Əbu Turxan dünyasının hikmətləri

Prof. Dr. Səlahəddin Xəlilovun “Əbu Turxanın hikmət dünyası” kitabı üzərinə təəssüratım

Kimdir Əbu Turxan? Mən ilk olaraq bu adı professor Səlahəddin Xəlilovun yazılarından duymuş, qəfil, yerində işlənmiş, fikri məqama otuzduran istinadlarında(n) aramışam. Daha sonra isə ardınca gələn, ara-sıra Əbu Turxandan da nəsə deməyi lazım bilən digər müəlliflərdə(n)...

Bəs kimdir Əbu Turxan? Bu yaxınlarda bir kitab çıxdı: “Əbu Turxanın hikmət dünyası...”, yenə də “Professor doktor Səlahəddin Xəlilovun təqdimatında” (Bakı, 2012). Əbu Turxanın Aforizmləri və professorun hər türlü – mövzu-mövzu, bölmə-bölmə, fikir-fikir bu hikmətləri şərh edən geniş məqalələri... Əbu Turxanı bir mütəfəkkir-filosof, özünəxas Dünya modeli cızıb-düzənləyən Obraz kimi tanımağa gərəyincə, hətta gərəyindən də bol informasiya verir bu kitab... Amma o sual ki: kimdir Əbu Turxan, tarixi-zamanı-milliyyəti nədir?, hansı dövrdə yaşamış, bioqrafiyası nədir? – mənim kimi tarixən düşünməyi vərdiş eləmiş birisi üçün yenə açıq qaldı...

Hərçənd filosofun nə zamanı olar, nə də milliyyəti... – bilsəm də, dinc durmayıb Əbu Turxanı olmayan yerlərdə aramaqda davam etdim. Virtual aləmdə(n) bir səs- eyham gəldi nəhayət, bəs “kimdir Əbu Turxan? Cavab: Əbu Turxan – türk-islam fəlsəfi fikrinin çox az araşdırılmış böyük nümayəndələrindən biridir. Şərqdə və Qərbdə indiyədək bəlli olan fəlsəfi sistemlərdən fərqli, hər iki təfəkkür üsulunu özündə ehtiva edən universal bir təlimin yaradıcısıdır. Hazırda prof. S.Xəlilovun “Əbu Turxan fəlsəfəsi” adlı kitabı nəşrə hazırlanır...” (http://felsefedunyasi.org/site/?name=answer&ques_id=42&)

Bir növ bələdçi də məni Əbu Turxanın hikmətləri toplanmış (hələ ki) yeganə mənbəyə, filosofu ən dürüst nişan verən Mətnlər(in)ə qaytarmış olur: “Əbu Turxanın hikmət dünyası”.

Kitaba Ön sözündə “Yox millətimin xətti bu imzalar içində...” – deyə fəlsəfə axtarışına çıxmış professor Səlahəddin Xəlilov, onu ən nəhayət Əbu Turxanda tapdığını xəbər verir: “Nəhayət, günlərin bir günü fikir ənginliyinin səmasında bir səs mənə doğma gəldi. O mənim dilimdə danışırdı. O mənim kimi düşünürdü. Omu mənim qəlbimin bir parçası idi, mənmi onun – fərqi yoxdur. Sanki o mən idim. – Budur doğmalıq duyğusu! Bu – Əbu Turxan fəlsəfəsi idi!..”

Amma “Hikmət dünyasında”(n) Əbu Turxanın obrazı ilk olaraq filosof yox, məhz aforizm ustası kimi, bilavasitə Mətnlərində(n) boy verir, görünür. “İnsan”, “Mənəviyyat”, “Din, inam, iman”, “Yer-göy, zaman-məkan”, “Tale, həyat və ölüm”, “Gözəllik”, “Məhəbbət”, “Ailə, qadın, kişi”, “Dostluq”, “Tarix, cəmiyyət, şəxsiyyət”, “Dövlət, millət, vətən”, “İdeya, hikmət, fəlsəfə”, “Ziyalılıq, müdriklik, dahilik”, “Zəka, ağıl, hiss”, “Dil, nitq, söz”, “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Azadlıq, haqq, ədalət”, “Həqiqət və bilik”, “Elm, təhsil, kitab”, “İş və əməl”, “Güclü-zəif, aqil-cahil”, “Ruh və bədən”, “Var-dövlət” – bölmələrində tematik təsniflənmiş Əbu Turxan dünyası tədricən oxucunun fikir və ruhunu işğal edərək, olduqca əngin bir fəza cızır: ən universal mənalardan İnsan fəaliyyətinin konkret sırası, təzahürlərinəcən. Həm də məhz müasir İnsan vurğusu və onu ifadə edən transkripsiyada...

“İnsanın mənəvi dünyası əslində dünyadakı mənaların dünyasıdır” (s. 59). “Simasızlıq əslində simaların çoxluğundan irəli gəlir” (75). “Pislər pisləri – pis olduğu üçün, yaxşıları da – yaxşı olduğu üçün sevmirlər” (74). “Daxili nəzarət cəmiyyətin və dövlətin nəzarətindən daha etibarlıdır” (91). “Səbr insana ömrü boyu dözmək üçün yox, məqamı düzgün seçmək üçün lazımdır” (133), “Kimlərsə yaşadığı yeri gözəlləşdirmək üçün tər tökür, kimlərsə sadəcə gözəl yerə köçür” (144). “Kimə aşiq olmaq adamın iradəsindən asılı deyil, amma səviyyəsindən asılıdır” (168). “Bərabərlik iddiası ailəni sarsıdır” (180). “Dostluq eyniyyətdən, məhəbbət fərqdən yaranır” (193) və s. və i.

Burda kəskin İnsan problematikası var: “İnsanın xoşbəxtliyi üçün içindəki işıq yetərli deyil; yaşadığı mühit də işıqlı olmalıdır”. “İnsanın özünü xoşbəxt hesab etməsi ilə xoşbəxt olması düz, bilikli hesab etməsi ilə bilikli olması isə tərs mütənasibdir”. “Xoşbəxt o adamdır ki, xoşbəxtlik axtarmağa ehtiyacı yoxdur” (58). “İnsan dünyası üç təməl üzərində qərar tutur: söz, zəka və əməl” (308). “İnsanın ən böyük varı – özünün var olmasıdır” (442)...

Metafizik qənaətlər var burda: “Mənəvi dünya “iç aləmi” sayılsa da, onun da öz içi və çölü, əlçatmaz göyləri vardır”. “İki işığın təmasından daha böyük işıq da yarana bilər, qaranlıq da” (72). “Dünya vahid bir ideyanın təcəssümü olmasaydı, bu qədər bütöv və ahəngdar olmazdı ”. “Dünya eyni məzmunda, amma müxtəlif dillərdə yazılmış üç kitabdan ibarətdir: Müqəddəs kitab, təbiət və əql. Bunlar adətən ayrı-ayrılıqda oxunur. Amma onların eyni kitab olduğunu çox az adam dərk edir” (106) “İnsan ona bəxş edilmiş ömrü heç vaxt tam yaşamır. Ömür qismətin ancaq bir qismidir” (129). “Fəlsəfə ruhun əql məqamında açılışıdır” (247) “Sənətin missiyası ilahi gözəlliyi onun təzahürlərində görə bilməkdir” (325) ...

Əbu Turxan dinin İnsan həyatında rolu barəsində deyir: “Ruh dünyasının dərinliklərinə ancaq dini hissin köməyi ilə girmək mümkün olur” (87). “Fəlsəfə seçilmişlər, din isə hamı üçündür”. “Allah qarşısında əyilmək bu dünyada əyilməzliyin təməl daşıdır”. “Həqiqi din əslində çox vaxt insani keyfiyyət kimi təzahür edir”. “Allahdan qorxmayan bu dünyanın heybətlərindən qorxmağa məhkumdur”. “İctimai hadisəyə çevrilmiş din artıq din deyil” (89). “Heç nəyə inanmayan adamın guya təkcə Allaha inanmasına inanmayın” (88) ...

Əqidə söhbətləri var burda: “İnsan o vaxt xoşbəxt olur ki, iç dünyası ilə içində yaşadığı dünya uyğun gəlsin” (112). “Zəmanə ancaq dayazda olanları dəyişir; dərin qatlara nüfuz edə bilmir” (115) “Yeni cümlə ilə başlamaq üçün əvvəl nöqtə qoymaq lazımdır” (127). “Vətəndaşlıq milli ruhla Vətənin izdivacından doğulur” (224) “İdeya heç vaxt ölmür, ona yiyələnən hər bir yeni şəxsin simasında o öz növbəti həyatını yaşayır” (241). “Ağıl gücə çevrilər, güc ağıla çevrilə bilməz” (284) “İnsanı aşağı çəkən qüvvələr sərvət və şəhvət, insanı ucaldan yaradıcılıqdır” (324). “Mənə gedən yolu göstər, məndən gedən yolu özüm seçərəm” (371)

Mənəvi imperativlər irəli sürür Əbu Turxan: “Sənə yardım edənlərə yardım etməyi arzulama. Sən də sənə ehtiyacı olanlara yardım et!” “Pisi söyməkdənsə, yaxşını öymək yaxşıdır” (74). “Başqasının çaldığına oynamaq özü çalıb özü oynamaqdan daha asandır” (213) “Müdriklik həyat elminin mənimsənilməsidir” (264). “Təbii istedad həmişə yaşıl qalar, əgər öz içində yetişən təkəbbür onu qurutmasa” (269).

“İddialı adam azad ola bilməz” (345). “Mütləqi də, mahiyyəti də, sonsuzluğu və əbədiyyəti də insan ancaq ruhunun ənginliyində tapa bilər” (423). “Cəmiyyət o zaman çiçəklənər ki, onun zənginləri səxavətli olsun” (444) ...

Aforizmlər – min illərin təcrübəsindən süzülüb gəlmiş, günün hikmətlərini yazıya alan janr, deyim tərzi, ədəbiyyatdır. Bu ki, kitabda zəngin, sərrast, poetik gücdə olanı da var: “Nadan adamın yaxşılığı ilə pisliyi arasında niyyət fərqi olar, nəticə fərqi olmaz” (60) “Biliksizlikdən utancaqlıq yaranır, çoxbilmişlikdən – utanmazlıq” (76). “Bir fəsil başqa fəsil üçün fasilədir” (110) “Kişilər elmi, qadınlar poeziyanı xatırladır” (181). “Çiy fikir söyləmək çılpaq gəzmək kimi bir şeydir” (287). “Bir bütöv iş yüz yarımçıqdan üstündür” (396) və s. kimi.

Hələ kifayət qədər bərkiməmiş, praqmatik, “primitiv” olanı da: “Öz yükünü sakit şəraitdə, günəşli gündə çəkməyənlər qarda-boranda tələm-tələsik çəkmək zorundadırlar” (60) “Əgər su da təmiz deyilsə, yuyunmağın nə faydası?” (76) “Müasirlik zəmanəyə bənzəməkdir” (114). “Müharibədən fayda görənlər olmasaydı, müharibələr olmazdı” (223). “Böyük adamlar kiçik işlərdə çox vaxt səriştəsiz olurlar” (271). “Problemin düzgün qoyuluşu onun həllinin yarısıdır” (387) və bu kimi...

Əlbəttə, bütün bu özəlliyi-zənginliyi-lazımlığı ilə birgə, hikmət dünyası hələ fəlsəfə demək deyil, özlüyündə gözəl fikir aləmidir. Bu gözəllik-müdriklik hardan nəşət edir, hansı yaradıcılığın, yaradıcı fəaliyyətin bəhrəsidir? – bilmək istəyirsən. Axı S.Xəlilovun dediyi kimi: “... aforizmlər böyük fəlsəfi təlimlərin təməli yox, nəticələri, xülasələri kimi də ortaya çıxır..” “Fəlsəfə ilə hikmətin görüş məqamı” adlı kitaba giriş məqaləsində isə professor daha konkretdir: “Müasir dövrdə Qərbdə fəlsəfə elm səviyyəsinə endirilib və ixtisaslaşmış “filosoflar” araşdırdıqları problemi həyatın mənası, insan və dünya məcrasına gətirə bilmədiklərinə görə hikmət dünyasından ayrı düşüblər... Şərq bu gün də davam edə bilsə idi, fəlsəfə ilə hikmət ayrı düşməzdi. Əbu Turxan təlimində biz fəlsəfədən hikmətə, hikmətdən də fəlsəfəyə keçid yollarının açıq olduğunu görür, bu iki təfəkkür səviyyəsinin əlaqə və vəhdətinin şahidi oluruq”...

Və məhz S.Xəlilovun təqdimatında kitabda Əbu Turxan dünyası bütöv modeli, vahid dünya-dərki, fərqli sistemi olan fəlsəfəyə keçir, Əbu Turxan isə tədricən qarşımızda filosof kimi canlanmağa başlayır. Professor ümumən Əbu Turxanı oxucuya Şərq və Qərb təfəkkür üsulunu özündə ehtiva edən universal bir təlimin yaradıcısı kimi tanıdır. Hər tematik bölümdən əvvəl verilmiş məqalələrdə də bunu biz təkrar-təkrar duyur, fəhm edirik; çün hər dəfə Əbu Turxanın aforizmlərinə konkret nöqtədən işıq düşür və bizim onu anlamağımıza yol açır... “Dünyanın ancaq öz qəlbimizlə işıqlandırdığımız hissəsi bizə məxsusdur” (111), – deyilmi?

Doğrusunu desəm, kitabda Əbu Turxanın bu və ya digər hikmətlərindən də çox, mənə Səlahəddin Xəlilovun bura müdaxilələri girir, ləzzət eləyir... Çün, düşünürəm, birinci halda əgər ani yaşamdan, işıqlanmadan ekstaz duyurumsa, ikinci halda “ayılır”, sürəkli fikir zərbələri və həzzləri altında oluram. Və bu hesabla, Əbu Turxan fəlsəfəsi mənə çox yaxın-yavıq gəlir; əslində, nə vaxtdır (!) biz hamımız Qərbli kimi düşünür, fikir yürüdür, Şərqli kimi yaşamırıqmı?!. Sözün fəlsəfi mənasında, əlbəttə; yəni iş-güc-əməllərimizi, empirik həyatımızı sanki idarə edən-yönəldən-şövqləndirən Qərb düşüncəsi, “model”idir, amma məhz yaxınlıq-İnsanlıq-cəm – varlıq nöqtələrimiz mənəviyatda, mənəvi planda: bir-birimizə yaxşı olmaq, yaxşılıq etmək kimi Şərq müstəvisində təzahür edir... Axı: “Şərqdə “ürəkdən yanmaq”, Qərbdə “ürəkdən düşünmək” ənənəsi var” (293), – deyilmi?

Və qınamayın məni, desəm ki: istər Obraz kimi olsun, ya da elə bilavasitə Mətnlər(in)də(n) Əbu Turxan “kimdirsə” də, tarixən də bizə çox yaxın ərazilərin yetirməsi-yetkilisidir, hətta lap müasirimizdir! Çün bir baxın: bir problem olaraq Qərb–Şərq qarşıdurması Yeni tarix boyu, xüsusən də XIX əsrdə Avropasentrizm düşüncəsinin beyinlərə yeriməsi, bunun gerçək həyatda fəsadları üzərində irəli gəlir... Və habelə çarəsi – problemin həllinə yönəlik hər iki qütbü birikdirəsi “universaliya”, “model”, “təlim” axtarışları da bundan sonranın, məxsusən də kəskin olaraq son yarım-yüzilin söhbəti-çabaları-işidir... “Tarix iki halda təkrarlanır: ibrət götürəndə – yaxşı məqamlar, götürməyəndə pis məqamlar təkrar olunur” (209), – deyilmi?

Zatən, “Əbu Turxanın hikmət dünyası”nda mən əlahiddə Qərb-Şərq problematikasına elə də rastlamadım ki; vur-tut iki-üç yerdə... Eşq mərtəbəsində: “Şərqdə idrakın işığı eşq işığının kölgəsində qalır, Qərbdə – əksinə”(171); İdeal sevdasında: “Şərqin idealı – insanın kamilləşməsi, Qərbin idealı – cəmiyyətin təkmilləşməsidir” (212), vəssalam. Əbu Turxan fəlsəfəsi sırf İnsan problematikasından başlayır: “Hər bir insan öz sevgisi qədərdir” (55)... və axıracan onun üzərində də qərar tutur: “Bütün dünyanı gəzib səadət axtardım, – tapmayıb, kor-peşman evə döndüm. Sən demə o, evdə məni gözləyirmiş” (182)... Qərb-Şərq məsələsi burda içdən həll olunmuş şəkildədir: “Biz adətən özümüzü yox, başqalarını görürük. Özünü görməyin yolu isə özünə başqalarının gözü ilə baxmaqdır” (55). Və yalnız professorun şərhində aktuallaşır, vurğu kəsb edir: “İnsanı özünə qaytarmalı olan yollardan biri Şərq, digəri Qərb yoludur. Bu yolların hansı daha optimaldır? İnsan özünü öyrənmək üçün bu dünyaya yaxınlaşmaq, yoxsa, əksinə, ondan uzaqlaşmaq dilemması ilə üzləşmir...” (s. 96)

Əbu Turxan fəlsəfəsi S.Xəlilovun təqdimatında öncə Mənəviyyat fəlsəfəsidir. Mərkəzində İnsanın mənəvi varlığı-mündəricəsi-strukturu və sonra ətraf aləmə-dünyaya-cəmiyyətə... və hakəza bu barədə biliklərə, anlayışlara, fəaliyyətə münasibəti durur... Həmin bu sıradan S.Xəlilovun oçerklərini mən kitabdan da əvvəl “FƏLSƏFƏ və sosial-siyasi elmlər” jurnalında ardıcıl oxumuş və onun sanki bir-birindən uzaq ən müxtəlif: mənəvi sferalar, fəaliyyətlər, situasiyaları eyni uğurla fəlsəfi predmetləşdirərək bizə yaxınlaşdırmasına həmişə heyrət eləmişəm. Eyni işi adekvat Əbu Turxanın Aforizmlərində(n) də görürük; yuxarıda mən sitatlar çələngini qəsdən hər bölümdən olmaqla sərgiləmişəm: “İnsan”, “Mənəviyyat”, “Din, inam, iman”, “Yer-göy, zaman-məkan”, “Tale, həyat və ölüm”, “Gözəllik”, “Məhəbbət”, “Ailə, qadın, kişi”, “Dostluq”, “Tarix, cəmiyyət, şəxsiyyət”, “Dövlət, millət, vətən”... və s. Bu ki: hər türlü olursa olsun, son halda hər bir aforizm İnsan mənası ətrafında dolanır, İnsanın mənəvi aləminin bir küncünü ani işıqlandırır və varlığının danılmaz mənəvi düsturuna çevrilir...

Amma eyni zamanda görməmək mümkünsüz: Əbu Turxan fəlsəfəsi bilmərrə “həyat fəlsəfəsi”ndən gəlib, “praktik şüur”un ifadəsidir. Hər bölümdə toplanmış aforizmlər həm də İnsanın ətraf aləm- cəmiyyət- növbənöv fəaliyyətləri müqabilində (...“İdeya, hikmət, fəlsəfə”, “Ziyalılıq, müdriklik, dahilik”, “Zəka, ağıl, hiss”, “Dil, nitq, söz”, “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Azadlıq, haqq, ədalət”, “Həqiqət və bilik”, “Elm, təhsil, kitab”, “İş və əməl”, “Güclü-zəif, aqil-cahil”, “Ruh və bədən”, “Var-dövlət”...) qənaətlərini, hikmətlərini, praqmatikasını ortaya çıxarır. Məna omonimliyi göz qabağındadır; Əbu Turxan fəlsəfəsində Qərb rasionalizmi ilə Şərq imperativliyi-mütləqliyi üz-üzə, iç-içədir, sanki biri digərinə yol göstərir... Və mən S.Xəlilovun fəlsəfi etüdlərində Antik dövr, Orta əsrlər, Yeni dövr, XX əsr, Qərb və hakəza Şərq filosoflarını daim yanaşı görüb, az qala eklektika sərhədlərində belə məna emanasiyası bacarığına, bir mənalar aləminin digərinə surət göstərməsi səriştəsinə həmişə təəccüblənmişəm. Heç o da əbəs deyil ki, fəxarətlə söyləmək olar: Səlahəddin Xəlilov fəlsəfi komparativistika sahəsində bugün bizdə dünya miqyasında tanınmış simadır (“Fəlsəfə: tarix və müasirlik (fəlsəfi komparativistika)” kitabını (Bakı, 2006) yada salın!)...

Səlahəddin Xəlilovun Əbu Turxanın hikmət dünyasını təqdim üsulu da maraqlı olub, yaşadığımız hər növ “post-” zamanlarına da (post-sovet, post-kolonial, post-industrial, post-XX yüzil...) yaraşır. Kimsə burda sadəcə qanadlı fikirlər, aforizmlər tapıb, poetik ilğımlarına sevinə bilər; kimsə praktik önəmini mənsiyib, fəaliyyət üçün yaddaş kitabçası tərtibləyə bilər; kimsə mənim təki, azad düşüncə, sərbəst fikrin girə bildiyi hər növ hüdudlardan həzz qopara bilər... Və kimsə də bütünlükdə: Əbu Turxan fəlsəfəsinə baş vurmaq şövqüylə alışıb-yana bilər...

Belə ki: Əbu Turxanın hikmət dünyası özlüyündə nə qədər xaotik, ordan-burdan görünsə də, S.Xəlilovun təqdimatında sistemlidir. Məhz sistemliyində “eklektika” gizləyir. Burda eyni zamanda dialektika da var, metafizika da; tarix də var, hermenevtika da; din də var, ilahiyyat da; elm də var, hər növ məna-mahiyyətə açılan fəlsəfə də... Və həmin fəlsəfə yalnız “Əbu Turxanın hikmət dünyası”nın alt-zəminində duran müəyyən nöqtələrə (İnsan-dünya-din-fəlsəfə-elm-sənət... münasibətləri!) isnad edəndə durulur görükür ki: bunu da bizə məhz professor S.Xəlilov göstərir...

Bu ki, Əbu Turxana görə: fəlsəfənin predmeti – İnsandır, “Əbu Turxan öz fəlsəfəsinə “Mən” anlayışının təhlilindən başlayır”; “bu mənada fəlsəfəni özünüdərk kimi də dəyərləndirmək olar”. “Özünüdərkin iki yolu var. Biri dünyanı dərk etməkdən keçir ki, bu elm vasitəsilə dərkdir. O biri insanın özü ilə bilavasitə təması, öz iç dünyasına səyahət və ya için işıqlanmasıdır. Qərb fəlsəfəsində buna refleksiya deyilir...”; “Əbu Turxan fəlsəfəsində isə “iç dünyasına səyahət”in özü də iki yola ayrılır: tədrici işıqlanma – nurlanma və bir də “qısa qapanma” (14-15)...

Nurlanma-işıqlanma İdeyalar vasitəsilə olur, başqa sözlə elə İdeyadır ki, var: “Yəni insan özü üçün işıqlanan hansı isə ideyanı, fikir halında modeli qurur...” “Hər bir insanın model-dünyası ancaq bir an ərzində aktuallaşa bilir”; çün “Əbu Turxan təlimində əsl böyük dünya əbədi, sonsuz və tükənməz olan imkanlar dünyasıdır...” ki, bu da Allahın ixtiyarındadır: “...imkanlar dünyası zaman və məkan çərçivəsinə salınmadan, yəni bütövlükdə və tamamilə ancaq Allah tərəfindən aktuallaşdırıla bilər. Allahın dərgahında imkan ilə gerçəklik eyniyyət təşkil edir; çünki imkan dünyası heçlik yox, varlıqdır...” Buradan da varlığın axtarışı-dərki, “metafizik məsələlər – fəlsəfənin qərarlaşdığı ən uca məqamlar başlanır...” ki, bu məqamda fəlsəfənin bircə “rəqib”i var – din: “... Zirvə və onun yaxın ətrafı uğrunda mübarizə fəlsəfə ilə din arasında gedir...” (16-19)

Nəticədə: “... fəlsəfənin dinlə çox maraqlı uyğunluğu və eyni zamanda fərqi ortaya çıxır. Belə ki, dinin hədəfi Allahdır və dünya da, insan da bu ideyanın prizmasından təqdim olunur. Elmin hədəfi dünyadır (cismani dünya) və Allah da, insan da kənarlaşdırılır. Fəlsəfənin hədəfi “Mən”-dir, lakin həm Allah, həm də dünya “Mən” prizmasından nəzərdən keçirilir...” Qısa qapanma baş verdi: “mən”dən başlayan özünüdərk “zirvə”yə qədər gedib, özünə-qayıtdı; qalan nə varsa da “mən”in ətrafındadır – nurlanma-işıqlanma-İdeya-emanasiya (canlanma) vasitəsilə “mən”ə bəlli olur və “mən” üçündür: biliklər-elm-incəsənət-ədəbiyyat-fəaliyyətlər və s. Və bu ki, M.Füzulinin təbirilə desək: kimin ki, “təbində miqdarıncadır eşq”, ona daha çox əyan olar; “...və göstərir ki, hər bir fəlsəfə üçün ancaq bir “Mən” var və o da filosofun özüdür. “İnsan” ümumisi də, “nəfs” ümumisi də “filosof-mən”in yaratdığı model-dünyaya aiddir... ” (16-17)

Əlbəttə, bütün bunlar “sırf şüur” sferasının emanasiyasıdır; S.Xəlilov bunu həm də “praktik şüur” sahəsinə keçirəndə təxminən belə bir “həyat” zənciri alınır... İnsan “mən”inin işıqlanması “məna anı” – “həyat”ı verir. “Həyat” – “mən” və onun əhatəsi-mühiti ilə əlaqələrindən təşəkkül tapır; lakin “mühit”dən daha “böyük mühit” var. “Böyük mühit” – “dünya” ilə təmasından İnsan “öz”ü müəyyənləşir, İnsan “özü”nə, “mən”inə qayıdır. Təbii ki,fəlsəfə-din-elm-ədəbiyyat-incəsənət...- növbənöv fəaliyyət sferalarının iştirakı ilə; və nə qədər sahələrə müdaxiləsi varsa, “həyat” – o qədər “zəngin həyat”dır... Əslində, biz bu “zəncir”i dərk etmədən də yaşayırıq, bu empirik həyat səviyyəsində olan – “passiv həyat”dır... Bu ki: hər kəs öz həyatının filosofudur, mənalar dünyasına nə qədər çox girsən, “öz”ünə (özünü-dərkə) bir o qədər yaxınlaşarsan – bu, “fəal həyat”dır; yaradıcı həyat, yaradıcılıq burdan başlayır və bunun nəticəsidir...

Kitab boyu təfsilən izlədiyimiz və hər dəfə nurlanma-işıqlanma-İdeyaların emanasiyasından həzz duyduğum mənalar aləmi, mənəviyyat fəlsəfəsi, mənimcə, məhz bundan ibarətdir. Bu, Əbu Turxan – Səlahəddin Xəlilov fəlsəfəsidir. Və burda ikincinin birinciyə nisbəti az qala Platonun Sokrata münasibəti kimi göründü mənə: fiksədirmi, fiktivdirmi... – hər halda mən axıracan anışdıra bilmədim. Çün önəmli də deyil, zənnimcə...

Önəmli olan odur ki: bu – “Mən”in, mənəvi fərdin fəlsəfəsidir; mənim fəlsəfəmdir, professorun kəşfini ansaq: “Nəhayət, günlərin bir günü fikir ənginliyinin səmasında bir səs mənə doğma gəldi. O mənim dilimdə danışırdı. O mənim kimi düşünürdü. Omu mənim qəlbimin bir parçası idi, mənmi onun – fərqi yoxdur. Sanki o mən idim. – Budur doğmalıq duyğusu!..”

“Əbu Turxanın hikmət dünyası”ndan keçib də “öz”ünə gedən yolu axtarmağına dəyərmiş...

Tehran Əlişanoğlu

525-ci qəzet.- 2013.- 7 iyun.- S.2-5.