Demokratiya və layiq olanların hakimiyyəti

Amerika modeli spesifik tarixi-mədəni şəraitdə yaradılmışdı, ona görə də üzünü köçürməklə onu təkrar etmək uğur qazanmadı. Burada federal hökumət ştatlar (keçmiş koloniyalar) tərəfindən qurulmuşdu, bu koloniyalar isə uzun müddətli mövcudluq dövründə yüksək dərəcədə muxtariyyətə malik olmuşdu. İdeal çevikliklə yanaşı, burada sərt intizama malik olmayan partiyalar fəaliyyət göstərirdi və yerli ehtiyaclara istiqamətlənmiş siyasət yeridilirdi.

Amerikan siyasi sisteminin ideoloqları dövlət hakimiyyətinin təmərküzləşməsindən ehtiyat edirdilər. Ona görə də Amerika siyasi sisteminin əsasında hakimiyyətin bölgüsü prinsipi dururdu, həm də ali qanunvericilik orqanı olan ABŞ Konqresi və ali icra vəzifəsi- ölkə prezidenti seçkili idi. Ölkənin tarixində yalnız F.D.Ruzvelt dörd dəfə (1932-1944-cü illərdə) prezident seçilmişdi. 1951-ci ildən isə Konstitusiya edilən dəyişiklik əsasında prezidentin hakimiyyətdə olması hər biri dörd il olan iki müddətlə məhdudlaşdırılmışdır.

Məhkəmə, hakimiyyətin digər qollarından yüksək dərəcədə müstəqilliyə malikdir, baxmayaraq ki, hakimlərin ideoloji meylləri bəzən qəbul edilən qərarlara öz təsirini göstərir. Ştatlara xeyli dərəcədə hakimiyyət qalmışdır, onlar öz konstitusiyalarına və qanunvericilik məclislərinə malikdirlər. Qubernatorlar və ştatların əksəriyyətində ali məhkəmələr də vaxtaşırı seçilirlər. Bu qayda həm də yerli səviyyələrdə də tətbiq olunur. Bütünlükdə ABŞ-dakı 500 min saydakı vəzifəli şəxslərdən 8500-dən azı federal və regional səviyyələrə aiddir, qalanların hamısı isə yerli özünüidarəetmə orqanlarında işləyirlər.

ABŞ prezidentinin seçkisi müstəqil (birbaşa) deyildir. Ancaq Elektorlar Kollegiyası prezidenti seçməyə qərar verdikdə heç vaxt ümumi qaydada səs verən seçicilərin iradəsi əleyhinə çıxmır.

Britaniyadan olan ilk məskunlar (puritanlar) 1620-ci ildə “Meyflauer” gəmisində Yeni Dünyaya gəlmişdilər ki, dini ibadətlərini azad şəkildə icra etmək şəraitinə malik olsunlar. 101 nəfərdən ibarət olan bu adamlar Massaçuets körfəzində sahilə çıxmamışdan əvvəl gəminin göyərtəsində gələcək koloniyanın idarə olunması qaydalarını nəzərdə tutan ilk müqaviləni imzalamışdılar. Bu sənəddə başqa cəhətlərlə yanaşı, demokratik prinsiplər öz əksini tapmışdı. Belə ki, koloniyanın qubernatoru hər il səsvermə yolu ilə seçilməli idi və bu qaydaya sonralar dəqiqliklə əməl olundu. Ona görə də “Merflauer” gəmisində bağlanan müqavilə ABŞ Konstitusiyasının rüşeymi hesab olunur. Lakin yeni yaradılan dövlət olan ABŞ-da vicdan azadlığı ön plana çəkilsə də, din dövlətdən ayrıdır və Konstitusiya bu və ya digər konfessiyaya üstünlük verməyi və kilsəyə dövlət subsidiyası ayırmağı qadağan edir.

Amerika siyasi sistemi anlayışı vətəndaşlara müxtəlif vasitələrlə təlqin edilir, bu onların fəallığına şərait yaradır. Onun əsası isə məktəbdə qoyulur, şagirdlər Konstitusiyanı və ölkə ideoloqlarının əsərlərini fənn kimi öyrənirlər. Sistemin prinsipləri ondan ibarətdir ki, hökumət dəyişən olmalıdır və vətəndaşlar qarşısında hesabat verməlidir. Bütün vətəndaşlar qanun qarşısında bərabərdir, həm də ölkədə ideyaların sərbəst rəqabəti mövcüd olmalıdır.

Bütün bunlar elə təsəvvür yaratmalıdır ki, Birləşmiş Ştatlarda problemlər yoxdur. Amerika imkanlar məkanı olsa da, o demək deyildir ki, hamı bir nəfər kimi hamı bu imkanlardan istifadədən uğur qazanır.

Amerikada işsizlər ordusu böyükdür, iş qabiliyyətli əhalinin hər on birinci nəfəri işsizdir. Yoxsullara, evsiz-eşiksizlərə rast gəlmək da təəccüb doğurmur. Cinayətkarlıq, xüsusən odlu silahdan istifadə etməklə qətl hadisələri çoxdur və hökumət hələ də həmin problemlərin qaydaya salınmasında böyük uğurlar qazanması ilə öyünə bilməz.

Aleksis de Tokvil yazırdı ki, “ABŞ-da olduğum müddətdə diqqətimi cəlb edən çox sayda şeylərin və hadisələrin arasında adamların mövcudluq şəraitlərinin bərabərliyi məni heyrətə gətirdi. Bərabərlik rəy yaradır, müəyyən hisslər əmələ gətirir, adət təlqin edir, onların bilavasitə həyata gətirmədiklərini isə modifikasiyaya uğradır”.

Doğrudan da sadə müşahidə də, dərin nəzəri analiz də ABŞ-da dövləti xalqın idarə etdiyi düşüncəsini yaradır. Amerikada xalq həm qanunları yaradanları, həm də onları icra edənləri seçir. Xalq həmçinin andiçənlər məhkəməsini seçir, onlar isə qanunu pozanları cəzalandırır.

Abraham Linkolnun dediyi “xalqın hökuməti, xalq tərəfindən idarə olunan və xalq üçün mövcud olan hökumət” ABŞ reallığında öz əksini tapdı. Bütün dövlət institutları təkcə demokratik prinsiplərə uyğun olaraq formalaşdırılmır, həm də onlar həmin prinsiplərin istiqaməti ilə fəaliyyət göstərirlər. Perikl Afinasanın vətəndaşı ABŞ-ı görsəydi, yəqin ki, fransız filosofunun rəyini təsdiq edib, bu ölkədə demokratiyanın təntənəsinə öz təəccübünü gizlətməzdi.

Layiq olanların hakimiyyəti – meritokratiya

Demokratiyadan tam fərqli olan bir dövlət hakimiyyəti – layiq olanların hakimiyyəti və ya meritokratiya da bəşəriyyət tarixində öz nümunəsinə malikdir. Lakin bu nümunə Şərqi Asiyada – Çində yarandığından uzun müddət ərzində onun geniş xüsusiyyətləri dünyanın başqa hissələrinə məlum olmamışdır. Bu hakimiyyət də özünəməxsus olan üstünlüklərə malikdir. Layiq olanların hakimiyyəti mənasını verən meritokratiya termini latın sözü olan meritus “layiq olan” və qədim yunan sözü olan kratos “hakimiyyət”, idarəetmə” ifadələrindən yaranmışdır, elə idarəetmə prinsipidir ki, ona müvafiq olaraq rəhbər vəzifələri sosial mənşələrindən və maliyyə imkanlarından asılı olmayaraq ən qabiliyyətli adamlar tutmalıdırlar. Bunu mümkün edən birinci halda, rəhbərlər xüsusi himayə edilən istedadlar sırasından təyin edilir. Bu sistem özlüyündə aristokratiyaya olduğu kimi, həm də demokratiyaya ziddir. Çünki burada söhbət hansısa silkə mənsubluqdan və xalqın hansısa seçimindən deyil, vəzifəyə təyin olunmadan gedir.

İkinci halda isə, obyektiv olaraq istedadlı və zəhmətsevər adamlara ilkin şəraitlərin yaradılmasından gedir. Bu tədbir ona görə vacibdir ki, gələcəkdə onlar azad şəraitlər rəqabətində yüksək ictimai vəzifələr tutmaq imkanına malik olsunlar.

Bu termini geniş qaydada istifadəyə ingilis sosioloqu Maykl Yanq vermişdir. Onun 1958-ci ildə çapdan çıxmış “Meritokratiyanın yüksəlişi” (1870-2033-cü illər)” antiutopik əsərində futurist (gələcək) cəmiyyət təsvir edilir, həmin sotsiumda ictimai mövqe “intellekt əmsalı” ilə (ingilis dilində IQ – “intelligence quotient”) müəyyən edilir. Sonralar meritokratiya terminində daha pozitiv çalarlar meydana gəldi, bundan, imkan bərabərliyinin tərəfdarları istifadə etməyə başladılar. Digər sosioloq Deniel Bell özünün 1973-cü ildə çapdan çıxmış “Gələcək postindustrial cəmiyyət” kitabında belə güman edir ki, meritokratiya bürokratiyanı ləğv etməyə imkan verəcək, həmçinin bütünlükdə cəmiyyətin sosial quruluşunu dəyişəcəkdir. Meritokratiyanın həyata keçirilməsinə gəldikdə, bir sıra tədqiqatçıların rəyinə görə tarixin müəyyən dövrlərində Çin bu məqsədin reallaşmasına daha yaxın olmuşdur. Axı Birləşmiş Ştatlarda, İngiltərə, Fransa və Rusiyada da Yeni tarix ərzində rəhbər vəzifələrə adamların irəli çəkilməsində və seçilməsində meritokratiya elementləri müəyyən yer tutmuşdur, hətta ümumi prinsiplər mühitində də öz gücünü göstərə bilmişdir. Çində isə meritokratiya bir aparıcı sistem kimi böyük tarixi dövr ərzində mövcud olmuşdur. Sui sülaləsi zamanında imtahanların üç pilləli sistemindən geniş istifadə edilmişdir. Onun köməyi ilə imtiyazlara yiyələnmək roluna incəsənəti, konfutsiçiliyi və inzibati problemləri digərlərindən daha yaxşı dərk edənlər seçilirdilər.

Amerika Birləşmiş Ştatlarında belə bir rəy yayılmışdır ki, artıq orada meritokratiya prinsipi həyata keçirilmişdir. Tomas Cefersonun, Abraham Linkolnun və Franklin Delano Ruzveltin prezident seçilmələrinə görə bu fikrə haqq qazandırmaq olar. Birincinin prezidentliyi dövründə Luiziananın Fransadan satın alınması ilə ölkə ərazisi iki dəfə böyümüş, dövlətə xaricdən təcavüz imkanları xeyli azalmışdı. Abraham Linkoln ölkənin ərazi bütövlüyünü qoruyub saxladı və quldarlığın ləğvinə nail oldu. Franklin Delano Ruzvelt sərt iqtisadi tədbirlərin köməyi ilə Böyük Depressiyanın dağıdıcı gücünü azaltdı. Ancaq ABŞ prezidentləri içərisində Herbert Klark Huver və Kiçik Corc Buş kimi “axsaq ördəklər” də olmuşdur.

Birincinin prezidentliyi (1929-1933-cü illər) bir sıra böyük iqtisadi və sosial böhranlarla müşayiət olunmuşdu. Məhz bu dövrdə Böyük Depressiya tüğyan etmişdi. Kiçik Corc Buş isə (2001-2009-cu illərdə) Əfqanıstanda və İraqda müharibə başladı, axırıncıda təcavüz üçün prezidentin gətirdiyi saxta səbəblər öz təsdiqini tapmadı. Hər iki müharibə ABŞ-a trilyon dollarla ölçülən ağır xərclərə başa gəldi.

Dünyanın ayrı-ayrı ölkələri meritokratiyanı tətbiq etmələri ilə öyünməsə də, onlar da bu nəcib üsluba biganə qalmamışlar. Çində geniş tətbiq edildikdən az sonra ərəb şərqində hakimiyyətə gələn Abbasi xilafətində təhsilə, elmə ciddi fikir verildiyi kimi dövlətin idarə olunmasına istedadlı adamlar cəlb edilirdi, bu məsələdə hətta həmin şəxslərin başqa dinə sitayiş etmələrinə də məhəl qoyulmurdu. Abbasi xəlifələrinin sarayında öz vəzifəsini uğurla icra edən xristianlara və yəhudilərə rast gəlmək təəccüb doğurmurdu. Bu xəlifələr qədim yunan fəlsəfəsinin, xüsusən Platonun və Aristotelin əsərlərinin başqa dillərin köməyi ilə ərəb dilinə tərcümə edilməsinə böyük diqqət verir, qayğı göstərirdilər. Ərəb dilindən isə bu əsərlər İspaniyadakı Kordoba xilafəti vasitəsilə başqa dillərə tərcümə edilib, Avropada yayılırdı.

Antik biliklərin Avropadakı intibahında ərəblərin böyük xidməti danılmazdır.

Qədim yunan fəlsəfəsindən istifadə edən islam alimləri dini ehkamların izah olunmasında ciddi uğurlar qazanmışdılar. Yunan fəlsəfəsi islam biliklərinin əsaslandırılmasında əvəzedilməz rol oynayırdı. Ona görə də ərəb şərqində Platonun və Aristotelin şöhrəti geniş yayılmışdı və xüsusi məhəbbət əlaməti olaraq onların adları ərəb dili qaydalarına yaxınlaşdırıb, dəyişdirilməklə “Əflatun” və “Ərəstun” kimi məşhurlaşmışdı.

Osmanlı imperiyasının banisi Mehmet Fateh də meritokratiyanın tətbiqinə diqqət verərək, sarayındakı imperiya şurasına istedadlı adamları cəlb edirdi. Şuranın köməkliyi ilə o, iri imperiyanı məharətlə idarə edirdi.

Avropada da Yeni tarixin başlanğıcından saraylara istedadlı adamların cəlb olunması dəbi yaranmışdı. XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində Fransa kralı IV Henrinin maliyyə naziri olan Maksimilian Syulli ölkənin maliyyə vəziyyətini möhkəmləndirmişdi. XVII əsrdə Günəş kralı XIV Luinin uzun müddət maliyyə naziri işləmiş Jan Batist Kolber merkantimizmin əsasını qoymaqla, ölkənin iqtisadiyyatına güclü təkan vermiş, ağır müharibə xərclərinin ödənilməsinin öhdəsindən gəlmişdi.

İnqilaba qədərki Fransada sonrakı dövrlərdə də güclü maliyyə nazirləri Ann-Robert Jak Turqo və Jan Nekler fəaliyyət göstərmişdilər.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2013.- 8 iyun.- S.18.