"Füyuzat"ın başqa bir müəllifi- Əhməd Kamal

Adı çəkilən hər iki şəxsi Əli bəy Hüseynzadə ilə sıx əlaqələr bağlayırdı. Əhməd Cəlaləddin Paşa bir müddət Sultan Əbdülhəmidin ən yaxın adamlarından biri olmuş, hətta Təşkilati-Məxsusiyyə adlanan siyasi xəfiyyə orqanına rəhbərlik etmişdi. Sultan Avropada səltənət əleyhinə mübarizə aparan “gənc türkləri” zərərsizləşdirmək məqsədi ilə onun əlaqə və bacarığından yararlanmışdı. Həqiqətən də Əhməd Cəlaləddin Paşanın təlqinləri ilə Fransanın Kontrakseville şəhərində əldə olunmuş anlaşmaya əsasən “gənc türklərin” bəzi tanınmış nümayəndələri müəyyən şərtlər daxilində vətənə dönmüş, bəziləri Osmanlı dövlətinin xaricdəki diplomatik təmsilçiliklərində vəzifə, yaxud təhsil üçün müavinət almışdılar. Lakin II Əbdülhəmid vədlərinə sonadək sadiq qalmadığından Əhməd Cəlaləddin Paşa ölkədən qaçıb əski ideya dostlarına qoşulmuşdu. Sonralar Türkiyənin hərb və səhiyyə tarixinə Gülhanə Əsgəri Tibb Akademiyasının qurucusu kimi daxil olan Kərim Səbati Gürgünə (1870-1942) gəldikdə isə o, Məktəbi-Tibbiyyədə Əli bəy Hüseynzadə ilə birlikdə oxumuşdu. Təbii ki, “Füyuzat” redaktoru belə inanılmış şəxslərin zamin durduğu adama kömək əli uzatmaya bilməzdi.

Amma təbii ki, Əhməd Kamalı təqdim edən yazıda hadisələrin bu pərdə arxası barəsində heç nə deyilmirdi. Əksinə, Əli bəy qələm həmrəyliyi və yüksək mədəniyyət nümayiş etdirərək məhz redaksiyanın ehtiyac duyduğuna görə türk müəllifin Bakıya dəvət olunduğunu xüsusi vurğulamışdı. Çox güman ki, Əli bəyin seçiminə inam və hörmət əlaməti olaraq dövrün bir sıra qəzetləri də öz səhifələrində millətimizə xas ənənəvi səmimiyyətlə “Füyuzat”ın yeni müəllifinin gəlişini alqışlayan yazılar çap etmişdilər.

Bəlkə də adı ətrafında qalxan bu ajiotajın təsiri altında Əhməd Kamal çox tezliklə Bakıya hansı şəraitdə, hansı şərtlər daxilində gəldiyini yaddan çıxarmışdı. Az sonra onda hamının başına ağıl qoymaq mərəzi və mentor ədası özünü büruzə verməyə başlamışdı. Ara-sıra “Füyuzat”da çap olunan şuşalı şair İbrahim Tahir Musayevlə ilk ədəbi toqquşma zamanı yazdığı aşağıdakı sətirlər də bunu sübut etməkdədir: “Mən buraya izhari-kəmal və kəsbi-şöhrət üçün gəlmədim. Bəlkə iyirmi sənədən bəri mətbuati-islamda qazanmış olduğum şöhrətə etimad edərək məni buraya dəvət etdilər (kursiv mənimdir–V.Q.). Və Bakuyə müvasalatımı nəşr edən qəzetlər də bu surətlə yazdılar”. Hətta Əhməd Kamal daha irəli gedərək özü-özünə difiramb oxumaqda da qeyri-adi heç bir şey görməmişdi: “Mətbuati-islamın ləmai-nisari-kəmalat olduğu heç bir üfqi-mərifət yoxdur ki, orada Əhməd Kamal ismi-naçizi məruf olmasın. Mətbuati-islam iyirmi sənə min türlü müşkülat içində və hər türlü əsbabi-səadətini fəda edərək kəndisinə xidmət etmiş bir mühərririni tanımayacaq dərəcədə qafil deyildir (kursiv mənimdir – V.Q). Buraya vüsulumun əqəbində bütün Kafkasiyada müntəşir cəridələrin haqqı-acizanəmdə yazdıqları təqdirani-məsləkdaşanənin daha sətirləri qurumamışdır...”

Göründüyü kimi, bir neçə ay əvvəl sadəcə gündəlik ruzisini təmin etmək və küçədə qalmamaq arzusu ilə mətbəədə müsəhhih (korrektor – V.Q.) olmağı da məqbul sayan və “məcburi bir dəvət” (M.Kayahan Özgül) Bakıya gələn Əhməd Kamal qısa zaman ərzində özünü islam mətbuatının ən tanınmış mötəbər simalarından biri kimi qələmə verməyə başlamışdı...

Şair İbrahim Tahir Musayevlə aralarında başlanan və daha çox Əhməd Kamalın günahı üzündən şəxsi müstəviyə keçən münaqişə zamanı dəvət məsələsi yenə gündəliyə gəlmişdi. Əli bəy Hüseynzadə “İntiqad ediriz, intiqad olunuyoruz” məqaləsində (“Füyuzat”, 27 iyul 1907, sayı 23) türk həmkarının tərəfini saxlayaraq “Musa Tahirovun (adın təsadüfən, yoxsa bilərəkdən təhrif olunduğunu demək çətindir – V.Q.) qafiyə xatirəsi üçün söylədiyi mənalı-mənasız sözlər intiqad olunur-olunmaz onun mahiyyəti-şəxsiyyəsinin də nə olduğu öz sözləri ilə, öz cavabları ilə aşkara çıxmadımı?” – deyə ədəbi dil kimi Azərbaycan türkcəsinin mövqeyini bir qədər bəsit səviyyədə də olsa müdafiə edən şairi haqsız çıxarmışdı.

Əhməd Kamal Azərbaycana 1907-ci il mayın ortalarında gəlmişdi. Həmin il avqustun 10-da səfərə çıxmış, “Bakıdan bir kaç gün təbdili-hava üçün Pyatiqorsk denilən yerə gəldik”- yazsa da, Rusiya və Avropaya səyahəti bir aydan çox çəkmişdi. Səfəri zamanı Rostov, Varşava, Berlin, Paris, Sürix, Vyana, Sofiya, Kostansa, Odessa şəhərlərində olmuşdu. Sentyabrın 12-də Tiflis üzərindən geri dönmüşdü. Varşavadan Əli bəy Hüseynzadəyə “Qardaşım Əli bəy” xitabı ilə yazdığı 23 avqust tarixli məktubdan göründüyü kimi, Bakıdan ayrılarkən bu barədə hətta baş redaktoru da xəbərdar etməmiş, (“Sizə xəbər verməməyim mənim yola çıxarkən kimsəyə xəbər verməmək kimi çox köhnə bir qaydam olduğundandır”), birdən-birə yoxa çıxması ilə bağlı müvafiq izahatı onun öhdəsinə buraxmışdı (“siz orada məni nerədə istər isəniz orada göstərin”). Sonda “cümləyə səlam ilə millətin mənbəyi-füyuzatı olan möhtərəm qələminizi öpərək ərzi-ehtiram eylərim, mirim-əfəndim” – sözləri ilə Əli bəy Hüseynzadə qarşısında duyduğu pərəstiş hissini bir daha dilə gətirsə də, bu məktub bütünlükdə Əhməd Kamalın laubali xarakterindən, habelə səfərinin çox güman ki, müəyyən siyasi çalarlara malik olmasından xəbər verir.

Bütövlükdə onun “Füyuzat”dakı fəaliyyəti beş ay çəkmişdi. Həmin müddət ərzində məcmuənin səhifələrində 5 şeiri və 13 məqalə və publisist yazısı nəşr olunmuşdu. Onların Azərbaycan ədəbi fikrinə hər hansı ciddi təsir göstərməsindən danışmaq inandırıcı görünmür. Bu baxımdan istər-istəməz tənqidçi Əli Nazimin “Əhməd Kamal sadəcə basılmaqla qalan bir takım şeirləri və tənqidi məqalələri ilə bu ədəbiyyatda bir yer tutmamışdır” fikri ilə razılaşmaq lazım gəlir.

“FÜYUZAT” ƏHMƏD KAMALA GÖRƏ BAĞLANMIŞDI?

“Füyuzat”ın sonuncu, 32-ci sayı 1907-ci il noyabrın 1-də işıq üzü görsə də, artıq oktyabrın ortalarından jurnalın fəaliyyətini dayandıracağı bəlli idi. Oktyabrın 19-da və 24-də çıxan 30 və 31-ci saylarda sahibi-imtiyaz Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adından “bəzi əsbaba məbna “Füyuzat” müvəqqəti olaraq 32-ci nömrədən tətil edəcəkdir” elanı verilmişdi. Sonuncu, 1 noyabr tarixli 32-ci sayda baş redaktor Əli bəy Hüseynzadənin “Pərdə eniyor. Son tamaşa” adlı vida yazısında məcmuənin qapanmasını zərurətə çevirən şəraitə toxunmuşdu. İmtiyaz sahibi və baş mühərririn üstüörtülü bəhs etdiyi həmin səbəblər hansılar idi? İzmir universitetinin professoru Əlirza Bayatın “Hüseynzadə Əli bəy” (Ankara, 1998) kitabında, eləcə də bir sıra digər mənbələrdə (Ofeliya Bayramovanın “Füyuzat” nəşrinə ön sözü, M.Kayahan Özgülün adını çəkdiyim əsəri, Şərif Bilgəxanın natamam xatirələri və s) jurnalın bağlanmasının tarixçəsi belə nəql edilir.

II Əbdülhəmidin taxta çıxmasının 32-ci ildönümü ərəfəsində – 1907-ci ilin avqustunda Hacı Zeynalabdin Tağıyev Bakı qazısı Mir Məhəmməd Kərim ağanın Quran təfsirinin 4 min altın qiyməti olan daş-qaşla bəzədilmiş nadir bir nüsxəsini Axund Yusif Talıbzadə vasitəsi ilə Osmanlı hökmdarına göndərmişdi. Hədiyyədən məqsəd sadəcə sultanı həyatının əlamətdar günü münasibəti ilə təbrik etmək deyil, həm də əsrlərdən bəri islam dünyasını parçalayıb gücdən salan sünni-şiə ədavətinə son qoymağın vaxtı çatdığını xatırlatmaq idi. Çünki məzhəb çəkişmələri nəticəsində bəzi sünni dairələr arasında Sabirin satirasında da deyildiyi kimi, “şiə mollası yazan türkicə Quranı” “maşa ilə götürüb əl vurmamaq” əhval-ruhiyyəsi mövcud idi.

Hacının diqqətini yüksək qiymətləndirmək və təşəkkür izhar etməklə bir sırada II Əbdülhəmid onun elçisinə – Talıbzadəyə yəqin ki, “Füyuzat” nəşrə başlayan vaxtdan ürəyində saxladığı sözləri də demişdi: “Bir şey anlamadım. Zeynalabdin bəy məcmuəsində mənə sataşır, sonra da hədiyyə göndərir”. Axund Yusif Talıbzadə Bakıya qayıdıb bu sözləri Hacı Zeynalabdinə çatdırandan sonra narazılıq doğuran nəşrin taleyi həll olunmuş, dərhal bağlanmasına qərar verilmişdi.

“Füyuzat” nə zaman, hansı yazıda Sultan Əbdülhəmidə sataşmışdı? Məcmuənin diqqətli təhlili jurnalın sonuncu – 32-ci sayına qədər burada Əli bəy Hüseynzadənin məqalələrində təsadüf edilən bir-iki istisna xaricində onun adının ümumiyyətlə çəkilmədiyini aşkara çıxarır. Yalnız sonuncu saydakı vida məqaləsində Əli bəy artıq açıq mətnlə sultan rejiminə münasibətini ortaya qoyaraq “II Əbdülhəmidin otuz sənədən bəri müənnidanə bir keyfi-istibdad ilə inlətdiyi türklərin göylərə süud edən dudi-ahi “Yıldız”ın ətrafını oylə kəsif bir surətdə bürümüşdür ki, o gülşən saray Sultan Həmidin başına zindan kəsilmişdir” – deyə yazırdı.

Eyni zamanda türklərə onilliklər boyu içərisində yaşadıqları bu dəhşətli vəziyyətdən çıxış yolu göstərirdi: “Sultan Əbdülhəmidin cihaddan-filandan qorxusu yoxdur. Onun yeganə qorxduğu, otuz sənədən bəri görməkdən, eşitməkdən təəşşüş etdiyi şey hürriyyət və qanuni-əsasidir. Ancaq bu iki kəlmeyi-əfsunkaranə ilə ona qalib gəlmək olar. O, üzərinizə top və tüfəng sədası ilə gəlsin, siz ona hürriyyət və qanuni-əsasi nidası ilə hücum ediniz. Vallah, billah tab gətirəməz, məğlub olur, qarşınızda donub qalır və otuz sənəlik asari-istibdadkaranəsi tar-mar olub gedər”.

Nəhayət sonuncu sayda II Əbdülhəmidin karikaturası, habelə şair Əşrəfin “Lüzumu varmıdır böylə vəkilin, ya rəsulillah?” – deyə Məhəmməd Peyğəmbərə Yer üzündəki xəlifəsi olan sultandan şikayət qəsidəsi çap edilmişdi.

Lakin bütün bunlar post-faktum – artıq jurnalın bağlanması xəbərinin gerçək olduğu bilindikdən sonra baş vermişdi. Füyuzatçılar daşın haradan atıldığını öyrənəndən sonra tribunaları əllərindən alınmamış müstəbid sultan haqqında düşündüklərini açıq dilə gətirmişdilər. Elə isə Hacının sahibi-imtiyaz olduğu jurnalda ona sataşıldığını deyərkən II Əbdülhəmid nəyi nəzərdə tuturdu?

Bu suala cavab vermək üçün məcmuənin müəlliflərini, burada çap olunan əsərləri və şəkilləri gözdən keçirmək kifayətdir. “Füyuzat”ın ilk sayının üz qabığında 1876-cı ildə qəbul edilmiş ilk türk konstitusiyasının müəllifi, sədrəzəm Midhət Paşanın portreti və haqqında Əli bəyin yazdığı böyük məqalə verilmişdi. 4-cü sayda üz qabığını doktor Abdulla Cövdətin, 6-cı sayda Əliheydər Midhət Paşazadənin, 11-ci sayda Namiq Kamalın, 17-ci sayda “şəhidi-hürriyyət” Əli Süavinin, 21-ci sayda Rəcaizadə Mahmud Əkrəmin, 26-cı sayda Tofiq Fikrətin və b. portretləri bəzəyirdi. Təkcə elə bu faktın özü sultanı haldan çıxarmaq üçün kifayət idi. Çünki II Əbdülhəmid onların əksəriyyətini özünün şəxsi düşməni sayırdı. İki dəfə sədrəzəm olan Midhət Paşa (1822-1884) sultanın istəyi ilə ölüm cəzasına məhkum edilmiş, ingilislərin işə qarışmasından sonra cəzası ömürlük həbslə dəyişdirilsə də, onun əmri ilə Taifdə, həbsxanada qətlə yetirilmişdi. Əli Süavi (1839-1878) II Əbdülhəmidi devirməyə təşəbbüs göstərdiyi üçün öldürülmüşdü. “Gənc türklər” hərəkatının ideoloqlarından olan Abdulla Cövdət (1869-1932) Əli bəyin gənclik dostu idi, Hərbi Tibb Məktəbinin tələbəsi olarkən gizli İttihad və Tərəqqi komitəsinin qurulmasında birgə çalışmışdılar. Sultan hökumətinin təqiblərindən əvvəlcə Avropada, sonra Misirdə sığınacaq tapmışdı. İnqilabi əhval-ruhiyyəsi ilə seçilən məşhur “İctihad” qəzetini nəşr edirdi. “Sultanın ehsanlarını, rütbələrini, məmuriyyətlərini rədd və xədivi-Misrin təəssütünü qəbul etməyərək məqsədi-müqəddəs uğrunda mal və mülkümü, həyatımı fəda etmək qayeyi-amalımdır” – deyən Əliheydər bəy Midhət Paşazadə (1879-?) də sultan rejiminin barışmaz opponentlərindən sayılırdı. Namiq Kamal(1840-1888) ilk konstitusiyanı hazırlayan komissiyanın üzvü kimi əvvəlcə həbsə, sonra isə sürgünə göndərilmişdi. Dillərdə əzbər olan “Zülmün topu var, gülləsi var, qələsi varsa, Haqqın da bükülməz qolu, dönməz üzü vardır” – misralarının müəllifi Tofiq Fikrətin (1867-1915) istibdad rejiminə və onun başında duran şəxsə nifrəti heç kimdə şübhə doğurmurdu.

Müəyyən istisnalarla eyni sözləri jurnalda çap olunan İsmayıl Səfa, Mehmet Übeydullah, Əli Rza Krımzadə, Əbdülhəq Hamid və b. haqqında da söyləmək mümkündür. Göründüyü kimi, “Füyuzat”ın simasında Bakıda II Əbdülhəmidə qarşı ikinci cəbhə açılmış, məcmuə “gənc türklərin” mühüm ideoloji silahına çevrilmişdi. Sultanı təhqir edən həcvin müəllifi Əhməd Kamalın “Füyuzat”da fəal iştirakı isə səbir kasasını daşıran son damlaya çevrilmişdi. Heç şübhəsiz, 1903-cü ildə həyatına yaranan təhlükəni görüb Türkiyədən gizli yolla qaçmağa müvəffəq olan “İttihad və Tərəqqi” qurucularından biri – baş redaktor Əli bəy Hüseynzadə barəsində də sultanın əlində kifayət qədər məlumat vardı. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin pulu ilə nəşr edilən məcmuənin ona sataşmasından şikayətlənəndə II Əbdülhəmid hansısa konkret yazını deyil, məhz konkret ideya istiqamətini və həmin istiqaməti formalaşdıran ədəbi-siyasi qüvvələri nəzərdə tutmuşdu. Bu mənada Əhməd Kamal da “Füyuzat”ın qapanmasına özünün bəlli “töhfəsini” vermişdi...

Bəlkə özü də bunun fərqində olduğundan “Füyuzat”ın son sayında Əli bəy kimi vida sözü ilə çıxış etməyə lüzum görmüşdü. Doğrudur, onun “İsbati-iştibah” adlanan məqaləsi baş redaktorun yazısı qədər ardıcıl, sistemli, hədəfə vuran deyildi. Lakin müəllifin səmimiyyətindən, tapındığı ideyalar uğrunda sona qədər mübarizə əzmindən xəbər verirdi. “İştə sözümüz burada bitdi, “Füyuzat” da bu nömrədə bağlandı – deyə Əhməd Kamal yazırdı. –Amma bizim dilimiz bağlanmadı, bağlanmaz və bağlanmayacaqdır. Özü-sözü düzgün bir qəzetə intişar edincəyə qədər ixtiyari-sükuta məcbur olduğumuzu və “Füyuzat” məsləkində bir qəzetə, yəni mənafeyi-insaniyyə və milliyeyi-tərəqqi və hüriyyəti-kamilə və müsavati-şamilə dairəsində ərz və müdafieyi-əqdəm və əqdəsi-şərait ittixaz etmiş bir qəzetə intişar etdiyi təqdirdə hətta məccanən xidmətə hazır olduğumuzu ərz edəriz”.

Əhməd Kamal “Füyuzat”ın mövqeyindən geri çəkilməsi, məram və əqidəsini dəyişməsi hesabına, sadəcə mövcudluq xatirinə yaşamasının tərəfdarı deyildi. “Məcmuəmizin bu bir sənə zərfindəki tərzi-bəyan və mücahidatı “Füyuzat” deyilən məsləkin nədən ibarət olduğunu anlatdı. “Füyuzat” hüviyyətini, mayeyi-zatiyyəsini mühafizə üçün məsləki-müəyyənində davam etməli, davam etmədiyi təqdirdə bağlanmalı idi”. Onun nəzərində “Füyuzat” yalnız öz əqidəsi zəminində qaldığı müddətdə “Füyuzat” idi. Çünki cəmiyyət bu dərgini bəlli bir dəyərlər sisteminin ifadəçisi kimi tanıyır və qəbul edirdi. Bu baxımdan da məcmuə həmin “dairədən xaricə çıxdıqca o namı daşımağa haqq və ləyaqəti olamaz. Ehtimal ki, tazə və köhnə bir taqım hicablar altına girə bilər. Fəqət məsləkindən bir xütvə sağa və ya sola atdıqca “Füyuzat”lığını mühafizə edəməz”.

II Əbdülhəmid istibdadının susdurduğu “Füyuzat” məhdud partiya maraqları güdmürdü. Son sayda dərginin ən təəssübkeş müəllifi Əhməd Kamalın son akkord olaraq vurğuladığı kimi, “füyuzatçılıq” islam etiqadlı, firəng fikirli, Avropa qiyafətli olmaq idi; “füyuzatçılıq” istibdadın, bürokratiyanın, kapitalizmin, qadına həqarətli münasibətin tərəfində dayanmamaq idi, “füyuzatçılıq” azadlıq, demokratiya, xalq, proletariat və qadın hüquqları uğrunda mübarizə aparmaq idi.

Məcmuəyə təzyiqlər onun öz məramına çatmasının təsdiqi sayıla bilər...

YAZILARI

Əhməd Kamal “Füyuzat”ın səhifələrində şair və tənqidçi-publisist kimi iki fərqli ipostasda çıxış etmişdi. Onun şeirləri Osmanlı təcəddüd ədəbiyyatının çox da diqqətəlayiq sayılmayacaq nümunələri idi və jurnalın poetik simasını formalaşdıran Məhəmməd Hadi yaradıcılığı ilə müqayisədə zəif görünürdü. Lakin XX əsrin əvvəllərində milli poeziyaya gətirdiyi bir yeniliyi qeyd etmək lazımdır – 18-ci sayda çap olunan “Gözəlim, açma maziyi” şeiri ilə Əhməd Kamal Şekspir poeziyasının təsiri ilə türk şeirində sonetin ilk nümunəsini yaratmışdı.

Məcmuədəki ilk yazısı “Simurqun qanadları altında” adlanırdı (“Füyuzat”, 25 may, 1907, say 18). Əli bəy Hüseynzadənin yuxarıda xatırlatdığım “Yeni qələm yoldaşımız” təqdimatının ardınca verilən həmin yazı Əli bəyin təxminən bir il əvvəl – 1906-cı il iyulun 7-də “Həyat” qəzetində çıxan “Kuhi-Qaf və Simurq” məqaləsinin təsiri altında qələmə alınmışdı. Bunu çıxarışda verilən “Ədibi-nəcib Əli Hüseyn bəyin “Həyat” və ondan iqtibasən “Türk” qəzetələrində müntəşir “Qaf və Simurq” məqaleyi-lətifieyi-ədəbiyyələrinə təlmihdir” qeydindən də görmək mümkündür.

Əhməd Kamalın bu məqaləsi müəyyən mənada Azərbaycandakı fəaliyyəti baxımından proqram xarakteri daşıyır, onun “Füyuzat” vasitəsilə ilə görmək istədiyi işlərin anonsunu verirdi. Məqalə Əli bəyə müraciətlə yazılmışdı. Onun Simurqun dilindən deyilmiş “Gəlin! Qanadlarımın altına gəlin ki, həsrətkeş olduğunuz sabahi-ürfan və hürriyyət mənim qanadlarımın altından doğacaqdır!” – sözlərini misal gətirən müəllif özünün Bakıya gəlişi və “Füyuzat” ailəsinə qoşulması ilə bu çağırışa səs verdiyini diqqətə çatdırırdı: “Əsrlərdən bəri üşşaqinə Qafi-xəyal üzərində həsrətkeşanə, məhrumanə fəryadlar etdirən Simurq bəni qanadının altına çağırıyordu. Bu dəvətə qarşı tərəddüd edə bilirmi idim? Simurq bənim aşinayi-vicdanım deyilmidir? Simurq bənim ümməthayi-əvvəlinimdən olmazmı? Simurqun qanadları bənim aba və əcdadımın aşiyani-nəşəti sayılmazmı?”

Bakıda görünən ictimai inkişaf meylləri, xüsusən də maarif və mətbuatın sürətli inkişafı Əhməd Kamalın qələm adamının vəzifələri ilə bağlı təsəvvürlərinin dolğunlaşmasına təkan vermişdi. “Buradakı yeni həyati-ictimaidə görünən ənvari-“Füyuzat”ın bizi “İrşad” edə-edə, nəhayət bir istiqbali-mətin və əminə irsal edəcəyinə şübhə olamaz!” – deyən müəllif türk dünyasının tərəqqisinə yönəlmiş prosesdə mümkün qədər yaxından iştirak etməyi həyatının amalı sayırdı. Bakı bu mənada ondan ötrü əfsanəvi Simurq quşunun qanadlarını sərdiyi yer idi.

Əli bəyin dilindən eşitdiyi epizodu – qədim Roma şairi Vergilinin “Eneida” eposunda dəniz allahı Neptunun şiddətli fırtına və dalğalara amiranə tərzdə “Quos ego!” (“Mən sizə göstərərəm!” mənasında – V.Q.) deməsini yada salaraq özünün hər hansı iddiadan, Mirzə Cəlil demişkən, “qələmlə təşəxxüs satmaqdan” uzaq olduğunu nəzərə çarpdırmağa çalışırdı: “Xeyr, ey növrəstəgani-qələm! Bən sizə “Guos ego” demiyorum və deməyəcəyəm. Bən sizin bulunduğunuz bu yağmurlu, yıldırımlı, fırtınalı meydani-mücadilədə qolunuza girəcəyəm. O meydanda bən çox zaman dolaşdığım üçün meydani-əzmimizdə təsadüf edəcəyimiz müxatirəli, sərp nöqtələri görüncə sizə ixtar edəcəyəm”.

Bu məqsədini həyata keçirmək üçün Əhməd Kamal “Füyuzat”da ədəbi tənqidi və bütünlükdə mübahisəni, fərqli fikir və mövqelərin qarşılaşdırılması ruhunu artırmağın tərəfdarı idi. O, Avropa xalqlarının qovuşduqları inkişafın mühüm hərəkətverici qüvvələrindən birinin tənqid olduğunu müxtəlif məqalələrində dönə-dönə vurğulayırdı. Sağlam ədəbi-ictimai tənqidi Şərq düşüncəsinə gətirməyin, tənqidlə təqriz və təhqir arasında fərq qoymağın tərəfdarlarından biri kimi çıxış edirdi. Məcmuədəki fəaliyyətinə də məhz ədəbi əsərlərin ruhu, mahiyyəti, dili, ifadə tərzi ilə bağlı əsaslandırılmış tənqidlərdən başlamaq niyyətində olduğunu yazırdı:

“Mühərriri-acizin də iyirmi sənədən bəri (yenə 20 il! – V.Q.) gərək mətbuat aləmində, gərək İstanbul məkatibi-aliyyəsində bu xüsusda bir xeyli xədəmat və təcarübüm olduğundan burada xidmət qılmaya bu məsələdən iqtida ediyorum. Bunun üçün “Fiyuzat”da bir “İmtahani-ədəbi” sərlövhəsi altında bir fəsli-intiqad açıyoruz ki, burada hər növ asari-müntəşirənin gərək əlfaz və ifadəyə, gərəksə məna cəhəti ilə məntiqə, elmir-ruha, hikməti-bədaeyə aid isabət və müxalifətləri son təhlili-ədəbi üsulu ilə göstəriləcəkdir”.

İlk təşəbbüs kimi Əhməd Kamal “Füyuzat”da yaxın saylarında çap olunmuş iki əsəri – özünün “Fəlsəfeyi-pərişan” şeirini və Asan Səbri Ayvazovun “Əsarət qurbanları” hekayəsini tənqidi baxımdan araşdırmışdı. Tənqidə sözün hərfi mənasında özündən başlaması ümumilikdə təqdir olunası hal idi. Əhməd Kamal bu yolla digər müəlliflərdə də tənqidə dözümlülük əhval-ruhiyyəsi formalaşdırmaq istəyirdi. Lakin onun müraciət etdiyi əsərlərin və müəlliflərin dairəsi son dərəcə məhdud idi. Təəssüf ki, sonrakı məqalələrində də türk Əhməd Kamal “Füyuzat” hüdudlarından kənara çıxa bilməmişdi. Bu isə onun tənqidinin miqyasını, ədəbi dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salmışdı.

Onun məqalələrini gözdən keçirəndə milli bədii sözün yalnız “Füyuzat” çərçivəsində yarandığı düşüncəsi hasil olur. Sanki 1906-1907-ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatı sadəcə bir dərginin səhifələrinə sığan üç-dörd müəllifin ümidinə qalmışdı. Sanki nə Sabir və Mirzə Cəlil, nə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və Nəcəf bəy Vəzirov, nə Ömər Faiq və Üzeyir Hacıbəyli, nə də adlarını sadalamadığım digər şair və ədiblər varmış...Məqalələrinin əhatə dairəsinin məhdudluğu, bəzən bütün mülahizələrini bir müəllif, yaxud onun bir şeiri üzərində qurması, əsaslı tənqiddən daha çox öcəşmə ünsürlərinə yer verməsi Əhməd Kamalın ümumiyyətlə çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında xəbərsizliyi təəssüratını yaradır. Daha dəqiq desəm, onu sadəcə Osmanlı türkcəsini ədəbi dil kimi qəbul edən müəlliflərin şəxsiyyəti və əsərləri maraqlandırırdı. Bu mənada onun tənqidi yazıları Firudin bəy Köçərli, yaxud Abdulla Surun eyni səciyyəli əsərləri kimi dövrün ədəbi fikrinin dərinliklərinə nüfuz edərək ümummilli mahiyyət qazana bilməmişdi.

“Füyuzat”dakı məqalələrinin mühüm qismi yalnız ədəbi deyil, həm də ictimai xarakter daşıyırdı. Bu yazılar qısa müddət ərzində jurnalın ideya istiqamətində ənənəvi yer tutmağa başlayan Şərq-Qərb paralelləri və qarşılaşdırılmalar üzərində qurulmuşdu. Əhməd Kamal bir milliyyətçi və türkçü kimi Qərb dəyərlərini qeyd-şərtsiz qəbul etmirdi, Qərb qarşısında heyranlıq hissi ona yad idi. Lakin bununla belə Avropadakı qabaqcıl meylləri öyrənmək və onları milli həyata tətbiq etməyin qızğın tərəfdarı kimi çıxış edirdi.

Onun “Avropalılarla anlaşalım” məqaləsi indi də öz aktuallığını itirməyib. Aradan yüz ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq bu yazını gözdən keçirərkən bu gün də hər birimizin yaşadığı hisslərin həqiqi təsvirini orada tapa bilirik. Xalqımızın həyatının qərblilər tərəfindən yalnız ekzotik bir görüntü kimi təsvir edilməsi? Buyurun. Əhməd Kamal türk cəmiyyətinin bilicisi sayılan, indi adına İstanbulda küçə, otel və qəhvəxana qoyulan fransız yazıçısı Pyer Lotinin (1850-1923) “Aziada” romanını incələyir və patriarxal İstanbul mühitində türk qızı ilə fransız zabitinin eşq macərası haqqında yazılanların reallıqdan çox uzaq olduğunu göstərir.

Avropa ensiklopediyalarında, soraq kitabçalarında, digər mənbələrdə tariximizin təhrif edilməsi, görkəmli şəxsiyyətlərimizin yada salınmaması? Buyurun. Fransanın “Böyük Laross” ensiklopediyasının yeni nəşrini görən müəllif adəti üzrə dərhal orada Osmanlı məşhurlarını, adları əsrlər boyu Avropanı qorxu altında saxlayan türk sərkərdələrini axtarır. Bəzən heç nə tapmır, bəzən isə ala-yarımçıq, təhrif olunmuş materiallarla üzləşir. Eynən bizim günlərdə olduğu kimi...

Heyrət qarışıq narazılıq hissi ilə “Canım! İstanbuldan Avropanın ən uzaq yerinə qırx səkkiz saatdır. Bu adamlar nə üçün bizi anlamaq istəmiyorlar? Nə üçün təfərrüati-siyasiyyələrə şu qədər vaqif olurlar da, xüsusati-ictimaiyyəmizi ehmal ediyorlar? Boyləcə, bizi aləmə məsxərə eliyorlar...” – düşüncəsini ortaya qoyan Əhməd Kamal həyəcanlı sualına özü cavab verirdi: “Biz bağıra-çığıra bu həriflərin aralarına, onların qaibeyi-ictimaiyyələri içinə hər nə surətlə olursa olsun, girməyə çalışmalıyız. Bizi aləmə istədikləri kimi tanıtmamaları üçün daima gözlərinin önündə olmalıyıq. Yoxsa şəxsiyyəti-ictimaimiz daim yanlış tanıdılacaqdır!”

Başqa üsul və vasitələr də mövcuddur. Müəllifin fikrincə, “kəndi mətbuatımızı nəzarət altında bulundurmaqla bərabər Avropa mətbuatının da heç olmazsa bizə aid əqsamını gözdən uzaq tutmamalıyız. Avropanın haqqımızda olan sui-zənn və hökmünü təshih üçün bundan kəsə yol yoxdur”.

Əli bəy Hüseynzadə və həmfikirlərinin fəaliyyətini təqdir edərək demək lazımdır ki, ötən əsrin əvvəllərində “Füyuzat” sadəcə belə qüsurları sadalamaqla kifayətlənməmişdi. Yazının son abzasından da göründüyü kimi, redaksiya “Böyük Laross”un türk-müsəlman dünyası ilə bağlı yol verdiyi qüsur və diqqətsizlikləri təshihi tələbi ilə fransızca müraciətini Parisə göndərmişdi...

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2013.- 27 iyul.- S.14-15.