"Füyuzat"ın başqa bir müəllifi- Əhməd Kamal

“Füyuzat”dakı ilk yazısı məcmuə özünün bir illik ömrünün yarısını başa vurandan sonra – 16 may 1907-ci il tarixli 17-ci sayda çap olunmuşdu.“Fəlsəfeyi-pərişan” adlanan bu şeir müəllifinin müəyyən poetik istedadından, habelə ənənəvi poeziyaya hansısa yeniliklər gətirmək niyyətindən xəbər verirdi.

Mayın 25-də çıxan növbəti sayda isə baş redaktor Əli bəy Hüseynzadə qələmindən çıxması şübhə doğurmayan “İdarədən” adlı “Yeni qələm yoldaşımız” başlıqlı qeyddə şeir müəllifi barəsində müxtəsər məlumat verilmişdi: “...idarəmiz bu məcmuənin bir qat daha kəsbi-təkmil etməsi əsbabını düşünməkdə olduğundan Osmanlı türklərinin ən mükəmməl mühərrir və şairlərindən Əhməd Kamal bəyi Bakıya dəvətə məcbur oldu... Bundan sonra müntəzəmən asari-qələmiyyəsi ilə məcmuəmizi təzyinə qeyrət edəcəkdir”.

Əli bəy özünə məxsus yüksək mədəniyyət və taktla Əhməd Kamalı sadəcə “Osmanlı türklərinin ən mükəmməl mühərrir və şairlərindən biri” kimi təqdim etməklə kifayətlənmirdi. Həm də onun jurnalın gələcəyi ilə bağlı qaçılmaz zərurət üzündən Bakıya dəvət edildiyini vurğulayırdı. Əslində isə, vəziyyət təsvir olunandan bir qədər fərqli idi. Lakin bu barədə bir qədər sonra...

Adı hələlik məcmuə oxucularına heç nə deməyən yeni əməkdaşın şəxsiyyəti, ədəbi keçmişi, jurnalistika təcrübəsi barəsində də eyni diqqət və qədirşünaslıqla məlumat verilirdi: “Əhməd Kamal bəy ən əsl istanbullu olub Darüşşəfəq məktəbi-alisindən nəşət etdikdən sonra ibtida o məktəbdə ədəbiyyat müəllimi təyin olunmuş və bir tərəfdən də “Sabah” və “Sərvəti-fünun” qəzetələrində türk ədəbiyyatına xeyli xidmətlərdə bulunmuş və yeni ədəbiyyati-cədidəyə, yəni ədəbiyyatın ən son tərəqqiyyat və təcəddüdatına Tofiq Fikrət, Cənab Şəhabəddin, İsmayıl Səfa, E.Nadir, Hüseyn Suad, N.Surət, Süleyman Nəsib bəylərlə bərabər qeyrət etmişdir”.

Ardınca isə Əli bəy “yeni qələm yoldaşının” daha yaxşı tanıtmaq üçün aşağıdakı bilgiləri də “Füyuzat” oxucularının diqqətinə çatdırmağı zəruri saymışdı: “Qarelərimizin əksərincə məlum olan “Doğru söz”ü təsis eyləmiş idi. Bəzi əsbabi-xüsusiyyəyə məbni “Doğru söz” 13-cü nömrəsindən təvqif ilə Misiri tərkə məcbur olmuşdur. “Füyuzat”ın qayeyi-amali zatən doğru sözlərlə nəşri-feyzi-həqiqət olduğundan doğru sözlər söyləyənlər doqquz köydən deyil ya, doxsan köydən qovulsalar belə onlara kamali-meyli-məhəbbətlə ağuşi-iştiyaqını açacağı təbiidir”.

Sitat gətirilən sətirlər kifayət qədər intriqa doğurucu mahiyyət daşımaqla yanaşı “Füyuzat”ın yeni əməkdaşının heç də sıradan bir adam olmadığını göstərirdi. Türk publisisti, şair, tənqidçi, pedaqoq, “gənc türklər” hərəkatının tanınmış simalarından sayılan Əhməd Kamalın (1934-cü ildə Türkiyədə soyad qanunu qəbul edildikdən sonra özünə Akünal familiyası götürmüşdü) hadisələrlə zəngin həyatı, xüsusən də ötən əsrin əvvəllərində Bakıdakı fəaliyyəti bunun məhz belə olduğunu sübuta yetirməkdədir. 1905-ci ilin tarixi dərslərindən sonra Azərbaycanda ictimai-siyasi fikrin, mətbuat və mədəniyyətin sürətli inkişafı dövründə Əhməd Kamal Anadolu və Qafqaz türklərinin yaxınlaşması, “Füyuzat” ədəbiyyatının istiqamətinin, simasının formalaşmasında, eləcə də Bakıda türkçülük ideya cərəyanına əsaslanan yeni məktəblərin qurulmasında müəyyən xidmətlər göstərmişdi.

Milli ədəbiyyatşünaslığımızda bu xidmətlər nə dərəcədə dəyərləndirilmişdir? Əhməd Kamalın poetik irsini toplayan və barəsində ayrıca kitab qələmə alan müasir türk tədqiqatçısı M. Kayahan Özgül həmvətəninin şəxsiyyətinə, yaradıcılıq irsinə Azərbaycanda bəslənən soyuq münasibətdən narazılığını gizlətməmişdir. Bunu aşağıdakı sətirlərdən də sezmək mümkündür: “Müstəqillikdən sonra yazılan ədəbiyyat tarixlərində “Füyuzat”a və Əhməd Kamala dair təsbitlərin dəyişəcəyi yolunda bir ümid daşımaqda idimsə, bu günə qədər bəklədiyim qədirşünaslıq hənuz göstərilmədi”. Çox güman ki, oxucuların diqqətinə təqdim olunan məqalə həyatının müəyyən dövrü Azərbaycanla bağlı olan türk şair və tənqidçisi haqqında ölkəmizdə ilk araşdırmadır. Lakin “Füyuzat”ın latın əlifbasına transliterasiya edilmiş nəşrinin meydanda olması (2006) bu məcmuəyə, onun yaymağa çalışdığı fikir və ideyalara, ətrafında birləşən füyuzatçı ədəbi qüvvələrə, o cümlədən də Əhməd Kamala diqqətin ən yaxşı nümunəsidir.

MACƏRALI YOLUN BAŞLANĞICINDA

Bakıya gələndə Əhməd Kamal 34 yaşında idi. Xeyirxahı Əli bəy Hüseynzadənin yuxarıdakı təqdimatından da göründüyü kimi, İstanbulda, 1873-cü ildə doğulmuşdu. Atası tanınmmış Ocaqağasızadələr ailəsindən Osmanlı ordusunun miralayı (polkovnik –V.Q.) Əhməd Rasim idi. O, Bosniya-Hersoqovina üsyanı zamanı aldığı yaralardan vəfat edəndə oğlunun cəmisi dörd yaşı vardı. Əhməd Kamalın təlim-tərbiyəsi ilə dayısı Fərid İsmayıl Paşa məşğul olmuşdu.

Təhsilini Osmanlı imperiyasının elitar təhsil müəssisəsində – Darüşşəfəq məktəbində almış, 1893-cü ildə buranı “birinci tələbə” ünvanı ilə bitirmişdi. Parisə, Sorbonna Universitetinə getmək istəsə də, Fransa paytaxtının II Sultan Əbdülhəmidə qarşı çıxan “gənc türklər” hərəkatının başlıca mərkəzlərindən birinə çevrilməsi səbəbindən arzusunu gerçəkləşdirə bilməmişdi.

Paris xülyalarını kiçik məmur həyatı ilə dəyişmək lazım gəlmişdi. Əhməd Kamal Avropa fikrinin və yasaq mətbuatın İstanbula daxil olduğu əsas mərkəzlərdən birində – Qalata poçtunda çalışmağa başlamışdı. Həm də bitirdiyi Darüşşəfəq məktəbində müəllimlik etmişdi. XX əsr Azərbaycan publisistikasının tanınmış nümayəndəsi Ömər Faiqin xatirələrindən göründüyü kimi, İstanbulda təhsilini başa vurduqdan sonra o da bir müddət eyni poçt idarəsinin məmuru olmuş, məhz burada müxalif fikirli nəşrlərlə tanışlıq imkanı qazanmışdı.

Xəbərlərdən birincilər sırasında tanışlıq imkanının açılmasına baxmayaraq monoton məmurluq həyatı Əhməd Kamalı özünə çəkməmişdi. Çox tezliklə əsl yerini ədəbiyyat və mətbuatda tapmışdı. İlk şeiri 1895-ci ildə İsmayıl Səfanın redaktorluğu ilə çıxan “Maarif məcmuəsi”ndə çap olunmuşdu. İki il sonra isə artıq özü müstəqil dərgiyə – “Pul məcmuəsi”nə rəhbərlik edirdi. 24 yaşlı gəncin redaktorluğu ilə 1897-1898-ci illərdə bu jurnalın 13 sayı çıxmışdı. Təbii ki, ən fəal müəlliflərdən biri baş redaktorun özü idi. Böyük türk şairi Tofiq Fikrətlə tanışlıq isə onu yeni Osmanlı ədəbiyyatının yarandığı başlıca mərkəzə – “Sərvəti-fünun” jurnalına çəkmişdi. Bu məcmuəyə yaxınlıq isə yalnız ədəbi deyil, həm də siyasi mahiyyət daşıyırdı. Əhməd Kamal yarımçıq qalmış xatirələrində yazırdı:

“Tofiq Fikrət hamımızı “Sərvəti-fünun”a topladı. Orada səmimi və ədəbi, qismən də siyasi bir ailə təşkil etdi. Bu ailənin keyfiyyəti o zamankı hökumətin mahiyyəti ilə uyğun görülmədiyi üçün qarşımıza “Tərcümani-həqiqət”də Əhməd Midhət, “Iqdam”da Əmrullah, “Məlumat”da Əhməd Rasim ilə daha bəzi mətbuat tüfeylilərindən mürəkkəb bir cəbhə təşkil etdirildi. Bizə dekadansmı, simvolistmi demədilər?.. Biz “Sərvəti-fünun”da çalışarkən bir tərəfdən də hökumətin və hökmdarın artıq bütün cəmiyyəti sarmış olan istibdadı ilə də çarpışırdıq. Orada biz ara-sıra münfəridən və ya müctəmiən (tək-tək, yaxud cəm halda – V.Q.) Zəbtiyyə qapısına, yaxud Həsən Paşa karakoluna (o zamankı İstanbulun polis idarələri nəzərdə tutulur – V.Q.) baş çəkməli olurduq”.

Gənc və enerjili Əhməd Kamal az müddətdən sonra daha çox siyasi xarakter almağa başlayan bu yarıleqal toplantıların əsas simasına çevrilmişdi. “Məmləkətin həyatını və istiqbalını təhdid edən istibdad idarəsinə qarşı savaşın yollarını arayan” gənc intellektuallar bəzən İsmayıl Səfanın, bəzən isə Əhməd Kamalın evlərində bir araya gəlirdilər: “Həftədə bir neçə dəfə gecələr Əhməd Kamalın Daşqapı məhəlləsindəki evində İsmayıl Səfa, Şeyx Vəsfi, nadir hallarda Tofiq Fikrət, Heybəli məktəbindən (İstanbul yaxınlığındakı Heybəli adasında yerləşən Dənizçilik Məktəbi nəzərdə tutulur – V.Q.) Tatar Riza (əslən Krım tatarı idi, sonralar o da Əli Rza Krımzadə adı ilə “Füyuzat” məcmuəsində iştirak etmişdi – V.Q.), doktor Əhməd Cövdət bir neçə il sürən toplantılara bir neçə dəfə gəlib müzakirələrin vəhamətindən ürkərək ora bir daha ayaq basmayan Sami Paşazadə Səzayi toplanırdı. Əhməd Kamalın ada məktəbində mütəşəkkil komitə ilə də ayrıca təması vardı”. Seçdiyi yol sonda Əhməd Kamalı təqiblərlə, hətta həbs təhlükəsi ilə üz-üzə qoymalı idi və az keçməmiş həqiqətən də belə oldu. “Məmaliki-Osmaniyyəyə sokulması yasak olan yayınları” dostları və həmfikirləri arasında yaydığına görə 1898-ci ilin noyabrında həbs edilmişdi. İlk məhbusluq dövrü yeddi ay yarım çəkmişdi.

1899-cu ildə Cənubi Afrikada ingilis-bur müharibəsi başlananda II Sultan Əbdülhəmidin Böyük Britaniya ilə münasibətləri çox gərgin idi. Bu zaman aralarında Əhməd Kamalın da olduğu təxminən 30 nəfərlik bir qrup sultan əleyhdarı eyni ilə Birinci Dünya müharibəsində Rusiyanın məğlubiyyətini istəyən bolşeviklər kimi hərəkət etmişdi. Onlar ingilislərin qalib gələcəyi təqdirdə II Əbdülhəmidin vəziyyətinin daha da pisləşəcəyini göz önünə alaraq İstanbuldakı Britaniya səfiri Nikolas O`Konnora məktub imzalamışdılar. Məktub müəllifləri 1853-1855-ci illər Krım savaşı zamanı Türkiyə ilə eyni cəbhədə vuruşan dost ingilislərə qələbə arzuladıqlarını bildirirdilər. Missiyanın məqsədi müvafiq şərait yetişdiyi təqdirdə Britaniyanın sultan hökumətinə təzyiqinə nail olmaq idi.

İşin başında dayananlar – Mehmet Übeydullah və Hüseyn Siyret həbs edilsələr də, bir neçə gün sonra Britaniya səfirinin şəxsi binagüzarlığı ilə “əfvi-şahanəyə” əsasən sərbəst buraxıldılar. Hadisələrin sonrakı gedişi Sultan Əbdülhəmidin bu addımı iştirakçıların və onların britaniyalı havadarlarının sayıqlığını azaltmaq üçün atdığını göstərmişdi. Çünki az keçməmiş “məktub məsələsi” yenidən gündəmə gətirilmişdi. 1900-cu ilin martından başlayaraq ingilisləri hökumət üzərinə qaldırmaq istəyənlərin bəziləri ucqar əyalətlərə sürgün olundu, bəziləri hökmdara “ərzi-übudiyyətlə” müraciət edib bağışlandılar.

Polisə çağırılan Əhməd Kamal isə ağlına daha dəhşətli şeylər gətirmişdi. O, xalasının əri, Sultan Əbdülhəmidin xüsusi rəğbətinə layiq görülən Cəmil Paşa vasitəsi ilə hökmdarı öldürmək niyyətinin bəlli olduğunu düşünmüşdü. Çətinliklə hərəkət edən Cəmil Paşa sultanın seçkin insanlarla təmasına – salamlığa yavərinin köməyi ilə gedirdi. Əhməd Kamal beynində qorxunc plan qurduqdan sonra Paşadan sultanın hüzuruna yavərlə yox, onunla getməyi xahiş etmişdi. Sarayda keçirilən mərasimdə II Əbdülhəmidin yetərincə qorunmadığını görüb növbəti salamlıqların birində onu öldürməyin mümkünlüyü qənaətinə gəlmişdi. Sonralar xatirələrində yazdığına görə bu fikrini Tofiq Fikrət də daxil olmaqla dörd yaxın sirdaşına açmış, lakin onların hər birinin kəskin etirazı ilə qarşılanmışdı.

Ona görə də polis müdirinin yanına aparılanda ilk ağlına gələn ehtimali sui-qəsdlə bağlı sadəcə xəyalında yaşatdığı planın aşkarlanması olmuşdu. Bir möcüzə nəticəsində polis idarəsindən qaçmağı bacarmış, rumlu dostlarının köməyi ilə ertəsi gün bir yunan gəmisində Pirey adasına, oradan isə Afinaya yollanmışdı.

Əhməd Kamalın siyasi mühacir həyatının başlanmasından bir neçə ay sonra – 1901-ci il avqustun 31-də II Sultan Əbdülhəmidin taxta çıxmasının 25 illiyi bayram edilirdi. Lakin tövbə qapısının açıq olduğu belə bir əlamətdar gündə o, hökmdardan əfv diləmək fikrinə düşməmişdi. Əksinə, Afinada “İcmai-ümmət” qəzetinin ilk sayını çıxarmış və ilk səhifəsində özünün “Bir gün Əzrail haqqından gəlir, ey Firoun” misrası ilə başlayan on bəndlik müxəmməsini çap etmişdi.

Qəzetin cəmisi səkkiz sayını buraxdıqdan sonra Əhməd Kamal Misirə getmişdi. Bir müddət Qahirə və İskəndəriyyədə yaşayaraq buradakı mühacir “gənc türklərin” Sultan Əbdülhəmid istibdadına qarşı mübarizəsini əlaqələndirmək istəmişdi. Lakin niyyətinə nail ola bilmədiyini görüb Avropaya yollanmağı qərara almışdı. “Son Jön Türk Kalesi: Ahmed Kemal Akünal” (İstanbul, 2010) kitabının müəllifi M.Kayahan Özgülün yazdığına görə “növbə ilə İtaliya, Almaniya və Fransada bir neçə il yaşamış və oradakı “jön türklərlə” (“gənc”, yaxud “yeni türklər” müasir türk tarix ədəbiyyatında əsasən bu ad altında tanınmaqdadırlar – V.Q.), xüsusən də Əhməd Rza qrupu ilə sıx əlaqələr yaratmışdı”.

Həmin dövrdə Qahirə “gənc türklər” hərəkatının Orta Şərqdəki mühüm mərkəzlərindən biri idi. Misir xədivi Abbas Hilmi Paşanın Osmanlı sarayı ilə o qədər də isti sayılmayacaq münasibəti II Əbdülhəmid əleyhdarlarına daha təhlükəsiz sığınacaq vəd edirdi. Digər tərəfdən, Misir formal şəkildə də olsa hələlik Osmanlı imperiyasının ərazisi sayıldığından burada çap olunan qəzetləri və digər ədəbiyyatı Türkiyə hüdudlarına gətirmək nisbətən asan idi. Bu mühüm amili göz önünə alan Parisdəki “gənc türklər” mərkəzi Əhməd Kamalın Misir paytaxtına qayıtmasını və nəşriyyat işlərinə başlamasını məqsədəuyğun saymışdılar.

O, Qahirəyə gələndə ingilis səfirliyi ilə bağlı məsələdəki iki tale və qələm dostu – Hüseyn Siyrətlə Mehmet Ubeydullah burada idilər. “Gənc türk”lərin qüdrətli simalarından sayılan doktor Abdulla Cövdətin gəlişi gözlənilirdi. “Doğru yol” adlı qəzet çıxarmağa hazırlaşan Ubeydullah Əhməd Kamalı yeni nəşrin ədəbiyyat hissəsini tam müstəqil şəkildə hazırlamağa dəvət etmişdi. 1905-ci ilin oktyabrından başlayaraq o, “Doğru yol”da, noyabrdan isə Amerika təbəəsi Georg Nelken Valdberqin təsisçiliyi ilə çıxan “Həqayiqi-Şərq” qəzetlərində əsasən ictimai-siyasi və ədəbi xarakterli mövzularda yazılarla çıxış edirdi.

Eyni zamanda yeni mətbuat orqanı ilə bağlı Parisdəki məslək dostlarının arzusunu da yaddan çıxarmamışdı. 1905-ci ilin sonlarında Qahirəyə gələn dokror Abdullah Cövdət “İctihad” qəzetinin nəşrini təzələmişdi. Digər tərəfdən, “Doğru yol”u bağlamaq, onun əvəzinə imtiyaz sahibi və baş redaktoru Əhməd Kamal olan “Doğru söz” qəzeti təsis etmək qərara alınmışdı. Yeni qəzetin birinci nömrəsi “Füyuzat”dan bir neçə ay əvvəl, 1906-cı il martın 22-də çıxmışdı. Abdulla Cövdət ilk saya yazdığı məqalədə redaktorun yüksək şəxsi məziyyətləri və ədəbi zövqü üzərində ayrıca dayanmışdı: “Cəridə sahibinin qeyri-qabili-inkar olan qüdrəti-qələmiyyvü şeriyyəsi bu mövcud cəridəyə bir kisveyi-dilnişini-ədəb vermişdir. Doğru söz söyləmək kafi deyil, bir də doğru sözü gözəl söyləmək də iktiza edər ki, bu müktəzayi ifaya Kamal bəyin qüdrəti-qələmiyyəsi kafidir”.

“Doğru söz” türk mətbuatı tarixində bu adla çıxan ilk mətbu orqan deyildi. 1869-1870-ci illərdə eyni adlı qəzeti Paris və Londonda Osmanlı imperiyasındakı sultan rejiminin başqa bir əleyhdarı – Əli Süavi buraxmışdı. Əli Süavi XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində daha çox Mirzə Fətəli Axundzadənin yeni əlifba məsələsi ilə bağlı polemikaya girdiyi şəxslərdən biri kimi tanınmaqdadır. Əslində isə, o dövrün ictimai-siyasi fikrində daha böyük islahat və dəyişikliklərə imza atmağa çalışmışdı. 1878-ci ildə II Əbdülhəmidi devirib yerinə qardaşı V Muradı hakimiyyətə gətirmək üçün İstanbulda qiyam başlayan Əli Süavi sultanın mühafizə xidməti tərəfindən yerindəcə qətlə yetirilmişdi. Bu isə onun adını II Əbdülhəmid əleyhdarları tərəfindən bir rəmzə, simvola çevrilməsinə təkan vermişdi.

Qəzetin ilk sayında Əhməd Kamal da “Doğru söz”ün mövcud olduğu qısa müddət ərzində formalaşdırdığı mütləqiyyətə qarşı mübarizə ənənələrini yaşadacağına işarə edərək yazırdı: “Doğru söz”... Bu isim mənim deyil, piri-canfədayi-hüriyyət Əli Süavi mərhumundur. Mənim qəzetəyə bu ismi intixab edişim doğruluğumu, yaxud doğru söz söyləyə biləcəyimi iddia etməkdən ziyadə mərhumun peyrəvü pərəstişkari-məsləkdaşı olduğumu anlatmaq üçündür...”

“Doğru söz” II Sultan Əbdülhəmid rejiminə qarşı çevrilməklə bir sırada tezliklə həm də türkçülüyü təbliğ edən nəşr kimi tanınmağa başlamışdı. Bunun da nəticəsində qəzet yalnız Osmanlı hüdudlarında deyil, daha geniş miqyasda türkoloqlar arasında yayılırdı. “Doğru söz”ün oxucu və müəllifləri arasında rus ədəbiyyatının orijinaldan türk dilinə ilk tərcüməçisi kimi tanınan Olqa Lebedova (Gülnar xanım), məşhur macar türkoloqu Armin Vamberi və b. vardı. Sonuncu 1905-ci il inqilabı nəticəsində Osmanlı imperiyası ilə müqayisədə Rusiya türkləri arasında mədəni inkişafın, ictimai tərəqqi və mətbuat işlərinin daha böyük miqyas aldığını vurğulayaraq Əhməd Kamala göndərdiyi məktubda yazırdı:

“Rusiyada müsəlmanlar olan məmləkətlərin çoxundan bizə varid olan qəzetlərdən yaxın zamanlara qədər məchuli-əhval olan tatarların nə qədər irəliləmiş olduqlarını anlayıram. Ülum və fünunda, umuri-siyasiyyədə nə əcayib tərəqqilər göstərməlkdə olduqlarına heyrətlənirəm. Hər gün yeni-yeni qəzetələr çıxarır, tiatrolar açır, parlaq-parlaq nütuklar söylüyorlar və adeta mədəniyyətin ən yüksək təbəqəsində olan millətlər kimi davranırlar. Bunları gördükcə öz-özümə soruşuram: tatarlar, başqırdlar və qırğızlar az vaxt içində bu qədər irəli gedə bilirkən niçin istedadi-fitrisiyle kaffeyi-mileli-mütellimeye mütrfevvik olan Osmanlı kardaşlarımız geri qalırlar? Cavabı asandır. Bu müəmmanı həll etmək və o mövzunu meydandan rəf eyləmək hüsuslarını faizeyi-zimmet ədd edərək qeyrət sərf etməlisiniz”.

Qəzetin fəaliyyəti yalnız türkçülük və maarifçiliklə məhdudlaşsaydı, Əhməd Kamal yəqin ki, uzun müddət Qahirədə yaşaya bilərdi. Lakin onun Osmanlı-ingilis münasibətləri haqqında yazdığı məqalələr həm II Sultan Əbdülhəmidi, həm də britaniyalıların simasında öz xeyirxahını görən Misir xədivi Abbas Hilmi Paşanı eyni dərəcədə əsəbiləşdirmişdi. Nəticədə Əhməd Kamal qısa zamanda Qahirəni tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qalmışdı. 1907-ci ilin baharında o, artıq Avropada-Bolqarıstanda idi. Varna şəhərindən Əli bəy Hüseynzadəyə məktubunda vəziyyətinin ağırlığını izah edərək yazırdı: “Doğru söz”ün on birinci nömrəsində “Misirdə imtiyaziyati-əcnəbiyyə” ünvanı ilə yazmış olduğum bir məqaləyi-əsasiyyə məni təhlükeyi-siyasiyyəyə atdı. O məqalədə lord Gurzonun imtiyaziati-əcnəbiyyənin ilqası xüsusundakı təşəbbüsatını mətbuati-məhəlliyyənin tərvicinə rəğmən müahizə etdiyimdən ingilislərin iğbirarınıa mucib olduğum kimi zatən ötədən bəri həşmi-həyatım olan xədivin icrayi-hüsumət üçün əlinə fürsət vermiş oldum. Bir müddət mücadilədən sonra Misiri tərk etməkdən başqa mühafizəyi-səlamət yolunun olmadığını anlayaraq Qahirədən çıxdım...”

BİR DƏVƏTİN SİRRİ

Beləliklə, Əhməd Kamal yol ayrıcında qalmışdı. Xüsusi ciddiyyətlə təqib olunmasa da, İstanbula qayıtmağın həyatı üçün təhlükəli olduğunu başa düşürdü. Sadəcə, qələmi ilə dolanan adam üçün üz tuta biləcəyi yerlərin sayı da çox deyildi. O, mətbuat, yaxud maarif sahəsində çalışa bilərdi. Bundan ötəri isə getdiyi məmləkətdə türk dili əksəriyyət üçün anlaşılan olmalı idi. Belə məqamda vətənindən didərgin düşmüş türk qəzetçi və şairin nəzərləri Bakıya yönəlmişdi.

1905-ci ildən sonra Azərbaycanın baş şəhərində milli mətbuat onilliklər boyu sürən qadağaların buxovundan çıxaraq sürətlə inkişaf etməyə başlamışdı. Ən başlıcası isə bu mətbuat özü ilə birlikdə ölkəyə milliyyətçilik və türkçülük ruhu gətirmişdi. Çar jandarmının II Əbdülhəmidin xəfiyyələri ilə sıx əməkdaşlığına baxmayaraq Bakı “gənc türklərin” nəzərində cazibədar mərkəzlərdən birinə çevrilməkdə idi. Bu mənada Əhməd Kamal da istisna təşkil etmirdi. Müasir türk tədqiqatçısı M.Kayahan Özgülün yazdığına görə, “Əhməd Kamal üçün 1905-ci il sonrasının Azərbaycanda yaşananlar çox önəmlidir: gəlişmələri böyük diqqətlə təqib edər. Bu marağı Azərbaycan aydınları da fərq edərlər. Bu səbəbdən də Əhməd Kamalın qəzeti qapanınca onu Bakıya dəvət edib “Füyuzat” məcmuəsinə mühərrir yapanlardan biri də bu aydınlardan biri, Hüseynzadə Əli bəydir”.

XIX əsrin sonlarından etibarən İstanbulun intellektual mühitində mühüm rol oynayan, imperiya düşüncəsinə – osmanlılıq siyasi platformasına türkçülük və turançılıq ruhu gətirən Əli bəy Hüseynzadənin türk ədəbi dairələrində yaxşı tanınmış bir qəzetçini Bakıya dəvət etməsi tamamilə təbii görünür. Həm də “Füyuzat” kimi böyük bir layihəyə başlayan baş redaktor olaraq onun bacarıqlı, sözə hakim qələm sahiblərinə ehtiyac duyması da tam anlaşılandır.

Müəyyən fərqli fikirlərə yol açdığına görə, dəvət məsələsinə sona qədər aydınlıq gətirmək lazımdır. Çünki Əhməd Kamal özü də Bakıya gələndən sonra “Füyuzat” səhifələrində dəfələrlə ədəbi nüfuzuna, qələminə ehtiyac duyulduğu üçün dəvət edildiyini diqqətə çatdırmışdı. Tez-tez təkrarlanan bu qeyddə hətta müəyyən minnət qoymaq çalarının olduğu da göz önündədir. Bəzən elə təəssürat yaranır ki, sanki o gəlməsəydi, “Füyuzat” mövcudluğunu dayandıracaqdı...

Qarşısına ortaq türkcədə ədəbi məcmuə nəşr məqsədini qoyan Əli bəy Hüseynzadənin təbii ki, bu dilin incəliklərinə vaqif olan qələm sahiblərinə ehtiyacı vardı. Üstəlik, “Həyat” qəzeti nəşrini dayandırdıqdan sonra həm də dil məsələsinə görə çoxillik dostu və məsləkdaşı Əhməd bəy Ağayevlə yolları ayrılmışdı. Bu ayrılıq şəxsi münasibətlərə, eləcə də aralarındakı səmimiyyətə ciddi təsir göstərməmişdi. Eyni zamanda dillə bağlı prinsipial fikir ayrılığı və ədəbi zövq müxtəlifliyi ortadadır. “Füyuzat”ın mündəricatından da göründüyü kimi, Əhməd bəy məcmuədə bir sətir də çap etdirməmişdi. O, Azərbaycan türkcəsi ilə çıxan “İrşad”ı təsis etmiş, hətta bəzən üstüörtülü şəkildə “Füyuzat”la polemika da aparmışdı.

Əhməd Kamala gəldikdə isə, o, Əli bəyə böyük ehtiramına və füyuzatçılıq ideyalarına sıx bağlılığına baxmayaraq heç bir halda məcmuənin taleyində həlledici rol oynayan yaradıcı şəxs sayıla bilməzdi. Ən azı jurnalın türk müəllifin fəaliyyətə başladığı dövrə qədər çıxan sayları iddia etdiyimiz fikrin həqiqət olduğunu göstərir. Bu baxımdan çağdaş türk tədqiqatçısı M.Kayahan Özgülün “Füyuzat”ın Əhməd Kamalın iştirak etmədiyi nömrələrinin ədəbi cəhətdən maraqsızlığı, solğunluğu haqqındakı mülahizələri heç bir tənqidə dözmür.

Əslində, 1906-cı ilin baharında ciddi maddi və mənəvi sıxıntılar çəkən, Qahirəni tərk etsə də İstanbula qayıda bilməyən Əhməd Kamal özü Əli bəyə minnətçi düşmüşdü. Həyatının bu çətin məqamında ən minimal tələblərinin yerinə yetirilməsi şərti ilə ona yardım əli uzadılmasını xahiş etmişdi. Bu, türk qəzetçisinin 1907-ci il martın 22-də Bolqarıstanın Varna şəhərindən “Füyuzat” redaktoruna ünvanladığı məktubdan da aydın görünməkdədir. Orijinal mətni Əli bəyin qızı Feyzavər Alpsar tərəfindən Egey Universitetinin Türk dili və ədəbiyyatı bölümünə hədiyyə olunan həmin məktubda Əhməd Kamal Misirdə üzləşdiyi çətinlikləri bölüşdükdən sonra yazırdı:

“Nəhayət, Varnaya gəldim. İki aydan bəridir ki, buradayam. Lakin ötədən bəri hayrani-intibahü tərəqqiyyatı olduğum Kafkasiya müsəlmanlarının arasına düşmək istərdim. Əlan bu arzudayam. İştə bu məktubumu da o arzu yazdırır. Əzizim bəyim, orada sənakarınız xocalıq, mühərrirlik, mətbəədə müsəhhihlik kibi və əlhasil hər nə surətlə olursa olsun, ancaq kuti-yövmiyyəmi (gündəlik ruzimi – V.Q.) çıxara biləcək, daha doğrusu, bu əyyami—mesaibi bitirincəyə qədər sokakda qalmayacaq bir iş yapa bilirmiyim? İştə himmət və kamalınıza müraciətim bu sualın cavabı üçündür. Əgər sürəti-mümkinə ilə cavaba himmət buyurularsa, zati-alilərinizə minnəti-əbədiyyə ilə minnətdar olaram. Çünki burada çətin durumdayam. Çünki mətbuati-Osmaniyyəyə iyirmi sənə qələm işlətmiş (əslində, burada mübaliğəyə yol vermişdi, məktubun yazıldığı dövrdə Əhməd Kamalın ilk şerinin nəşrindən cəmisi on iki il keçirdi – V.Q.) bir mühərririn vəzi-həyatı ki, dövri-Hamidin tərcümeyi-şəxsiyyəsinə bir zeyli-siyah olsa, səzadır. Baqi-ehtirami-vədadiyyəyi-acizanəmin qəbulu istirhamını hatimeyi-təsdilat ittihaz eylərəm, əfəndim həzrətləri”.

Məktubundan da göründüyü kimi, Əli bəylə Əhməd Kamal əvvəllər şəxsən tanış olmamışdılar. Adı artıq Osmanlı mətbuat dairələrində tanınan, ən başlıcası isə həqiqətən də yardıma ehtiyacı olan türk qəzetçisini “Füyuzat” redaktoruna onun köhnə dostları Əhməd Cəlaləddin Paşa və Kərim Səbati (“Əhməd Cəlaləddin Paşa sizə səlamimi təbliğ etməmi söylədiyi kimi, Kərim Səbati qardaşım da vəsileyi-təşərrüf olmaq üçün sizə təslim etmək üzrə bir məktub verdi”) təqdim etmişdilər.

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2013.- 20 iyul.- S.14-15.