində istintaqın istədiyi ssenariyə – geniş pantürkist və panturanist şəbəkənin mövcudluğu məsələsinə sadəcə yeni ştrixlər əlavə etməyə çalışmışdı.

Qeydlərin yazıldığı dövrdə Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu və Əhməd Kamalın Türkiyədə yaşadıqlarını, sovet xüsusi xidmət orqanları üçün əlçatmaz olduqlarını, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin isə rəhmətə getdiyini nəzərə alsaq, müəllifin bol-bol işlətdiyi “pantürkist”, “panislamist” “ittihadçı” siyasi damğalarının o qədər də təhlükəli səslənmədiyini qeyd etmək lazımdır. Eyni sözləri 1928-ci ilə qədər Bakıda çalışdıqdan sonra vətəninə dönən, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi haqqında iki cildlik fundamental əsəri ilə milli mədəniyyət tariximizdə iz buraxan türkiyəli professor İsmayıl Hikmət haqqında da söyləmək mümkündür.

Asan Səbrinin “sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra uzun müddət “Kommunist” qəzetinin redaktorlarından biri, 1918-ci ildə Gürcüstanı və Azərbaycanı tutan işğalçı türk ordusunun zabiti, sonuncu dəfə 1930-cu ildə Bakıda görüşdüyü Əhməd Vedi Tırni” (əslində isə Əhməd Bədi Triniçlə – V.Q.) ilə bağlı yazdıqları da əhəmiyyətli sayılmaya bilərdi. Çünki həqiqətən də bir sıra qəzetlərin redaktoru, “Azərnəşr”in, hətta Bakı Konservatoriyasının direktoru olan, Bakı şəhər partiya təşkilatı təftiş komissiyasının üzvü seçilən alban əsilli Triniç Mir Cəfər Bağırovla yaxın münasibətlərinə baxmayaraq 1936-cı ildə həbs edilmiş, 1937-ci ildə isə Bayıl həbsxanasında həyatına intiharla son qoymuşdu.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2013.- 13 iyul.- S.14-15.