“Füyuzat”ın ən fəal müəllifi

Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutundakı birgə fəaliyyətdən yaxşı tanıdığım mərhum Ofeliya xanım Bayramova 2006-cı ildə həyatının deyərdim ki, ən mühüm işini başa çatdırdı – “Füyuzat” jurnalının tam mətninin latın əlifbasına transliterasiyasını əhatəli ön sözlə birlikdə hazırlayıb çap etdirdi. Unudulmaz müəllimimiz akademik Bəkir Nəbiyevin və Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü Teymur Kərimlinin redaktəsi altında işıq üzü görən və qısa müddət ərzində biblioqrafik nadirəyə çevrilən bu nəşr “Əkinçi” qəzetinin və “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin analoji çapından sonra milli mətbuat tariximizə işıq salan üçüncü qiymətli mənbə adlandırıla bilər.

Adını xatırlatdığım digər nəşrlərdə olduğu kimi “Füyuzat”ın nümunəsində də müəllifin öhdəsindən uğurla gəldiyi vəzifə sadəcə texniki xarakter daşımırdı. Söhbət Azərbaycan mədəniyyəti tarixində yeni mərhələ açan, yeni ədəbi istiqamətin manifestinə çevrilən bir məcmuədən getdiyi zaman adi transliterasiya da elmi axtarışa, mühüm mənbəşünaslıq tədqiqatına çevrilir. Nəticədə, biz haqqında indiyə qədər yalnız XX əsrin əvvəllərindəki ədəbi mühitə işıq salan tədqiqatlardan müəyyən sistemsiz məlumatlar aldığımız “Füyuzat” dərgisini ilk sayından son sayına qədər oxumaq, onun nəfəsini və ruhunu duymaq imkanı qazanmışıq.

Lakin “Füyuzat”ın hamının tanış ola biləcəyi mənbəyə çevrilməsi nəşrlə bağlı bütün qaranlıqları aradan qaldırmır. Əksinə, mətnin kütləviləşməsi, onun yalnız ərəb əlifbasına aşina olanların inhisarından çıxarılması ortaya bir sıra yeni suallar qoyur, axtarışların əhatə dairəsini genişləndirməyə imkan yaradır.

Bu əhatə dairəsinə daxil olan ilk məsələlərdən biri məcmuənin müəllif heyəti ilə bağlıdır. “Füyuzat”, əgər belə demək mümkünsə, Azərbaycan mətbuatının digər örnəkləri ilə müqayisədə məhz bu baxımdan öz beynəlmiləl səciyyəsi ilə daha çox fərqlənirdi. Məcmuəyə yazı yazan, yaxud burada əsərləri çap olunanların sırasına baş redaktor Əli bəy Hüseynzadə ilə birlikdə Azərbaycan və Osmanlı ədəbiyyatını təmsil edən, müasir ədəbi fikirdə yetərincə populyar olan Həsən bəy Zərdabi, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Abbas Səhhət, Abdulla Sur, Tofiq Fikrət, Səid Səlmasi, nisbətən az tanınan Axund Yusif Talıbzadə (Abdulla Şaiqin böyük qardaşı – V.Q.), İbrahim Tahir Musayev, Abdulla Cövdət, Rəcaizadə Mahmud Əkrəm, Xalid Ziya Üşşaqizadə daxil idi. Bəzi imzalar isə müasir oxucuya heç nə demir. Yaxud çox az məlumdur. Bu sırada məcmuənin səhifələrində tənqidi məqalə və tərcümələri ilə ardıcıl çıxış edən Əhməd Kamal, Əhməd Raiq, Əliağa Həsənzadə, Əli Rza Krımzadə, Bəkir Əməkdar, Asan (Həsən) Səbri Ayvazov kimi müəlliflərin adlarını çəkmək mümkündür.

Söhbətimiz sonuncu haqqında olacaq.

Təbii, buradakı tanınmamaq söhbəti nisbi xarakter daşıyır. Çünki istər Asan Səbri Ayvazov, istərsə də Əhməd Kamal öz tarixi Vətənlərində kifayət qədər məşhurdurlar. Əsərləri, eləcə də barələrində kitab və monoqrafiyalar çap olunub, xidmətlərinə qiymət verilib. Ötəri şəkildə olsa da Azərbaycanla bağlılıqlarına toxunulub. Lakin bütünlükdə, milli mədəniyyətimizə xidmət etmiş bu ədəbi simaların şəxsiyyət və yaradıcılıqlarının Azərbaycan ədəbiyyatı kontekstində əhatəli öyrənilməsinə, ədəbi irslərini müqayisəli şəkildə araşdırmağa ehtiyac var.

Asan Səbrinin “Həyat”ın qürubundan, “Füyuzat”ın tüluundan hasil olan təəssüratım” adlı ilk yazısı məcmuənin 1906-cı il noyabrın 13-də çıxan 2-ci sayında dərc edilmişdi. Məqalə Azərbaycan mətbuatının təxminən iki ilə yaxın çəkən qısa bir dövrünün təsvirinə həsr olunmuşdu. O.Bayramova bu yazını “məcmuənin nəşrinə sevinən türk ziyalılarının Tatarıstandan” təəssüratı kimi dəyərləndirmişdi.

Əslində isə müəllif Volqaboyundan – indiki Tatarıstandan deyil, Krımdan idi. Yaradıcılığının, sonralar isə ictimai-siyasi fəaliyyətinin mühüm dövrü Azərbaycanla bağlı olan, ədəbiyyat və mədəniyyətimizin bir sıra məşhur simalarını şəxsən tanıyan, onlarla uzun illər əlaqə saxlayan, mədəniyyətimizin əldə etdiyi uğurlardan heyranlığını gizlətməyən Asan Səbri Ayvazov haqqında daha əhatəli danışmaq zərurəti meydana çıxmışdır.

****

Krım-tatar ədəbiyyatının klassiki, yazıçı, tənqidçi, tərcüməçi və publisist Asan Səbri Ayvazov (1878-1938) Krım yarımadasının Alupka şəhərində, kasıb odunçu ailəsində doğulmuşdu. Yerli mədrəsədə bir neçə il oxuduqdan sonra qohumlarından biri onu İstanbula aparmışdı. Tərcümeyi-halında yazdığına, lakin sənədlərlə təsdiqini tapmayan məlumata (türk tədqiqatçısı Zühəl Yüksəl “Krım Tatar milli hərəkatı və Asan Səbri Ayvazov” adlı məqaləsində İstanbul arxivlərində bu məsələ ilə bağlı apardığı axtarışların heç bir nəticə vermədiyini yazır) görə, burada ali pedaqoji təhsil almışdı. Siyasi proseslərlə maraqlanması və ictimai fəallığı nəticəsində bir neçə tələbə yoldaşı ilə birlikdə türk polisi tərəfindən həbs edilmişdi. Lakin Rusiya təbəəsi olduğu bilindikdə haqqındakı hökm dəyişdirilmiş, sadəcə ölkədən çıxarılmışdı.

Beləliklə, 1898-ci ildə Vətənə dönən Asan Səbri az sonra Alupkada dərslərin səsli üsulla tədris edildiyi, oğlanlarla qızların birlikdə təhsil aldığı, proqramında tatar dili, coğrafiya, tarix kimi fənlərin mühüm yer tutduğu məktəb açmışdı. Dünyəvi biliklərin tədrisinə görə yerli sakinlər arasında populyarlıq qazanan dörd sinifli məktəbin ilk buraxılışı 1902-ci ildə olmuşdu. Yenə də öz etirafına görə, Quran təliminin əsas yer tutduğu təlim proqramından imtina nəticəsində qaragüruhçuların təqibinə məruz qalmış, hətta həyatına sui-qəsd cəhdinə əl atılmışdı.

Mətbuatla əməkdaşlığı erkən yaşlarından, “Tərcüman” səhifələrində başlanmışdı. İstanbuldan göndərdiyi məqalə və xəbərlər bu qəzetdə nəşr edilmişdi. Həmin dövrdə artıq türkçülük hərəkatının öncüllərindən biri kimi tanınan azərbaycanlı fikir adamı Əli bəy Hüseynzadə ilə ilk tanışlığı da çox güman ki, Osmanlı imperiyasının paytaxtında baş tutmuşdu.

Onun ədəbi və ictimai-siyasi baxışlarının formalaşmasından danışarkən Krım-tatar ədəbiyyatı mütəxəssisləri bir qayda olaraq Qasprinski ideyalarının və 1905-ci il inqilabının təsirini ön plana çəkirlər. Krım-tatar maarifçisi Asan Nurinin (1857-1903) qurduğu “Nicat” cəmiyyətində katib, sonralar isə sədr kimi fəaliyyəti, yarımadada rus və tatar dilində çıxan qəzetlərlə sıx əməkdaşlığı öz növbəsində mətbuat və ictimai həyatla daha geniş əlaqələr yaratmasına təsirsiz qalmamışdı. Təbii ki, bütün bu amillər inkaredilməzdir. Eyni zamanda hər hansı tərəddüd hissinə yol vermədən Krım-tatar ədəbiyyatının bir sıra digər tanınmış təmsilçiləri kimi onun da fikri inkişafına XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan ədəbi mühiti və mətbuatının, ilk növbədə isə Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev kimi görkəmli simaların rolunu ayrıca qeyd etmək lazımdır.

Doğrudur, XX yüzilliyin əvvəllərində Krım yarımadası Rusiya imperiyasında Osmanlı təsirinin daha geniş yayıldığı yer sayıla bilərdi. Krım tatarları rəsmən Rusiya təbəəsi olsalar da, tarix, dil, mədəniyyət baxımından Türkiyəyə sıx bağlı idilər və bunu açıq şəkildə büruzə verməkdən çəkinmirdilər. Sultan İkinci Əbdülhəmid rejiminin təqiblərindən xilas olub Avropaya qaçan “gənc türklərin” bəziləri burada yerləşərək maarif və mətbuat sahəsində fəaliyyət göstərirdilər. Osmanlı fəsi Krımın şəhər və qəsəbələrində də İstanbuldakı qədər populyarlıq qazanmışdı. Osmanlı türkcəsi Krımda tədris və mətbuat dilinə güclü təsir göstərmişdi. Bu tarixin və ortaq mədəni dəyərlərin diqtə etdiyi bağlılıq idi.

Krımın üz tutduğu, örnək kimi qəbul etdiyi digər mədəni mərkəz isə, heç şübhəsiz, Bakı idi. Bu məsələdə gənc həmvətənləri üçün nümunə rolunu Azərbaycanla qohumluq əlaqələri də daxil ən sıx ilişkilərə malik olan İsmayıl bəy Qasprinskinin oynaması, təbii ki, heç bir şübhə doğurmamalıdır. Krım-tatar cəmiyyətində türklüyün mühüm mədəni mərkəzi kimi Bakı ilə bağlılıq ab-havasını yaradılmasında, dildə, fikirdə və əməldə bir olmağın canlı örnəyinin ortaya qoyulmasında Asan Səbri Ayvazov da öz müəllimindən geri qalmırdı.

1905-ci il inqilabı onu Krım-tatar ictimai xadimlərinin ön sırasına çıxarmışdı. Gəncliyinə və müəyyən təcrübəsizliyinə baxmayaraq xalqının sözünü deyən, hüququnu müdafiə edən seçkin şəxslərdən biri kimi tanınmışdı. Rusiya təbəələrinə müəyyən siyasi haqlar tanıyan 17 oktyabr 1905-ci il Manifestindən sonra Krım tatarlarının nümayəndə heyətinin tərkibində Peterburqda olmuş, daxili işlər naziri Durnovo və digər dövlət rəsmiləri ilə görüşərək onları təmsil etdikləri xalqın problem və tələbləri ilə bağlı məlumatlandırmışdı. İkinci Dövlət Dumasına Krımdan deputat seçilən tanınmış maarifçi və ictimai xadim Rəşid Mehdiyevlə (1887-1912) birlikdə “Vətən xadimi” qəzetinin nəşrinə başlamışdı. Həmin dövrdə o, “Tərcüman”la əməkdaşlığını davam etdirir, eyni zamanda Misirdə çıxan “İctihad” məcmuəsinə də ümumtürk və ümummüsəlman problemləri ilə bağlı məqalələrini göndərirdi. Krım ictimai-siyasi fikrinin digər görkəmli nümayəndəsi Cəfər Seyid Əhmədin yazdığına görə bu dövrdə türk vurğunluğunu kimsədən gizlətmir, nümayişkaranə şəkildə türk paltarında və fəsdə gəzirdi.

“Füyuzat”da ilk məqalələri çap olunanda Həsən Səbri artıq bir maarif xadimi və jurnalist kimi həmvətənləri arasında bəlli populyarlıq qazanmışdı. Lakin bununla birlikdə özünü yuxarıda adlarını çəkdiyim böyük həmvətənlərimizin davamçısı, şagirdi saymaqdan və Azərbaycan mədəniyyətinin vurğunu kimi təqdim etməkdən qürur duyurdu. Onu “Füyuzat”la sıx əməkdaşlığa cəlb edən başqa bir mühüm amil də vardı: bu da Əli bəy Hüseynzadənin yeni nəşrin ilk sayında yer alan “məcmuənin səhifələri qüdrətli, ədəbi qələm sahibi cəmi hürriyyətpərvər mühərrirlərə açıq bulunacaqdır” – vədi idi. Həmin dövrdə hələ otuz yaşına çatmamış Asan Səbri “qüdrətli qələm sahibləri” sırasına daxil olmasa da, artıq Rusiya imperiyasındakı türk xalqlarının azadlığı, milli inkişafı, siyasi haqlarına sahib durması, vahid dil əsasında birləşmələri ideyasının qızğın tərəfdarlarından biri kimi tanınmışdı. Ötən əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan-Krım ədəbi əlaqələri baxımından diqqəti çəkən digər cəhət isə Asan Səbri ilə birlikdə Əli Rza Krımzadə, Bəkir Əməkdar və s. krımlı müəlliflərin də məcmuədə yaxından iştirakı sayılmalıdır.

Ömrü bir ildən də az davam edən və cəmisi 32 sayı çıxan “Füyuzat”ın 24 nömrəsində Həsən Səbrinin materialları çap olunmuşdur. Bura onun yazıldığı dövrdə ədəbi-ictimai fikrin diqqətini çəkən, 1907-ci ildə Bakıda ayrıca kitab halında nəşr olunan və bəzi məlumatlara görə Azərbaycan teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulan “Nədən bu hala qaldıq?” pyesi və müxtəlif ədəbi-fəlsəfi məsələləri əhatə edən məqalələri daxildir. Mövzu baxımından yazıların əhatə dairəsi kifayət qədər geniş idi. Burada qələmə alındıqları dövrdə türk-islam dünyasını düşündürən əsas problemlər öz əksini tapmışdı. Baş redaktor Əli bəy Hüseynzadə və Məhəmməd Hadi ilə birlikdə Asan Səbri məcmuənin yazı işlərinin əsas ağırlığını öz üzərinə götürən üç aparıcı ədəbi simadan biri sayılmalıdır. Çox güman ki, fəallığına və məcmuə qarşısındakı xidmətlərinə görə “Füyuzat” özünün 27 iyul 1907-ci ildə çıxan 23-cü sayının üz qabığında “Mühərrirlərimizdən Həsən Səbri Ayvazov” alt yazısı ilə onun böyük portretini vermişdi.

Krım-tatar müəllifin “Füyuzat”dakı ilk məqaləsi Azərbaycan mətbuat tarixinin iki mühüm hadisəsinə – “Həyat” qəzetinin bağlanmasına və “Füyuzat” məcmuəsinin nəşrə başlamasına həsr edilmişdi. Yeri gəlmişkən, ilk saylarından etibarən Həsən Səbri “Həyat”ın da fəal müəllifləri sırasında yer almışdı. Rusiya türklərinin milli və siyasi zəmində təşkilatlanmasında onun əhəmiyyətini, ayıldıcı və birləşdirici gücünü aydın başa düşürdü. Bu baxımdan da qəzetin nəşrinin dayanmasını “millət və Vətən uğrunda qələm çalanların qara günü” kimi dəyərləndirərək yazırdı:

“Bununçün “Həyat”ın vidasından ən ziyadə mütəəssir və mütəəllim olanların biri də şu sətirləri qaralayan acizdir... “Həyat”ın vidanaməsini oxuduğumda şiddəti-təəssürümdən acı-acı ağladım. Axıtdığım göz yaşları nə üçün idi? Altı-yeddi milyonluq bir cəmaəti-islamiyyənin iki qəzetəyi (“Tərcüman” və “Həyat” nəzərdə tutulur – V.Q.) maddətən idarə və müntəzəmən davam etdirəcək qədər müavinət, qeyrət, həmiyyət ibraz edəmədikləri, daha doğrusu, əsrlərdən bəri xaki-məzəllət içərisində dalmış olduqları xabi-qəflətdən hənuz oyanmadıqlarına idi”.

Özünü yetim qalmış hiss edən, səsini, sədasını, fəryad və fəğanını insanlara çatdırmaq imkanını itirdiyindən hüzn və ələm duyan müəllif ağır kədər içərisində sevinmək üçün də vəsilə tapa bilmişdi. Bu da “Həyat”ın yerinin boş qalmaması, onun ardıcılı, varisi kimi “Füyuzat”ın meydana çıxaraq əvvəlki dəsti-xətti, əski mübarizəni davam etdirməsi ilə bağlı idi. Asan Səbri mətbuat aləmindəki yeniliyi obrazlı dillə təsvir edərək yazırdı: “...paslanmış, cənglənmiş qəlblərə ruh və həyat saçan “Həyat” son nəfəsində qarelərini yetim buraxmamaq, onları ağlatmamaq üçün kəndi meydanında buraxdığı “Füyuzat”ın qəribən tülu edib oxucuların iktisabi-feyz edəcəklərini təbşir edərək “Füyuzat” salamını təbliğ etmiş idi. Bu təbşir, bu salam bəni təsəlli etmiş və “Həyat”ın ölməyəcəyini anlatmış idi. On beş, iyirmi gün müqəddəm vidası ilə bağrımızı yaxıb guşeyi-inzivaya çəkilən “Həyat” bu gün başqa bir əlbisəyə bürünərək ətrafi-əknafə tülu ediyor – “Füyuzat” doğuyor!”

Əli bəy Hüseynzadəni yaxşı tanıdığı, istək və məramına yaxından bələd olduğu üçün Asan Səbrinin “Füyuzat”dan gözləntiləri də böyük idi. Bütünlükdə o, türk ruhunun oyanışını yalnız İstanbulda deyil, həm də Qafqazda arayırdı, təqib və basqılara baxmayaraq Azərbaycan türklərinin aparıcı mövqe tutduqları bu bölgənin öz səsini duyuracağına, mübarizənin önündə gedəcəyinə ürəkdən inanırdı. Ona görə də “Həyat”ın süqutu ilə ruh düşkünlüyünə qapılanları “Füyuzat”ın meydana çıxması ilə müjdələyirdi. Məcmuənin ədəbiyyat aləmində yol bilməyənlərə doğru-düzgün istiqamət verəcəyinə inanırdı. Və bu nikbin, inanclı hisslərin təsiri altında gəncliyə xas bir atəşinliklə yazırdı: “Qafqaz qiteyi-mübarəkəsi heç mücahidsiz qalırmı? Cahanın ən qaranlıq, aləmi-bəşəriyyətin ən vəhşi zamanlarında belə Qafqaz əqtari-ərzə nur saçıyordu. Millətimizin bu günkü gündən bəlkə də yüz dərəcə də cahil bulunan bir zamanında Rusiya müsəlmanları arasında mətbəəyi-islamiyyə ilk Qafqazda açılmışdır. “Əkinçi”lər, “Kəşkül”çülər Qafqaz övladları, Qafqaz qəhrəmanlarıdır. Bunun üçün Qafqaz qitəsi boş qalmayacaqdır. Orası bir ictihadi-mədəniyyətpərvəranə meydanı olacaqdır”.

“Qafqaz” dedikdə Asan Səbri ilk növbədə Azərbaycanı və Azərbaycan türklərini nəzərdə tuturdu. Çünki ötən əsrin əvvəllərində yalnız Bakı deyil, Tiflis, İrəvan və Dağıstan da türk ruhunun, türk varlığının özünü güclü şəkildə büruzə verdiyi mərkəzlər kimi diqqəti çəkirdi. “Füyuzat”dakı başqa bir yazısında müəllif yenidən Qafqaz türklərinin – azərbaycanlıların mədəni tərəqqi sahəsində öncül mövqeyinə diqqəti çəkərək yazırdı: “Qafqaz qitəsi Rusiya müsəlmanlarına, hələ bəlkə Osmanlı türklərinə belə hər kəsdən ziyadə xidmət etmişdir, etməkdədir və edəcəkdir. Qafqaz hər xüsusda Rusiya türklərinə müəllim olmuşdur və olacaqdır. Bu gün iyirmi sənə müddəti-davamiyyəsi ilə fəxr etdiyimiz “Tərcüman” Qafqaz “Əkinçi”lərinin əkdiyi toxum deyilmidir? Keçən sənə İsmayıl bəy həzrətlərinin “Yaşa, Həsən bəy, yaşa!” namı altında yazdığı xitablar kimə və nə üçün idi?”.

Asan Səbrinin “Füyuzat”dakı yazıları əsasən ictimai-siyasi səciyyəsi ilə seçilirdi. Toxunduğu məsələlərin əksəriyyəti milli ziyalılar tərəfindən mətbuat səhifələrində, ictimai fikirdə fəal müzakirə olunan mövzular idi. Bu da hər şeydən öncə dövrün tələblərindən, cəmiyyət həyatının diqtə etdiyi şərtlərdən irəli gəlirdi. Çünki mühüm ictimai-siyasi dəyişikliklər məqamında xalqı səfərbər etmək, ona kimliyini, haradan gəlib haraya getmək istədiyini, qarşıda dayanan təxirəsalınmaz vəzifələrin mahiyyətini anlatmaq lazım idi. Müəllif silsilə “Həyati-əqvam”, “Bəşər və səy”, “Əsarət qurbanları” kimi məqalələri əsasən milli mübarizəyə, onun məqsəd və vəzifələrinə həsr olunmuşdu. Bu mübarizə ümumtürk, ümummüsəlman xarakteri daşımalı, türk qövmlərinin hamısını bir araya gətirməli idi.

Digər bir səciyyəvi cəhət isə həmin mübarizənin təkamül prinsipi əsasında qurulmasının vacibliyi ilə bağlı idi. Çünki adı çəkilən yazılarda da diqqətə çatdırdığı kimi, “qüvvət ilə əldə edilən bir iqbal, bir mədəniyyət nə qədər parlaq olsa da, kəndisini məğlub edəcək digər bir qüvvəti-qalibə ilə məğlub olacağı təbiidir”. Ona görə də Asan Səbri Rusiya türklərini ilk növbədə maarifə yiyələnməyə, bunun ardınca qəzet və nəşriyyatlar açmağa, öz hüquqlarını bilən savadlı vətəndaşlar yetirməyə və bu zəmində milli müstəqillik uğrunda mübarizəyə səsləyirdi.

Müəllif fikirlərini davam etdirərək milli inkişafın əsas şərtlərindən biri kimi ictimai həyatın mövcudluğu məsələsi üzərində ətraflı dayanırdı. Çünki yalnız ictimai fəallıq sayəsində ayrı-ayrı fərdlərdən ibarət millət vəhdət halında birləşərək öz hürriyyət və istiqlalını, maddi rifah və mənəvi tərəqqisini təmin edə bilər. Yalnız bu yolla digər millətlər qarşısında şərəf və azadlığı qorumaq mümkündür. İctimai həyatı –yəni siyasi institutları, mətbuatı, maarifi, partiyaları, ümumişlək nəzarət mexanizmləri güclü olan millət zamanın bütün dəyişiklik və təzyiqlərinə davam gətirməyə qabildir. Avropa xalqları tərəqqiyə yalnız silah deyil, həm də ictimai fəallıq yolu ilə nail olmuşdular. Türk xalqları da eyni yolu keçməli idilər.

Millətlərin ayaqda qalmasının əsas şərtlərindən biri kimi maddi imkan ilə mənəvi qüvvənin mövcudluğunu ön plana çəkən müəllif birincini ticarət, əkinçilik (kənd təsərrüfatı), sənaye və xidmət sahəsi adı altında dörd yerə bölür və dərin təəssüf hissi ilə yazırdı: “Biz müsəlmanlarda əsbabi-məzkurənin heç birisi də yoxdur desək yalan olmaz. Ziraət bilməriz, bilsək belə ziraətçilik etməyə torpağımız qalmayıb. Sənət (burada sənaye mənasında – V.Q.) ilə dost deyiliz. Ticarətin isə yabançısıyız. Xidmət desək, heç yox. Bu halda hali-pürməlalımızın pək acınacaqlı bir hal olduğunu təsmimdən başqa heç bir çarəmiz yoxdur”.

Bəs vəziyyətdən necə çıxmaq olardı? Həmin sualın cavabı məcmuənin növbəti sayında dərc olunan “Bəşər və səy” məqaləsində verilmişdi. İlkin orta əsrlərdən başlayaraq ərəblərin, ardınca isə türklərin bəşər sivilizasiyasına böyük töhfələrindən söz açılan yazıda çağdaş dövrdə müsəlman dünyasının öz keçmiş ənənələrini unutması ətalətin, durğunluğun təsiri, həyatı yaxşıya doğru dəyişmək istiqamətindəki səylərin çatışmaması ilə izah edilirdi.

Asan Səbrinin “Füyuzat” səhifələrində toxunduğu mühüm məsələlərdən biri də dillə, daha doğrusu müştərək dil problemi ilə bağlı idi. Onun fikrincə, dünyanın iki qitəsinə yayılmış, özü imperiyalar quran və fərqli imperiyalar arasında bölünmüş türklər daha yüksək inkişaf səviyyəsinə yüksələn Osmanlı türkcəsini ümumi dil kimi qəbul etməli idilər. Tatar müəllifinin dillə bağlı mülahizələrində orijinallıq axtarmağa lüzum yoxdur. O, sadəcə “Tərcüman”ın ideya platformasının əsasında dayanan, 1905-1907-ci illərdəki türk qurultaylarında müzakirəyə çıxarılan və ziyalılar arasında isti münasibət görən məlum tezisləri təkrar edirdi. Eyni mövqe daha ardıcıl və qətiyyətli şəkildə “Füyuzat” redaktoru Əli bəy Hüseynzadənin “Turani” imzası ilə çap olunan məqalələrində irəli sürülürdü.

Məsələn, Əli bəy məcmuənin 6 fevral 1907-ci il tarixli 9-cu sayındakı “Türk dilinin vəzifeyi-mədəniyyəsi” adlı məqaləsində yazırdı: “Ərəb dili din və məzhəb dili oldu. Fars dili şeir və ədəb dili oldu. Türk dili isə dövri-cədid üçün tərəqqi və mədəniyyət dili olur. Bu həm zamanın, həm də məkanın iqtizaatındadır”.

“Krım türklərində milli kimlik və milli hərəkətlər” (Ankara, 1996) kitabının müəllifi Hakan Krımlı Asan Səbrinin dil məsələsini “Füyuzat”la yanaşı “Vətən xadimi” qəzetində də qaldırdığına diqqəti çəkərək onun türklər üçün müştərək dillə bağlı aşağıdakı mülahizələrini xatırladır: “Lisan məsələsi məsaili-sairənin ən əhəm və əlzəmi, ittihad və ittifaqın yeganə səbəbidir... Rusiyada iyirmi milyonluq bir heyəti-əzimeyi təşkil edən müsəlmanların qismi-əzəmi, bəlkə də kaffəsi türkdür. Qanı, nəsli, cinsi, əxlaqı, adəti birdir. Bu gün təkəllüm etdiyimiz lisanın da əsli, kökü birdir. Mərəz və dərdimiz, ehtiyac və zərurətimiz birdir. Bu halda qullanılacaq lisan və şivəmizin də bir olması iqtiza edər. Zira lisanımız birləşməyincə, biri-birimizi anlamaq, yek digərimizə məlhəm olmaq mümkün olmayacağı kimi aramızda ittifaq və ittihadın təməl tutması da mümkün olmayacaqdır. Millətimiz ən cahil bir zamanında iyirmi sənə qədər bir müddət lisani-ədəbimiz olan türkcəyi oxuduğu və istifadə etdiyi halda, hali-hazırda maarifi-milliyəmizin az və ya çox təmim və intişar etdiyi bir zamanda nədən türkcəyi anlamasın?”

Nəzəri cəhətdən bu mülahizələrin ümumən pozitiv xarakter daşıdığını və gələcəyə yönəldiyini etiraf etmək lazımdır. Asan Səbrinin timsalında da göründüyü kimi, Osmanlı türkcəsinin bazasında yaranan ümumi dil ideyasının tərəfdarları bir mühüm cəhəti unudurdular – türk xalqları aralarındakı mövcud mədəni və mənəvi bağların möhkəmliyinə baxmayaraq kütləvi şəkildə osmanlılaşmaq fikri birmənalı şəkildə qəbul edilmirdi. Osmanlı dövlətinin Rusiya əsarətindəki türklər üçün bir arxa, bir cazibə mərkəzi olması həqiqəti heç kimdə şübhə, yaxud etiraz doğurmurdu. Lakin hətta bu mühüm amil də ana dilindən imtina üçün yetərli sayılmırdı.

“Meymunların ədədi günü-gündən artmaqdadır” – deyə danışdığı dili bir tərəfə buraxaraq Osmanlı türkcəsini təqlid edənlərə sərt münasibətini bildirən Firudin bəy Köçərli şəxsiyyət və fəaliyyətinə bəslədiyi hörmətə baxmayaraq Əli bəy Hüseynzadəni də tənqid hədəfinə çevirməkdən çəkinmir, “kaş o alicənab İstanbulda oturaydı, bizim bu şumbəxt Qafqaza təşrif gətirməyəydi” – sözləri ilə “Füyuzat”ın dil siyasətinə kəskin mənfi münasibətini ifadə edirdi. Məcmuənin dilinin mürəkkəbliyi, klassik Osmanlı türkcəsinə həddindən artıq böyük önəm verilməsi hətta “dildə birlik” ideyasının banisi İsmayıl Qasprinskinin də haqlı iradını doğurmuşdu.

Qarşı tərəf isə belə düşünmürdü (Doğrudur, aradan illər keçəndən sonra “Molla Nəsrəddin” redaksiyasında Mirzə Cəlillə görüşən Əli bəy Hüseynzadə “sadə yazmaq özü də bir hünərdir” – deyə ədəbi opponentinin haqlı olduğunu etiraf etmək böyüklüyü göstərəcəkdi!), əksinə, digər mətbuat orqanlarını da “Füyuzat” kimi yazmağa səsləyirdi. Bu meyl Asan Səbrinin yazılarında daha ardıcıl və israrlı şəkildə ortaya qoyulurdu. O, “Molla Nəsrəddin”in “xalqın açıq ana dilində yazmaq” xəttinə qarşı birbaşa çıxmasa da, “Füyuzat”ın dilini etalona çevirir, milli mətbuatı bu yolla getməyə çağırırdı: “Füyuzat” isə bütün cəraidi-milliyyə və məcmuələrimiz miyanında ən fəsih, ən bəliğ, ən mükəmməl lisan kullanan bir məcmueyi-nadirədir. Ümid ediyorum ki, er-gec bütün Rusiya müsəlmanlarının nəhayət varıb dayanacaqları lisan “Füyuzat” lisanıdır. Bunu qarelər belə söylüyor, təsdiq ediyor”. Dil məsələsinə həsr olunmuş “Lisan qovğası” adlı məqaləsində (29 aprel 1907, say 16) Asan Səbri qəzet və məcmuələri oxucunun səviyyəsinə enməməyə, əksinə, onların bilik səviyyəsini yüksəltməyə çağırırdı.

Vahid ədəbi dil seçimində Osmanlı türkcəsinə üstünlük verməsinə baxmayaraq əvvəldə də qeyd etdiyim kimi, Asan Səbri sözün həqiqi mənasında bir Azərbaycan vurğunu, Azərbaycan heyranı idi. Rusiya türklərinin mədəniyyətə, maarifə, ictimai tərəqqiyə qovuşmaları baxımından təməl işlərin ən çox Bakıda görüldüyünə inanır, gələcəkdə də ümumi rəhbərlik və irəliləyişi Azərbaycandan gözləyirdi. Milli ziyalılarımızın səmimiyyətinə, hünərinə bel bağlayırdı. Bu məsələdə əslində özünə daha yaxın saymalı olduğu Krım-tatar həmkarları ilə kəskin polemikaya girməkdən də çəkinmirdi. Yaradıcılıq bioqrafiyasındakı bəzi nümunələr Asan Səbrinin həmin prinsipiallığını aydın şəkildə göstərməkdədir.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2013.- 29 iyun.- S.10-11.