İsmayıl bəy Qasprinski haqqında iki yazı

Böyük krım-tatar maarifçisi İsmayıl bəy Qasprinski (1851-1914) ötən yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanda kifayət qədər yaxşı tanınan və adı böyük ehtiramla çəkilən şəxsiyyətlərdən idi. Onun təsisçisi və redaktoru olduğu “Tərcüman” qəzeti “Əkinçi”dən sonra Azərbaycan ziyalılarının üz tutduqları mühüm ictimai tribunaya çevrilmişdi. Bu da nəticə etibarı ilə İsmayıl bəylə onun azərbaycanlı həmfikirləri və həmkarları arasında sıx əlaqənin yaranmasına gətirib çıxarmışdı.

1904-cü ildən etibarən Azərbaycanda milli mətbuat üzərinə qoyulan qadağalar nisbətən yumşalandan, çoxsaylı qəzet və jurnallar nəşrə başlayandan sonra da “Tərcüman” qəzetinə və onun qurucusuna olan maraq azalmamışdı.

“Tərcüman”ın ilk sayının çapdan çıxmasının 20 illiyi yalnız Krımda deyil, Azərbaycanda da geniş qeyd olunmuşdu. Bakı, Gəncə, Şəki və digər yerlərdən Krıma, redaksiyanın ünvanına çoxsaylı təbrik teleqramları göndərilmişdi. Azərbaycan hökumətinin iki gələcək başçısı, həmin dövrdə Odessadakı Novorossiysk universitetində təhsil alan Nəsib bəy Yusifbəyli (1906-cı ildə o, həm də İsmayıl bəyin kürəkəni – böyük qızı Şəfiqə Qasprinskayanın əri olacaqdı) və Nəriman Nərimanov Bağçasarayda keçirilən yubiley şənliklərində iştirak etmişdilər. Görkəmli publisist Əhməd Ağaoğlu (həmin dövrdə Əhməd Ağayev kimi tanınırdı) isə bu münasibətlə əməkdaşı olduğu “Kaspi” qəzetində “Nadir yubiley” adlı məqalə çap etdirmişdi.

İsmayıl bəy Qasprinskinin vaxtsız vəfatı da Azərbaycanda böyük təəssüf və yanğı ilə qarşılanmışdı. Həm Azərbaycan, həm də rus dilində çap olunan Bakı qəzetlərində bu münasibətlə çoxsaylı məqalələr, vida sözləri, baş sağlıqları dərc edilmişdi. Həmin matəm yazıları içərisində “Tərcüman” naşiri ilə iyirmi ildən çox dostluq edən, onunla birlikdə Rusiya müsəlmanlarının üç qurultayını hazırlayan, türk dünyasının oyanması yolunda əlbir mübarizə aparan Əlimərdan bəy Topçubaşinin “Kaspi”də dərc etdirdiyi məqalə xüsusi yer tutur.

Ağır itkinin ertəsi günü yazılan və İsmayıl bəyin vəfatının üçündə çap olunan bu məqalə onun şəxsiyyətinə və irsinə, çoxcəhətli fəaliyyətinə, başlatdığı böyük hərəkatın gələcəyinə verilən ilk qiymət idi. Aradan onilliklər keçməsinə baxmayaraq həmin qiymət öz dəyərini və aktuallığını günümüzdə də qoruyub saxlamaqdadır. Bu da çoxsaylı müasirləri içərisində məhz Əlimərdan bəyin İsmayıl Qasprinskinin kimliyini, yalnız Krım-tatar xalqı üçün deyil, bütün türk-müsəlman dünyası üçün miqyas və əhəmiyyətini aydın dərk etdiyini göstərməkdədir.

Bütünlükdə isə hər iki yazı bu gün təəssüf ki, mövcudluğunu arzuladığımız şəkildə görə bilmədiyimiz “türk ruhunun” və ortaq türk dəyərlərinin bütün basqılara baxmayaraq yüz il əvvəl nə qədər güclü, əzmkar olduğunu ortaya qoyur.

Yüz il əvvəlin indi biblioqrafik nadirəyə çevrilmiş qəzet səhifələrində qalan bu yazıları uzun illik dostum, Azərbaycan ədəbiyyatının dəyərli tədqiqatçısı, İzmirdəki 19 may universitetinin professoru Əli Yavuz Akpinarın xahişi ilə mənim də redaksiya heyətinin üzvü olduğum “Yeni türk ədəbiyyatı” dərgisi üçün rus dilindən çevirmişəm. Həmin dərginin Azərbaycanda o qədər də geniş yayılmadığını nəzərə alaraq Əhməd Ağaoğlunun və Əlimərdan bəy Topçubaşinin öz əqidə və məslək dostu haqqındakı məqalələrini “525-ci qəzet” də təqdim etmək qərarına gəldim.

Budapeşt, 15 fevral 2013-cü il

Nadir yubiley

Qarşıdan gələn may ayının 4-də Krım tatarlarının “Tərcüman” qəzetinin redaktoru İsmayıl bəy Qasprinski publisist fəaliyyətinin 20 illiyini qeyd etməyə hazırlaşır.

Əgər yubiley ideyanın təntənəsinin bayram edilməsi, bəlli bir gündə bu ideyanın gerçəkləməsinə sərf olunan ömrün mühüm anlarının göz önündən keçirilməsidirsə, geriyə qayıdıb görülən işlərə nəzər salmaq və təbii şəkildə həmin işlərdən zövq almaqdırsa, o zaman heç bir yubilyar özünü cənab Qasprinski kimi məsud və xoşbəxt saya bilməz. Bu xoşbəxtlik nə tərifli sözlərdə, nə gurultulu alqışlarda, nə xalq şənliklərində, nə də minnətdarlıqla dolu etiraflarda özünü göstərməyəcək. Əsla! Qaranlıq tatar mühitində xidmətlərinin miqyasından asılı olmayaraq heç bir qələm adamı fəaliyyətinin bu şəkildə etirafına ümid bəsləyə bilməz. Bu nə Senkeviçin1 yubileyini təmtəraqla qeyd edən polyak cəmiyyəti, nə də Hüqonu2 çiyinlərində gəzdirən fransız xalqıdır! Yox! Bu hətta zəruri minnətdarlıq hisslərini də yetərincə ifadə etməyə qabil olmayan qaranlıq tatar mühitidir.

Lakin yubilyarın həqiqi xoşbəxtliyi sadəcə zahiri təmtəraqdamı özünü göstərir? Məncə yox! Düşünürəm ki, həyatını bu və ya başqa bir ideyanın gerçəkləşməsinə həsr etmiş hər bir yubilyarın həqiqi böyük xoşbəxtliyi ilk növbədə gördüyü xeyirxah işin mahiyyətinə vara bilməsində, keçdiyi çətinliklərdən və əldə etdiyi nəticələrdən daxili məmnunluq duymağı bacarmasındadır. Bu mənada cənab Qasprinskinin xoşbəxtliyi böyük və hüdudsuzdur. Onu yalnız insan ayağı dəyməmiş boş və vəhşi səhrada məskən salan, öz ağlı, iradəsi və zəhməti bahasına həmin səhranı məhsul yetirmək üçün yararlı vəziyyətə gətirən əkinçinin duyduğu xoşbəxtlik və böyük daxili məmnunluq hissi ilə müqayisə etmək olar.

Hələ görülməli işlər çoxdur, lap çoxdur. Amma bununla belə əkinçi həyatının qürub çağında tarlasını gözdən keçirib qürurla deyə bilər: “Baxın, təkbaşına nə qədər iş gördüm! Heç kimdən kömək ummadan tarlanı ilan-çayandan təmizlədim, oradakı bataqlıqları qurutdum, tikanlı kolları bir-bir kökündən qazıb çıxardım. İndi toxum səpməyə təmiz yer var. Əlbəttə, ətrafda hələ öldürülməmiş ilan-çayan, qurudulmamış bataqlıq qalıb. Amma daha övladlarımı aclıq və ölüm təhdid etmir. Onlar sadəcə başladığım işi davam etdirməlidirlər. O zaman minnətdar torpaq çəkdiyim zəhmətlərə görə nəslimi səxavətlə mükafatlandıracaqdır”.

İsmayıl bəy Qasprinski həmin dövrə qədər tatarlar üçün tamamilə yeni bir sahə olan çap işinin əsasını qoydu, davam etdirdi və layiqli səviyyəyə çatdırdı. Cənab Qasprinsikinin hansı ağlagəlməz çətinliklərlə üzləşdiyini, hansı keçilməz maneələri dəf etdiyini təxmini də olsa anlamaq üçün tatar mühitində yaşamaq, tatar olmaq lazımdır. Cənab Qasprinski bu işə başlayanda tatarlar arasında nəinki çap məsələlərindən xəbərdar olan, hətta mürəttib işinin öhdəsindən gələ bilən bir nəfər də yox idi. Ona görə də cənab Qasprinski qəzetin həm mürəttibi, həm çapçısı, həm redaktoru, həm də yeganə əməkdaşı olmuşdu. Bütün çətinliklərə baxmayaraq bir tərəfdən daxilindəki müqəddəs işıq, o biri tərəfdən isə xalqına və maarifə bəslədiyi sonsuz məhəbbət ona tutduğu yoldan çəkilməyə imkan verməmiş, güc və qüvvəsini artırmışdı. O, cismi və zəkası ilə gecə-gündüz yorulmaq bilmədən çalışırdı. Daxili, mənəvi maneələrlə müqayisədə zahiri, texniki çətinliklər heç bir şey idi. Qəzetin nəşrinə başlayandan sonra həmvətənlərini mətbuatı oxumağa həvəsləndirmək üçün nə qədər güc, ağıl, enerji, bacarıq, fərasət və ehtiyatlılıq nümayiş etdirmək lazım idi! Cənab Qasprinski qəzet nəşr etməklə birlikdə həm də oxucu yaratmaq, oxucu tərbiyələndirmək haqqında düşünməli idi. Lakin qarşısındakı məqsədə sonsuz sədaqət ona hər çətinliyə üstün gəlməyə imkan verirdi. Qasprinski fəaliyyətə başladığı dövrə qədər çevrəsindəki tatar cəmiyyəti yalnız sxolastika qanunları ilə idarə edilmişdi. Boş, mənasız, həlli heç zaman mümkün olmayan problemlərdən başqa bu cəmiyyəti heç vaxt, heç bir məsələ maraqlandırmamışdı. Ətrafda isə həyat qaynayıb-daşır, boş, bəhərsiz sxolastika adasını öz kükrəyən dalğaları ilə hər an yuyub aparmaqla təhdid edirdi. Lakin mühit yenə də heç nə ilə maraqlanmırdı. Öz əqli geriliyindən, əxlaqi naqisliyindən məmnun halda əvvəlki yaşam tərzini sürdürməkdə davam edirdi. Bu alınmaz qalaya necə yaxınlaşmaq olardı? Bir nöqtədə donub qalmış mühitdə həyat zərrələrini necə hərəkətə gətirmək olardı? Elmin, maarifin, fəlsəfi fikrin nurlandırıcı, yeniləşdirici şüalarını ora necə yönəltmək olardı? Hər bir coğrafi anlayışı, tarixi adı, elmi termini uzun-uzadı izah etmək lazım gəlirdi. Qəzet eyni zamanda həm məktəb, həm də qarşıya qoyulan məqsəd və həyat üçün rəhbər rolunu oynamalı idi. Lakin redaktorun hər an nümayiş etdirməyə məcbur olduğu ehtiyatlılıqla, özünü və sözünü daim nəzarətdə saxlamaq zərurəti ilə müqayisədə bütün bunlar o qədər də böyük çətinlik sayıla bilməzdi.İsmayıl bəy demək olar ki, hər söz, hər ifadə üzərində düşünməli idi. Hər bir fikri diqqətlə götür-qoy etməli, onun bədxahların dilində necə mənalandırılacağını əvvəlcədən göz önünə gətirməli idi. Səma yerə heç nəyi bağışlamır və göylərdə yaşadıqlarını güman edənlər özlərini hər zaman könüllü şəkildə yuxarıların “müdafiəçiləri” sayırdılar.

Ona görə də heç bir şey sxolastik düşüncədəki kimi xırdaçı deyil. Heç bir şey aşkar cahillik kimi daim qüsur axtarışına çıxmır. Belələri hər hərfdə nə isə bəd bir işarə görürlər, hər kəlmədə “müqəddəs əsasların” çökdürülməsinə xidmət edən cinayətkar niyyət axtarırlar. Sxolastika mühitində yaşayarkən siz özünüzü daim polis nəzarəti altındakı adam kimi aparmalısınız. Ani bir ehtiyatsızlığa yol versəniz, sonunuz çata bilər. Cənab Qasprinskidən öz kiçik qayığını sualtı daşların arasından keçirmək və sağ-salamat sahilə çatdırmaq üçün nə qədər dözüm və ehtiyatlılıq tələb olunurdu!

Təəssüf ki, bütün bu işləri görərkən o, tamamilə fərqli və gözlənilməz çətinliklərə qarşı da mübarizə aparmalı idi. O, necə deyərlər, daimi loyallığı barəsindəki sənədi yanında gəzdirməli və özünü mətbuatın mühafizəçiləri sayan adamlara göstərməli idi. Bu sonuncular xırdaçılıqla bağlı məsələlərdə sxolastiklərdən heç də geridə qalmırdılar. Təkcə elə tatar dilində qəzetin nəşri onların nəzərində “mövcud qaydaların pozulması” idi. Odur ki, bu məsələ ilə bağlı yazılan protokolların ardı-arası kəsilmirdi. Nə etmək olardı? Rusiyada mütərəqqi düşüncəli müsəlmanların taleyi belədir! Öz müsəlmanları onları “müqəddəs əsasları dağıtmaqda” təqsirləndirirlər, “maarifpərvər qanun qoruyucuları” isə “ictimai asayişi pozmaqda” günahlandırırlar!

Hər iki tərəfdən ittihamlar yağış kimi yağır. Belə şəraitdə nə etmək, hansı addımı atmaq daha məqsədəuyğundur? Qorxaq, prinsipsiz adamlar, reklam və faydalı sövdələşmə axtaran şəxslər belə şəraitdən çox gözəl baş çıxarırlar. Onlar bir tərəfin izzəti-nəfsini oxşamaqla, o biri tərəfə isə yaltaqlanmaqla hər iki cəbhəni istismar etməyə çalışırlar. Təbii ki, onlar cəmiyyətə heç bir şey vermirlər, heç bir faydalı iş görmürlər. Çünki mahiyyət etibarı ilə onlar zərərli mühitin təmsilçiləridir. Zərərli mühit isə həyati başlanğıca malik heç bir şey yetirə bilməz.

Yalnız qeyri-adi iradə möhkəmliyi, işə böyük məhəbbət, doğma xalqa və maarifə sonsuz sədaqət nəticəsində belə şəraitlərdə mənliyini və şəxsiyyətini qorumaq, tarazlığın pozulmamasına nail olmaq mümkündür.

Cənab Qasprinski bütün həyatı boyu belə şəxsiyyət olmuşdur. Müsəlmanları maarifləndirmək, onları zəka prinsiplərinə əsaslanan mədəni həyata səsləmək və bu yolla da bəşəriyyət ailəsinin tam hüquqlu üzvünə çevirmək aradan keçən iyirmi il ərzində onun həyatının dəyişməz məqsəd və məramını təşkil etmişdir. Onu ruhlandıran, ona güc və dözüm verən mənəvi amillər tədricən tatar mühitinə yol tapmış, bu gün üzərində ilk cücərtiləri görməyə imkan tapdığımız bəhərli tarlaya çevrilmişdir.

Cənab Qasprinski indi qürur və daxili məmnunluq hissi ilə bu cücərtilərə baxa və qətiyyən özünü aldatmadan deyə bilər: ”Bütün bunları mən etdim. Həyatda çox az adama bunca iş görmək nəsib olur. Sənə minnətdaram, taleyim !”.

Onun iyirmi ildən bəri maarifə və tərəqqiyə səslədiyi tatarların üzərinə isə yalnız bir vəzifə düşür: onlar ürəkləri müəllimlərinə minnətdarlıq hissi ilə dolu halda Allaha dua edərək İsmayıl bəyə müqəddəs fəaliyyətini bundan sonra da eyni əzmlə davam etdirməsi üçün güc və qüvvət arzulamalıdırlar.

Əhməd bəy Ağayev

“Kaspi” qəzeti, 29 yanvar

1903 – cü il, № 93.

İsmayıl bəy Qasprinskinin xatirəsinə

Qasprinski öldü.

Son yarım əsr ərzində adı yalnız Rusiyadakı müsəlmanlar arasında deyil, xaricdə də çox yaxşı tanınan bu şəxs daha sıralarımızda deyil. Yarım əsr ərzində sakit, lakin inamlı şəkildə müsəlmanlara bilik, tərəqqi və ictimai şüur yolunu göstərən insanı həmişəlik itirdik.

Amansız tale öz qəddar əli ilə işıq saçan şamı söndürdü. Bununla da müsəlmanları dərin ələm və qüssəyə qərq etdi.

Müsəlmanlar arasında doğma xalqın mənafeyinə səmimi-qəlbdən bağlı olan ictimai xadimlərə çox az təsadüf edildiyindən ələm və qüssəmizin miqyası da böyükdür. Çünki indi unudulmaz İsmayıl bəy Qasprinskini əvəz etməyə başqa adamımız yoxdur.

Hələ 1868-ci ildən başlayaraq əvvəlcə Krım tatarları, sonra isə digər bölgələrdə yaşayan müsəlmanlar Qasprinskini daim öz din qardaşlarının maarif və mədəniyyətlə bağlı maraqlarını qoruyan şəxs kimi görüb-tanımışdılar. Mərhum hələ Krımda sadə bir xalq müəllimi kimi çalışdığı dörd il ərzində nitqləri ilə insanların ürəyinə yol tapa bilmişdi.

1872-ci ildə o, təhsilini tamamlamaq məqsədi ilə xaricə yollanmışdı. Şərq dilləri sahəsində biliyini təkmilləşdirmək üçün Şərq ölkələrində – Əlcəzairdə, Misirdə və Türkiyədə olmuşdu.

Krıma qayıtdıqdan sonra İsmayıl bəy doğma şəhəri Bağçasarayın ilk bələdiyyə rəisi seçilmişdi.

Bütün bu müddət ərzində onun fikrini məşğul edən əsas məsələ qəzet nəşri idi. Lakin “Məktəb”, “Faydalı əyləncələr” adı altında qəzetin, eləcə də bəlli abunəçiləri olmayan müxtəlif ünvanlı ayrı-ayrı vərəqələrin nəşri ilə bağlı niyyəti uğurla nəticələnmədi. İsmayıl Qasprinski “Tərcüman” adı verdiyi rusca-tatarca qəzetin nəşrinə icazə alana kimi vəziyyət belə davam etdi.

“Tərcüman”ın ilk sayının çapdan çıxdığı 1883-cü ilin 10 aprel günü bütün müsəlmanların nəzərində mühüm tarixi günə çevrildi. Həmin diqqətəlayiq hadisənin ildönümlərinin (xüsusən də 1893 və 1903-cü illərdə) qeyd olunması bir daha göstərdi ki, xalq kütlələrinin maarifləndirilməsində mətbu nəşrlərin oynaya biləcəyi rolu müsəlmanlar çox yaxşı başa düşür və yüksək qiymətləndirirlər.

O dövrdən etibarən İsmayıl bəy həyatda öz həqiqi yerini tapdı, yaşadığı Tavriya quberniyasının kiçik Bağçasaray şəhəri isə müsəlman həyatının mərkəzlərindən birinə çevrildi. Həmin həyatın az və ya çox əhəmiyyət kəsb edən hadisələri güzgüdə əks olunduğu kimi İsmayıl bəyin fəaliyyətində özünü göstərdi.

Təbiətin hər şeyi böyük səxavətlə bəxş etdiyi, həssas və məhəbbətlə dolu bir qəlb sahibi kimi Qasprinski müsəlmanların, xüsusən də onların qabaqcıl hissəsinin maraq və diqqətini lazımi səmtə yönəldə bilirdi. Müsəlmanların ehtiyacları ilə bağlı olan, onlara fayda gətirə biləcək hər məsələyə özünün zəruri, lakin hər zaman mötədil və dəqiq münasibətini bildirirdi. Ortaya çıxan problemlərə parlaq zəkası, müsəlman həyatına dərin bələdliyi ilə işıq salırdı.

Mədəni inkişaf baxımından müsəlman mühitindəki geriliyə hər zaman ürək ağrısı ilə yanaşan mərhum İsmayıl bəy daim din qardaşlarının maraqları keşiyində dayanırdı. Böyük cəsarətlə bir tərəfdən mövcud çatışmazlıqlara qarşı çıxır, o biri tərəfdən isə müsəlmanların üzərinə haqsız hücumlara qarşı mübarizə aparırdı.

Bu müdafiəçilik rolu İsmayıl bəyə xüsusi ilə yaraşırdı. O, həm ictimai və publisist fəaliyyətinin başlanğıcında, həm də müsəlman ictimai fikrinin hamı tərəfindən tanınmış lideri kimi şöhrətinin zirvəsində olanda üzərinə götürdüyü vəzifənin icrasından bir an da geri çəkilmirdi.

Başqa bir şəxs deyil, məhz İsmayıl bəy irticanın meydan suladığı səksəninci illərdə öz balaca “Tərcüman”ının səhifələrində mühafizəkar “Moskovskie vedomosti”3 qəzetində çap olunan gurultulu antimüsəlman məqalələrə dəyanətlə cavab verirdi.

Qoy bu balaca “qəzetciyin” abunəçilərinin sayı cəmi-cümlətanı bir neçə yüz nəfər olsun...Qoy qəzetin hətta pulsuz göndərilən saylarından bəziləri oxucu qəhətliyindən geri qayıtsın... Qoy abunəçiləri və köməkçiləri olmadığından naşir-redaktor İsmayıl bəyin özü haqq dərgahına qovuşmuş rəfiqəsi Xədicə xanımla4 birlikdə nəşrin qara işlərini üzərinə götürsün... Qoy o, iti qələmini bir kənara qoyub qəzet üçün kağız kəsməklə, hazır sayları büküb-qatlamaqla, zərflərə qoymaqla, poçtdan yola salmaqla məşğul olsun...Qoy əvvəlcə Peterburqda, sonra isə Simferopolda senzuranın çoxlu iynə və tikanlarına məruz qalsın... Hər halda “Moskovski vedomosti” və “Novoe vremya”5, islamşünas professor Smirnov6, bu yaxınlarda ölən Çerivanski7 və onlara qoşulan et tutti-qianti8 hamısı “Tərcüman”dan mərhum İsmayıl bəyin qələminə xas sakit və mötədil ahəngli, lakin layiqli cavablarını almışdılar.Müsəlmanlar bilirdilər ki, ünvanlarına yönəlmiş heç bir nahaq ittiham və ədalətsiz söz cavabsız qalmayacaq. Bilirdilər ki, “Tərcüman” mütləq cavab verəcək. Onların nəzərində artıq qəzetin adı naşirinin adı ilə eyniləşmişdi.

Müsəlmanlar 1893-cü ildə bir çox şəhərlərdə, o cümlədən Bakıda və Tiflisdə özlərininki saydıqları “Tərcüman”ın ilk on illik yubileyini qeyd edəndə İsmayıl bəy Qasprinskinin bu xidmətləri həqiqi qiymətini aldı.

Qəzetin abunəçilərinin sayı yalnız həmin ərəfədə 1600 nəfərə çatmışdı.

Bu məsələnin ən ağrılı tərəfi idi. İsmayıl bəy “Oxucu yoxdur. Abunəçi yoxdur” – deyirdi. Lakin heç zaman şikayətlənmirdi. Çünki başladığı işin uğuruna inanırdı. Hələ şüur səviyyəsi o qədər də yüksək olmayan xalqın onu tək qoymayacağına, səsinə səs verəcəyinə əmin idi. Tədricən “Tərcüman”ın könüllü müxbirlərinin sayı artırdı. Qəzetə bütün təbəqələrdən olan insanlar yazı göndərirdilər. Onların arasında xalq müəllimi, məhəllə mollası, hətta imkanlı tacirlər də vardı.

Müsəlman həyatının özəlliklərinə yaxşı bələd olan mərhum müxtəlif bölgələrlə əlaqəni təkcə yazışmalar vasitəsi ilə saxlamırdı. Şəxsən həmin yerləri ziyarət edirdi. Müsəlman əhalinin üstünlük təşkil etdiyi elə bir bölgə yox idi ki,İsmayıl bəy orada olmasın. Rusiyanın daxili quberniyalarının, Qafqaz və Türküstanın müsəlmanları “Tərcüman”ın naşir-redaktorunu öz aralarında görmək imkanı qazanmışdılar. Onun hər belə səfərindən sonra mütləq bir məktəbin, yaxud digər mədəni-maarif və xeyriyyə müəssisənin binası qoyulurdu.

İsmayıl bəyin məqsəd və məramı hər yerdə və həmişə eyni idi. Bu məqsəd və məram həm də “Tərcüman”ın əsas qayəsini təşkil edirdi. Həmin məqsədlər (mərhumun 1893-cü ilin aprel ayında mənə göndərdiyi məktubdan iqtibas edirəm) “sadə və aydın idi: Rusiya müsəlmanlarının ana dillərində düzgün təlim-tərbiyə görmələri, xalq üçün anlaşıqlı ədəbiyyatın inkişafı, müsəlmanlar arasında rus dilinin, elm və mədəniyyətin mümkün dərəcədə yayılması, müsəlman əhalinin elmi və maddi tərəqqi zəminində ruslarla sıx birləşmələri”.

Onun müsəlmanların ibtidai təhsil müəssisələrinin – “məktəblərin” islahına yönəlmiş fəaliyyəti xüsusən təqdirəlayiq və faydalı idi. Maarif işinə yaxşı bələd olan İsmayıl bəy Qasprinski hələ 1885-ci ildə Bağçasarayda əvvəlcə oğlanlar, sonra isə qızlar üçün məktəblər təsis etmişdi. Burada tədris Qasprinskinin özü tərəfindən səsli metod əsasında hazırlanmış dərsliklər üzrə aparılırdı.

Yeni üsulla təhsil verən bu məktəblərin ən mühüm nəticəsi onların bənzər nümunələrinin digər yerlərdə də meydana gəlməsi idi. Köhnə məktəblər tədricən tədrisin xarakterini dəyişərək yeni məktəblərə çevrilirdilər.

İndi belə məktəblərin bütöv bir şəbəkəsi yalnız Rusiya müsəlmanları deyil, xaricdəki müsəlmanlar arasında da geniş yayılmışdır.

Populyar ədəbiyyatın inkişafı ilə bağlı “Tərcüman” müsəlman kitab bazarının elmin müxtəlif sahələrinə dair yeni nəşrlərlə, xüsusən də tədris kitabları ilə zənginləşməsinə öz təsirini göstərmişdi.

Xeyirsevər adamlar tərəfindən maarif işləri üçün xərclənmiş milyonlarla manat, səsli metodun tətbiq edildiyi minlərlə yeni məktəbin açılması, ədəbi və elmi xarakterli yüzlərlə tərcümənin və orijinal kitabın nəşri, son zamanlarda isə kooperasiya ideyasının həyata keçirilməsi, qarşılıqlı yardımın və əmanət kassalarının təşkili – müsəlmanlar üçün həqiqətən də unudulmaz şəxsiyyət olan İsmayıl bəy Qasprinskinin nəcib fəaliyyətinin bəhrələri bax bunlardır!

Qasprinski bu işləri görərkən hər zaman artıq haqq dünyasına qovuşmuş Həsən bəy Məlikov-Zərdabini minnətdarlıq hissi ilə yada salır, onu müsəlmanlar arasında ictimai fəaliyyət və maarifin yayılması sahəsində ilk cığır açan şəxs sayırdı.

Müsəlmanların mərhum İsmayıl bəyə necə böyük sayğı göstərdiklərini həmişə mühüm fəaliyyəti ilə seçildiyi müsəlman qurultaylarında görmək olardı.

İsmayıl bəy Qasprinski kimi şəxsin vəfatı müsəlmanlar üçün böyük itkidir. Onların kədəri başa düşüləndir. Lakin qoy İsmayıl bəyin müsəlman camaatın faydasına sərf edilən şərəfli həyat yolu hər kəsə təsəlli olsun. Müsəlmanların hər biri isə İsmayıl bəyin təzə məzarı önündə bu sözləri deyə bilər:

“İsmayıl bəy, çox sağ ol ki, doğma xalqının maraqları keşiyində dayanaraq əlindən gələn hər işi gördün. Sən həqiqi insan kimi doğuldun, yaşadın və öldün”.

Əlimərdan bəy Topçubaşov

“Kaspi”, 13 sentyabr

1914-cü il. № 204

1 Henrik Senkeviç (1846-1916) – məşhur polyak yazıçısı və ictimai xadim. Nobel mükafatı laureatı.

2 Viktor Hüqo (1802-1885) – məşhur fransız yazıçısı, tarixi romanlar müəllifi.

3 “Moskovskie vedomosti” – 1756-1917-ci ildə Moskvada nəşr olunmuş mühafizəkar istiqamətli gündəlik ictimai-siyasi qəzet

4 Yanlışlığa yol verilmişdir. İsmayıl Qaspralının xanımının adı Zöhrə idi (V.Q.)

5 “Novoe vremya” – 1868-1917-ci illərdə Sankt-Peterburqda nəşr olunan gündəlik siyasi və ədəbi qəzet. Rus millətçilərinin mətbu orqanı kimi tanınırdı.

6 Smirnov N.F. (1863-1931) – rus şərqşünası, iranşünas. Naxçıvan xanlığının tarixinə dair əsərin müəllifidir.

7 Çerevanski V.P. (1836-1914) – Rusiyanın dövlət xadimi, Rusiya Dövlət Şurasının üzvü. İmperiyanın türk-müsəlman əhalisinə mənfi münasibəti ilə seçilirdi. 1901-ci ildə Peterburqda çap olunan “İslam dünyası və onun oyanışı” kitabının müəllifi idi.

8 Et tutti-quanti (italyanca) – “hər şeydən bir az” mənasında işlənilir.

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2013.- 2 mart.- S.24-25.