Demokratiya və layiq olanların hakimiyyəti

(davamı)

O, yazırdı ki, əgər filosoflar öz ölkəsində çarlara çevrilmirlərsə və ya indi çar adlananlar və hökmdarlar müdriklik barədə kifayət dərəcədə əsl istəklə ilhamlanmırlarsa; əgər, necə deyərlər, siyasi hakimiyyət və fəlsəfə bir-birilə görüşmürlərsə, burada dövlətlər üçün həm də bütün bəşəriyyət üçün bədbəxtliklərdən heç bir rahatlıq olmayacaqdır. İkinci qrup igidlərdən ibarətdir. Onlar döyüşçülər olmalı və cəmiyyəti qorumalıdırlar. Yerdə qalanların hamısı kütlə olacaqdır, onlar müdriklik və igidlikdən deyil, yalnız arzu ilə hərəkətə gəlirlər. Platonun bu üç qrupu Hindistanda vaxtilə hakim kəsilən kasta sistemini xatırladır.

Platonun ideal dövlətində hər bir qrup öz rollarına malik idi, cəmiyyəti yaradır və harmoniya qaydasında fəaliyyət göstərirdi.

İcmanın ehtiyacları Platonu fərdi xoşbəxtlikdən daha çox düşündürürdü.

O, hər şeydən əvvəl sərvət toplamağa və nüfuz qazanmağa hər hansı bir qayğı göstərməkdən uzaqlaşmağı vacib sayırdı ki, beləliklə icma üçün daha yaxşı olan şeylər uğrunda mübarizə aparılsın. Platon inanırdı ki, qadınlar da həmçinin hökmdar ola bilərlər. Bu məsələdə o, yunan dövlətlərinin mövcud təcrübəsindən əsaslı qaydada aralanırdı.

Platon Afinada Akademiya adlanan məşhur bir məktəb yaratmışdı.

Aristotel (b.e.ə. 384-322-ci illər) Platonun şagirdi olmaqla, həmin Akademiyada 12 il təhsil almışdı. Sonralar isə özü Böyük Aleksandrın müəllimi olmuşdu. Aristotel də Platon kimi bəşər işlərini düzgün istiqamətləndirən hökumətin səmərəli formasını arzu edirdi. Öz müəllimindən fərqli olaraq, o, heç də ideal ədalətin təcəssümünə əsaslanan ideal bir dövlət axtarmırdı. O, çalışırdı ki, mövcud hökumətləri rasional qaydada yoxlamaqla, ən yaxşı hökumət formasını tapsın. Özünün “Siyasət” əsərində Aristotel 158 dövlətin konstitusiyalarını nəzərdən keçirir və mütəşəkkil hökumətlərin başlıca kateqoriyalarına gəlib çıxır.

O, hökumətin üç yaxşı formasını qeyd edir. Bunlar monarxiya, aristokratiya və konstitusiyalı hökumətdir. Öz tədqiqatlarına əsaslanaraq o, xəbərdarlıq edirdi ki, monarxiya asanlıqla tiraniyaya, aristokratiya oliqarxiyaya, konstitusiyalı hökumət isə radikal demokratiyaya və ya anarxiyaya keçə bilər. O, xalqın əksəriyyəti üçün ən yaxşı forma kimi konstitusiyalı hökumətə rəğbət bəsləyirdi.

Aristotel demokratiya haqqında belə deyirdi: “Bərabərlik iki cür olur: miqdara görə və ləyaqətə görə... Buradan da əsas iki növ dövlət quruluşu meydana çıxır – demokratiya və oliqarxiya... Ümumiyyətlə, səhv odur ki, bərabərliyin həqiqi və ya digər növünü hər yerdə qurmağa çalışasan.

Ondan sonra baş verənlər bu səhvin sübutu rolunu oynayır: belə bərabərliyə əsaslanan dövlət quruluşunun heç bir növü dayanıqlı qalmır...

Necə olsa da, demokratik quruluş böyük təhlükəsizlik bəxş edir və oliqarxiyada isə iki növ qarışıqlıq rüşeymi gizlənir: bir-birilə və xalqla ixtilaf. Demokratiyada isə yalnız oliqarxiya ilə ixtilaf meydana gəlir; xalq özü özünə qarşı (bunu qeyd etmək lazımdır) bunt qaldırmayacaqdır”. (“Siyasət”, 5-ci kitab) Yeni tarixdə dövlət quruluşu nəzəriyyəsi.

İngilis filosofu Con Lokk (1632-1704-cü illər) və XVIII əsrdəki fransız maarifçiliyinin nümayəndələri dövlət quruluşu barədə yeni fikirlər irəli sürərək, bu sahədəki təlimi xeyli inkişaf etdirdilər.

Onlar həmçinin liberalizmin ideya-siyasi nəzəriyyəsini yaratdılar.

Lokk göstərirdi ki, dövlət hakimiyyəti qanunvericilik və icra qollarına bölünməlidir və beləliklə o, hüquqi dövlətin əsas konstitusiya prinsiplərinin formulunu verdi. Bu müddəa onun “Dövlətin idarə olunması barədə iki traktat” əsərində şərh olunur. Sonralar isə bu ideya fransız mütəfəkkiri Şarl Monteskyo tərəfindən xeyli inkişaf etdirilərək, hakimiyyətin bölünməsi və ayrı-ayrı qanunların bir-birinə nəzarət etməsi barədə tam əsaslandırılmış təlim yaradıldı.

Con Lokkun sələfi Tomas Hobbs (1588-1679-cu illər) dövlətin “Bizim öz dincliyimiz və müdafiəmiz üçün borclu olduğumuz böyük Leviafan” (Leviafan – Bibliya mifologiyasında nəhəng dəniz əjdahasıdır) adlandırır. Bu dövlətdə hökmdar icra, qanunvericilik orqanları və hakim kimi çıxış edir. Mütləq hökmdar nəhayətsiz hakimiyyətə malik olur. Hobbsa görə təbəələr üsyan edə bilməzlər, bunu etdikdə onlar əzilməlidirlər.

Con Lokk siyasi hakimiyyətə Hobbsdan tam fərqli qaydada baxırdı və bir adamın mütləq hökmranlığına qarşı çıxırdı. O, İngiltərədəki Şanlı inqilab vaxtı yazdığı “Dövlətin idarə olunması barədə iki traktat” əsərində özündən əvvəlki müəllif kimi insanların sosial cəhətdən təşkil olunmağa başladığı təbiət şəraitini yada salır. Lakin Hobbsdan fərqli olaraq bu cəhəti qeyd edirdi ki, insanlar o vaxt müharibə şəraitində deyil, bərabərlik və azadlıq şəraitində yaşayırdılar.

Təbiət qoynunda yaşayan insanlar onların əlindən alına bilinməyən müəyyən təbii hüquqlara – həyat, azadlıq və mülkiyyət hüquqlarına malik idilər. Beləliklə, onlar qarşılıqlı qaydada müqavilə bağlayırdılar ki, öz hüquqlarının müdafiəsinə arxayın olmaq üçün hökumət yaratsınlar. Bu müqavilə qarşılıqlı vəzifələr qoyurdu: hökumət xalqın hüquqlarını himayə edəcək, bu vaxt xalq isə hökumətə qarşı ağıllı qaydada hərəkət edəcəkdir. Lakin əgər hökumət bu müqaviləni pozsa, misal üçün, əgər monarx adamların hüquqlarını qorumaq barədəki vəzifəsini yerinə yetirməkdə uğursuzluğa uğrasa və ya mütləq hakimiyyətə iddia etsə, icmanın razılığı olmadan qanunlar qəbul etsə – xalq özünə yeni hökumət formalaşdırmalıdır.

Lokka görə xalq iclası, ancaq əvvəlcədən torpaq sahibləri olan və parlamentdə təmsil olunan aristokratiya idi, heç də torpaqsız kütlə deyildi. Ona görə də Lokk çətinliklə siyasi demokratiyanın tərəfdarı hesab oluna bilərdi, lakin onun ideyaları XVIII əsrdə həm Amerika, həm da Fransa inqilabları üçün mühüm rol oynadı və onun konstitusional hökumət, qanunun idarəçiliyi, hüquqların müdafiəsi barədəki tələbləri dəstəklənərək, tətbiq edilmək üçün istifadə edildi.

Lokk mühüm insan haqları barədə müddəanı birinci olaraq əsaslandırmışdır. Bunlara azadlıq, bərabərlik, şəxsiyyətin və mülkiyyətin toxunulmazlığı daxildir. Bu ideyalarla o, liberializmin banilərindən biri oldu.

Fransız maarifçilərinin işləyib hazırladıqları cəmiyyət anlayışı belə bir inama əsaslanırdı ki, hər bir adam öz hüquqlarını bilməli və həyata keçirməlidir. Maarifçiliyin fəlsəfi ideyalarının yayılmasının nəticəsi, dövlətin siyasi problemlərinin həllində hər bir vətəndaşa bilavasitə iştirak etmək hüququnun verilməsi tələbi oldu.

Onlardan xeyli əvvəl ingilis filosofu Con Lokk artıq hər bir insanın həyat, azadlıq və mülkiyyət hüququnun təbii, əbədi və onun əlindən alınmaz olduğunu bəyan etmişdi. Hər bir hökmdar idarə etmək hüququnu itirmək istəmirsə, həmin hüquqlara hörmət etməyə borcludur. Qeyd olunan təbii hüquqları bu və ya digər səbəblər üzündən pozmaq istəyənlərdən qorumaq üçün adamlar könüllülük əsasında, onların ağlının hökm etdiyi kimi ictimai müqavilə bağlayırdılar. Lokkun ictimai müqavilə barədəki nəzəriyyəsi belə bir prinsipdən irəli gəlirdi ki, bu yolla yaradılan nüfuzlu dövlət orqanı vətəndaşların açıq və ya dinməz razılığına söykənə bilər. İctimai müqavilə anlayışı maarifçilik xadimlərinin hazırladıqları cəmiyyət haqqında olan təlimin ən əsas müddəalarından biri oldu.

Dövlət, vətəndaşlarının əlindən əsas hüquqlarını – həyat, azadlıq və mülkiyyət hüququnu ala bilməz. Əksinə, o, bunları qorumalıdır, çünki təbii hüquqlar dövlətin yaranmasından əvvəl meydana gəlmişdir. Con Lokkun bu müddəası həqiqətən də insan haqları ideyasının ilkin başlanğıcı olmaqla, Amerika Birləşmiş Ştatlarının 1776-cı ildəki İstiqlaliyyət Deklarasiyasında aydın şəkildə öz əksini tapmışdır.

Təsadüfi deyil ki, Lokk XIX-XX əsrlərin siyasi liberalizminin banisi hesab olunur.

Şarl Lui Monteskyo (1689-1755-ci illər) Böyük Britaniyanın siyasi həyatını öyrənməsi əsasında hakimiyyətin bölgüsü və hökumətin parlament qarşısında məsuliyyət daşıması təlimini inkişaf etdirdi. Bu, hüquqi dövlətin sonrakı inkişafında həlledici rol oynadı.

Monteskyo belə bir qənaətə gəldi ki, azadlıq o qədər də insanların xüsusi əxlaqi keyfiyyətlərinin nəticəsi olmayıb, daha böyük ölçüdə dövlət hakimiyyətinin ağıllı şəkildə məhdudlaqdırılmasının nəticəsidir. Ona görə də o, dövlət hakimiyyətini qanunvericilik, icra və məhkəmə qollarına bölməyi təklif etmişdi. Bunu bir klan və ya oliqarxiya deyil, müxtəlif sosial qrupların nümayəndələri həyata keçirməlidir. Beləliklə, qarşılıqlı şəkildə nəzarəti təmin etmək və hakimiyyətdən sui-istifadə hallarını bütünlüklə yoxa çıxarmaq mümkündür. Belə sui-istifadə isə, Monteskyonun inamına görə, azadlığın itirilməsi demək olardı.

Jan Jak Russo (1712-1778-ci illər) isə qədim Yunanıstanın nümunəsi əsasında demokratiya modelini təklif etmişdi. O, azadlıq və bərabərlik prinsiplərini, cəmiyyətin bir hissəsi kimi insanın varlığı ilə birləşdirməyi nəzərdə tutuldu. Onun mühakimələri birbaşa demokratiya prinsiplərinə əsaslanırdı: bütün xalq hökmrandır (“bütün dövlət hakimiyyəti xalqdan gəlir”), bütün vətəndaşlar bərabər hüquqludur və eyni vaxtda həm qanunverici və həm də hökumət kimi çıxış edirlər.

Çoxluğun iradə və hüququ şəxsiyyətin iradə və hüququna ağalıq edir.

Qərarlar ümumi iradə ilə qəbul olunur. Ümumi faydaya xidmət edən həqiqi ümumi iradə hamının iradəsindən yuxarıda dayanır, axırıncını ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin maraqları təhrif edə bilər.

ABŞ dövlətinin demokratik əsasları

İki min ildən artıq bir fasilədən sonra bəşəriyyət yenidən demokratik dövlət quruluşunun yaranmasının şahidi oldu. Azadlığa və demokratik prinsipləri ilk dəfə özünün İstiqlaliyyət Deklarasiyasında bəyan edən Amerika Birləşmiş Ştatlarının 1789-cu ildə qəbul etdiyi Konstitusiyada bu ideyalar bütünlüklə öz əksini tapdı. Deklarasiyada vəd edildiyi kimi və Əsas Qanunun müddəaları əsasında antik dövrün yadigarı olan Con Lokkun və fransız maarifçilərinin əsərlərində öz nəzəri əsaslarını tapan yeni bir quruluş tarix səhnəsinə gətirildi. Dövləti əmələ gətirən və sonralar ştat adlanan 13 koloniya birlikdə təkcə Böyük Britaniya müstəmləkəçiliyinin buxovlarını qırıb atmaqla kifayətlənmədi, həm də azad, xalqın hakimiyyəti adlana biləcək bir dövlət quruluşunu meydana gətirdi. Beləliklə, 1776-cı ildə ABŞ-ın yaranması bəşəriyyət tarixində demokratiya ideyalarının hansısa kiçik bir şəhər-dövlətdə deyil, 3 milyon nəfər əhalisi olan bütöv bir ölkənin miqyasında reallaşmasına çevrildi. Bir müddətdən sonra Böyük Fransa inqilabının qələbəsi ilə həmin ideyalar bu ölkədə də həyata keçməyə başladı. Lakin burada acı tale respublika quruluşunun ardıcıl və daha çox baş verən təlatümlərsiz ömür sürməsinə imkan vermədi.

ABŞ-ın reallığı isə avropalıları təəccübləndirməyə bilməzdi. 1831-ci ildə ABŞ-a səfər edən fransız mütəfəkkiri Aleksis de Tokvil bu təəccübü daha canlı şəkildə təsvir edir.

Buradakı şəxsi azadlıqla din, özəl mülkiyyətilə bərabərlik, fərdiyyətçiliklə desentralizasiya arasındakı tarazlıq onda dərin təəssürat yaratdı. Ölkədə hələ də quldarlığın mövcud olmasına, yerli əhalinin (hinduların) rezervasiyalarda saxlanılmasına, qadınların səsvermə hüququndan məhrum edilməsinə baxmayaraq, Tokvil bu ölkənin siyasi həyatına bütövlükdə qiymət verərək, ABŞ-ı demokratiya adlandırdı.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2013.- 1 iyun.- S.18.